«Մեծ Մօրս Աչքերի Լռութիւնը». Արուեստագէտը Բացում Է Ցուցադրութեան Գաղտնիքը

ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ

«Մեծ մօրս աչքերի լռութիւնը»: Սա արուեստագէտ Սահակ Պօղոսեանի նոր նախագծի անուանումն է, որի համադրողը արուեստի քննադատ Նազարէթ Կարոյեանն է: Նախագիծը ներկայացուել է մարտի 13-ին «Գաֆեսճեան» արուեստի կենտրոնում:

Տատի ականջօղերը

Ցուցասրահ ներս մտնելով` անմիջապէս աչքերդ յառում ես հանդիպակաց պատին, որտեղից մէկ զոյգ փիրուզէ ականջօղեր են մխրճուած ձիւթի մէջ: Ականջօղերը աչքերի են նմանւում, որոնց հետ ակամայից երկխօսութեան մէջ ես ընկնում: Աչքերը սառել են, ու թւում է` հէնց դիմացի պատին փակցուած ծորացած ձիւթի մէջ գտնուող մէկ այլ առարկայի վրայ:

Իսկ աչքերից աջ ու ձախ հատուածներում պարաֆինով պատուած վերմակի կտորներ են: Պարաֆինը մշուշի պատրանք է ստեղծել, իսկ մշուշի ետեւում գոյնզգոյն, տարբեր նախշերով կտորներն են: Այդ մշուշի շերտը, կարծես, հաստ ապակի լինի, որի ետեւում անցեալ կոչուող տարածքն է: Ապակին խլացնում է ձայնը, բայց եւ ցուցադրում է այն, ինչ կատարուել է այդտեղ: Լռութիւնը երբեմն տխրութեան է փոխակերպւում, տխրութեան ետեւում ձիւթէ հաստ, կոշտացած կոյտն է: Իւրաքանչիւր մանրամասնութիւն նուրբ խորհրդանշանակութիւն ունի այնտեղ: Ճառագայթային աղբիւրը նորից աչքերն են, իսկ ճառագայթները ցրւում են ցուցասրահում` օղակելով նաեւ դիտողին: Իսկ վերջինս գործ ունի Ցեղասպանութիւն վերապրած աչքերի հետ:

Արուեստագէտը բացում է նախագծի գաղտնիքը

Սահակ Պօղոսեանն այս նախագծի վրայ աշխատել է 2 տարի: Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցը որպէս թիրախ նկատի չի ունեցել, ուղղակի օրինաչափօրէն համընկել է: Այսպէս է պարզաբանում նա: Ցուցադրութեան թիրախը նրա համար եղել է լռութեան մասին խօսելը, եւ խօսել այնպիսի լեզուով, որը նոր ձեւով է բացայայտում արհաւիրքը, ցաւը:

Նախագծում առկայ 10 պատկերները, մէկական բարձրաքանդակն ու լուսանկարը ստեղծում են եռանկիւնի: Լուսանկարում պատկերուած են արուեստագէտի հօրաքոյրն ու հայրը` մինչ 1915 թ.-ը, վերմակներից մէկի գրուած «Է» տառը էութեան, շարունակականութեան խորհրդանիշն է, իսկ ականջօղերը նրա հայրական տատինն են: Ականջօղերը տատի ամուսնու նուէրն էին, որոնք տատը Հայաստան էր բերել` աքսորի ճանապարհները յաղթահարելով: «Ես ստեղծել եմ մի եռանկիւն, որի մէջ հանդիսատեսն անընդհատ շարժման մէջ է, այսինքն` այդ էութեան եւ կեանքի շարունակական տարածքը` որպէս եռանկիւն, նկատի ունեմ ամէն մէկիս կեանքն ու առանձին պատմութիւնները», ասում է Սահակը:

Արուեստագէտը նշում է, որ ինքն անձամբ այդ արհաւիրքի կրողն ու ժառանգորդն է: Երկու տատերն ու մայրական կողմից պապը եղել են այդ ոճրագործութեան ականատեսները: Նրանք երբեք չեն պատմել իրենց տեսած արհաւիրքի մասին: Ս. Պօղոսեանի խօսքով, արհաւիրք տեսած մարդը չի սիրում նորից պատմել այդ արհաւիրքի մասին, բայց իրենց լռութեամբ անընդհատ փոխանցում էին այն, յատկապէս մեծ մայրը` հայրական տատը: Նրա հետ էլ ինքն ու եղբայրը մեծ կապուածութիւն են ունեցել: Ինչպէս Ս. Պօղոսեանն է ասում` տատի գրկում է մեծացել, տատն էր իրենց պահում, քանի որ ծնողները երկար էին աշխատում, չէին կարողանում զբաղուել իրենցով:

Հայրական տատը թրքախօս էր, Ատանայից էր, մայրական տատը` մշեցի, իսկ պապը` կարսեցի: Մեծ մայրը, յիշում է արուեստագէտը, պատմում էր ոչ թէ կոտորածների (չնայած նրա հայրը, քեռիները, բարեկամները զոհ էին գնացել արհաւիրքին), այլ Ատանայի մասին, թէ ի՛նչ դրախտային երկիր էր` եթէ ոսկի գցէիր գետնին, ոսկու ծառ կ՛աճէր:

Սահակ Պօղոսեանը նշում է, որ իրենց տանը կար մի մեծ սնտուկ, որտեղ տատը պահում էր իր գանձերը: Բացի դրանից, Ատանայից նա իր հետ վերցրել էր իր ձեռագործ վերմակը, որը, սակայն, տարիների ընթացքում մաշուել է: Սնտուկի իրերից զատ, մեծ մայրն իր ծոցում թաշկինակով պահում էր ամուսնու նուէրը` փիրուզէ ականջօղերը, որոնք, ըստ արուեստագէտի, տատը երբեւէ չէր կրում: «Երբ մեծ մայրս մահացաւ, որոշեցինք, որ ոչ մէկին չեն հասնում այդ ականջօղերը, տանը աղջիկ ժառանգորդ չունէինք, եւ քանի որ դրանք անընդհատ իր մարմնի վրայ էր կրում, թաղեցինք իր հետ: Ականջօղերից մնաց յիշողութիւն, որը դարձաւ այդ եռանկեան կողերից մէկը», ասում է ժառանգորդը:

Ցուցադրութեան համար օգտագործուած պարաֆինն ու ձիւթը եւս պատահական չեն: Արուեստագէտի խօսքով, երկուսն էլ նաւթի արդիւնք են, իսկ նաւթը անմիջական կապ ունի Ցեղասպանութեան իրականացման քաղաքական եւ տնտեսական երեւոյթների հետ: «Երբ Իրաքում գտնուեցին նաւթահորեր, եւ ամբողջ աշխարհն ճարտարարուեստականացման խնդիր ունէր, առաջին բանը, որ կայսերապաշտ շրջանակները որոշեցին, Պաքուի եւ Իրաքի նաւթը տանելն էր, փորձեցին ստեղծել Պաղտատ-Պերլին երկաթգիծը, որը, դժբախտաբար, անցնում էր հայկական տարածքների վրայով, եւ մեր ցեղը փոխանակ օգտուէր այդ ընձեռուած առիթից, հակառակը` չկարողացաւ օգտուել` դառնալով այդ մեծ նպատակի ու գաղափարի զոհը, այսինքն որոշուեց ազատել այդ տարածքները, որպէսզի կառուցուի երկաթգիծը: Իրականում պատմութիւնն անընդհատ կրկնւում է», բացատրում է Ս. Պօղոսեանը` անդրադառնալով Ատանայից Երեւան հասած իր մանկութեան գանձերի սնտուկին:

Սնտուկը

Արուեստագէտը նշում է, որ այդ սնտուկն իր եւ եղբօր յայտնագործութիւններ կատարելու ամենահետաքրքիր վայրն էր` իրենց գանձերի կղզին: Սնտուկում կային ձեռագրեր, աւետարան` բաւականին հին, մանրանկարչական ալպոմներ: «Դժբախտաբար, տարիներ յետոյ ջուր լցուեց այնտեղ, վնասուեցին իրերը, եւ մնացին երկու առարկաներ, որոնք ես պահում եմ հիմա որպէս մասունքներ: Մէկը իմ մեծ հօր` պապիկիս, կրակվառիչն է, որը փոխանցուել է ինձ. 100-ից աւելի տարուայ առարկայ է: Միւսը «վախի» քարն է», ասում է նա:

Այն ժամանակ, ըստ վերջինիս, կրակվառիչ ունենալը ենթադրում էր, որ մարդը արտօնեալ վիճակում է: Իսկ ամենամեծ գանձը համարում է քարը:

Ովսան տատի «վախի» քարը

Ս. Պօղոսեանը սեղանին է դնում կրակվառիչն ու վերնաշապիկի կտորի մէջ փաթաթուած քարը: Այս պատմութիւնը նա ներկայացրել է «Գաֆեսճեան» արուեստի կենտրոնի «Յիշողութունների քարտես» ծրագրի շրջանակներում: Արուեստագէտը նշում է, որ երբ առաջին անգամ տեսել է քարը, այն փոքր ձուի չափ էր, որը տարիների ընթացքում փոքրացաւ: Տատը գիշերը քարը դնում էր ջրի մէջ, իսկ առաւօտեան վախ ունեցող մարդկանց խմեցնում ջրից: Յետոյ ասում էին, թէ վախն անցել է:

«Ես ապրում էի Աւանում, յիշում եմ` տարբեր տեղից երեխեք էին բերում, ասում` Ովսաննա՛ մայրիկ, մի հատ վախի քարը խմցրու: Ասում էին` Ովսաննա մայրիկը մոմ թափող է, ես էլ իր թոռն եմ, ես էլ եմ մոմ թափող», նշում է Ս. Պօղոսեանը:

Իսկ այն կտորը, որի մէջ պահւում է քարը, իր մանկական վերնաշապիկն է: Պատմում է, որ երբ հայրը կառուցում էր տունը, ինքը սիրում էր վարպետներից մեխեր «գողանալ»: Դրանցից մէկն էլ մտցրել էր ելեկտրական վարդակի մէջ: «Յիշում եմ, որ միանգամից պայծառացաւ ամէն ինչ, ու յետոյ ոչինչ չեմ յիշում: Այդ վերնաշապիկն իմ հագին էր այդ ժամանակ: Հօրաքոյրս վերցրել էր այն, տարել սրբերի մօտ աղօթել, որով ես կենդանութեան նշաններ ցոյց չէի տալիս: Ինձ պահում են 24 ժամ` մտածելով, որ կարող է չեմ մահացել: 24 ժամ յետոյ արթնանում եմ: Մայրս պատմում է, որ դրանից յետոյ սկսել եմ նկարել», յիշում է Սահակը: Առաջին նկարներն սկսել էր անել տան պատին: «Հայրս տունը նոր էր գաճում, սպիտակ էր լրիւ, օճախ կար, որտեղ մայրս ջուր էր տաքացնում, գնում էի, այդ ածուխները վերցնում էի ու սպիտակ գաճի վրայ նկարում էի», ասում է նա:

«Մարդուն ապրելու համար երկու բան է պէտք»

«Վախի» քարը Սահակի պապին էին տուել Ատանայի քարհանքում: Արուեստագէտը պատմում է, որ քարհատները գիտեն այդ քարի առաջացման ընթացքը: Ասում է` դարերի շարունակ անձրեւների հեղուկը, ներծծուելով քարի հանքում, լաւայի շերտերի խոռոչների մէջ է հաւաքւում: «Երբ հանքը բացում են, միլիոնից մէկ յարաբերութիւն կայ, որ ճեղքուածքը կը բացուի հէնց խոռոչի վրայ, իսկ դրա մէջ հազարամեակների ընթացքում հաւաքուած հեղուկը դոնդողի նման է: Այդ դոնդողը 24 ժամուայ ընթացքում քարանում է» դառնալով քար: Ըստ առասպելի, դա համարւում է քարի հոգին, որը բուժիչ յատկութիւն ունի», պատմում է արուեստագէտը: Ասում է, որ այդ քարով տատը մարդկանց էր բուժում նաեւ Տէր Զօրի անապատներում:

«Ես էլ եմ խմել դրա ջուրը, լաւացել, գիտեմ այդ հզօրութիւնը, բայց յետոյ հասկացայ, որ ներքին հաւատն է ազատում քեզ վախերից: Խորհրդանշանակութիւնն է հետաքրքիր` փոխանցուել է քարը` բուժման հաւատքը, եւ կրակայրիչը: Իսկ մարդուն ապրելու համար երկու բան է պէտք` հաւատ եւ ջերմութիւն», եզրափակում է Սահակ Պօղոսեանը:

 Լուսանկարները`
ՆԱՐԵԿ ԱԼԵՔՍԱՆԵԱՆԻ