Ռուբէն Ֆիլեանի «Քո Երկրի Դեսպանը»

ԱՆԻ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ

«Այս պատմութեան մէջ մենք պատկերացնում ենք վաղուայ տեսնելիքը, եւ վաղը մենք պիտի յիշենք մեր պատկերացրածը` միակ ճշմարիտ Բանը: Եւ օր-օրի Մենք ծերանում-ջահելանում ու վերածնւում ենք մեր պատմութեան հետ…»:

Այս տողերը պզտիկ պատուհան մըն են` Ռուբէն Ֆիլեանի «Քո երկրի դեսպանը»-ին վրայ բացուող: Կ՛ամփոփեն ամբո՛ղջ գործ մը, որ իր պարզութեամբ իսկ չափազանց բարդ է ու դժուարութեան կը մատնէ ընթերցողը:  Առայժմ ձգենք զանոնք` վերադարձի խոստումով:

«Քո երկրի դեսպանը» գրուած է 1975-էն 1978-ը ժամանակաշրջանին: Հեղինակը, ուրեմն, երեք տարի աշխատած է այս փոքր հատորին վրայ, կամ` երեք տարուան պէտք ունեցած է ներկայացնելիք միտքերը զարգացնելու, հասունցնելու բազմաթիւ ուղղութիւններով ու շերտերով:

Արդարեւ, ինչպէ՞ս կարելի է խօսիլ սեփական ազգի պատմութեան մասին երկու հազարամեայ կեանքի մը աստուածաբանական, փիլիսոփայական, մարդաբանական, ազգաբանական պրիսմակներէն շողարձակուած պատկերներով:

Նախ կայ «Բանը», որ կը յայտնուի գրեթէ ամէն էջի վրայ, երբեմն` հինգ-վեց անգամ: Սկիզբը կրնայ ձանձրացուցիչ թուիլ ընթերցողին, որ թերեւս մտածէ. «Ի՞նչ պէտք կայ հազար անգամ նոյն բառը գործածելու». բայց օր մըն ալ… նո՛յն ընթերցողը կ՛անդրադառնայ, որ բոլոր բաները նոյն իմաստը չունին, նոյն ձեւով չեն գործածուիր: Կ՛անդրադառնայ նաեւ հայոց լեզուի այս իւրայատուկ բառի խայտաբղէտ գործածութեան: Մինչ ֆրանսերէնը խեղճուկրակ «chose» մը ունի, անգլերէնը` տափակ «thing» մը, հայերէնին «Բանը» գեղեցիկ ու բազմաթեւ թռչուն մըն է` պարզ բանէ մը անցնելով գործի, յետոյ ցատկելով խօսքի ու սաւառնելով վեր` հասնելով աստուածային իմաստութեան (Որդի-լոկոս): Տակաւին, նոյն թռչնակը, ոստոստելով թուփէ թուփ, կրնայ ձեզի հրամցնել «Բան»-ով կազմուած այնպիսի բառեր կամ արտայայտութիւններ, որ… հմայուած կը մնաք` մտածելով… թէ բանէ-բամպակէ անտեղեակ եղած էք մինչեւ հիմա…

Առաջին բանը, որ պէտք է ըսուի ուրեմն, այն է, որ Ֆիլեանի գիրքը ճամբորդութիւն մըն է դէպի Բանը, որ կ՛այլափոխուի քանի մը անգամ. հազիւ կը կարծէք, թէ հասկցած էք, ահա` ա՛յս է Բանը, յանկարծ ուրիշ կարելիութիւն մը կը յայտնուի. վերջաւորութեան կը հասնիք այն եզրակացութեան, որ Բանը շատ բաներ է միաժամանակ` Աստուած, Աստուծոյ Որդի, հաւա՛տք, մարդեղութի՛ւն, ազգային ԻՆՔՆՈՒԹԻ՛ՒՆ…

Այս ինքնութիւնը հասկնալու համար Ֆիլեան ստեղծած է Ամերիկայէն Հայաստան հասնող հայ զբօսաշրջիկներու խումբ մը, որ պանդոկ կ՛իջնէ: Առաջին էջէն իսկ զիրենք կը տեսնենք Երեւանի Պատմութեան թանգարանին մէջ. թանգարանի օրիորդը տեղեկութիւններ կը փոխանցէ պատը զարդարող հսկայ լուսանկարի մը մասին: Նկարին կեդրոնական տեղը կը գրաւէ Անգլիոյ վարչապետ Ուինսթըն Չըրչիլ` շրջապատուած օտարերկրացի անձնաւորութիւններով: Ըստ օրիորդին, Չըրչիլ անտեղեակ էր Հայաստանի գոյութեան, չէր հասկցած` ի՛նչ կ՛ուզէին նկարին մէջ երեւցող եւ իրմէ օգնութիւն խնդրող հայ պատուիրակները. չոր ու ցամաք պատասխան մը տուած էր անոնց. «Անգլիան չունի բարեկամ ու թշնամի, մենք ունինք միայն շահ եւ վնաս:  Վերջ»: Յետոյ քարտուղարին դառնալով` անկէ  պահանջած էր տեղեկութիւններ փոխանցել այդ մարդոց երկրին մասին:

Ահա այդ տեղեկութիւնները պարփակող գիրքն է, որ զբօսաշրջիկները կը ստանան թանգարանի օրիորդէն: Ընթերցողը կը գուշակէ, որ Հայոց պատմութեան գիրք մըն է. հետաքրքրականը այն է, որ ո՛չ մէկ տեղ գրուած է «Հայաստան», «Հայ», «Հայոց պատմութիւն». ազգային պատկանելիութիւնը հաստատող բառը փոխարինուած է «Մեր»-ով: Էջերուն վրայ կան «Մեր Երկիրը», «Մենք»,«Մերերկրացիները», «Մերոնք»: Այս բնորոշումը աւելի կ՛անձնականացնէ կարծես ազգի մը, երկրի մը պատկանելիութիւնը եւ ուղղակի՛ կը հասնի կարդացողի էութեան ներքին ծալքերուն:

Պատմութեան թանգարանի նկարին հայ պատուիրակները իրենց երկրի դեսպաններն էին ու մեծ պետութենէ մը կ՛աղաչէին կասեցնել իրենց հողին վրայ կատարուող եղեռնագործութիւնը, իսկ հիմա զբօսաշրջիկնե՛րը ձեւով մը ստանձնած են այդ գործը. անո՛նց տրուած է Գիրքը, որ զիրենք պիտի առաջնորդէ դէպի անցեալ, դէպի սկիզբ: Ան պիտի հետեւի իրենց մինչեւ վերջ, ու, թէեւ Բանին պէս պիտի փոխուի ու երբեմն զգենու այլ երանգներ, դառնայ Աստուածաշունչ, աղօթագիրք, բանաստեղծութիւններու հատոր, իրականութեան մէջ պիտի մնայ այդ բոլորը պարունակող եւ Մեզ բնութագրող Գիրք:

Ֆիլեան որպէս բեմ ընտրած է իրականի եւ անիրականի միջեւ տարածուող հեռաւորութիւնը: Իրականին կը պատկանին` օդանաւը, հայկական գեղեցիկ գորգերով ու գեղօրներով զարդարուած մաքսատունը, պանդոկը, մինչ անիրականը կը յատկանշուի կառքով մը, որ խումբը պիտի փոխադրէ ներկայէն անցեալ եւ ապրեցնէ իւրաքանչիւր ժամանակաշրջանի մէջ: Հայոց պատմութեան գիրքերը ընդհանրապէս կը սկսին հինէն ու կը հասնին մինչեւ մեր օրերը. «Քո երկրի դեսպանը»-ին կառքը հակառակ ուղղութեամբ կ՛ընթանայ. կը սկսի եօթանասունական թուականներէն, կը հասնի Ցեղասպանութեան եւ անկէ առաջ տեղի ունեցած ջարդերուն, կ՛անցնի հայկական բոլոր թագաւորութիւններու հողերէն, կը հանդիպի տարբեր թշնամիներու, որոնք կը ներկայանան որպէս ուրիշը, հզօր ու դաժան:  Տակաւի՛ն, նոյն կառքը կը հասնի մինչեւ Գրիգոր Նարեկացի, մինչեւ Ոսկեդար, Թարգմանիչները, Մեսրոպ Մաշտոց. յետոյ աւելի յառաջանալով` կ՛այցելէ հեթանոսութեան շրջանը, կ՛ուղղուի դէպի նախամարդիկ, Ադամ ու Եւա, ու վերջապէս  ականատես կ՛ըլլայ Երկրի երկունքին…

Այս բոլոր հանգրուանները իրարու կապողը ձայն մըն է. այո՛, ձայն մը, որ կը սկսի Ամերիկայէն հասած օդանաւի վայրէջքին հետ: Այդ մեղմ, կանացի ձայնը միշտ ետեւէն պիտի լսուի ճամբորդութեան ընթացքին, երբեմն յուզում, վախ ու ցաւ արտայայտելով, երբեմն` բարկութիւն, երբեմն ալ (շատ քիչ անգամ) յոյս եւ հաճոյք: Ընթերցողը կը մտածէ, որ Եւայէն սկսելով, հասնելով Անահիտ դիցուհիին, Ծովինարին, Խոսրովիդուխտին կամ Սանդուխտին` կնոջ ձայնը հիմնական դեր խաղացած է մարդկութեան ու հայ ժողովուրդի կեանքին մէջ: Կինը «մայր» հայրենիքն է, ազգային գիտակցութիւն կերտողն ու պահողը. այդ պատճառով ալ ան մօտէն կը հետեւի զբօսաշրջիկներուն, կը յուշէ իրենց, որ երբ վերադառնան իրենց բնակավայրերը, իրենց հետ տանին ձա՛յնը, դառնան իրենց Երկրի դեսպաննե՛րը:

Ձայնը նաեւ հաւաքական է. երբ «Ահեղ ուրիշը» կը յարձակի «Մեր» երկրին վրայ ու կը փորձէ բնաջնջել «Մերոնք», մէ՛կ նպատակ կը հետապնդէ. լռել տալ մեզ. «Ոչնչացնել Մեր Երկրի բոլոր մարդկանց, որ երբեք ու ոչ ոք չգրի Մեր ձայնը», կ՛ըսէ պատմողը:

Այդ հաւաքական ձայնն է, որ յիշել պիտի տայ. «Այդ ձայնի մէջ գաղտնի մի Բան կայ, որ չի երեւում` միշտ ետեւից լսուելով:  Դա այն ձայնն է, որ պիտի լուսաԲանուի, եւ որը պիտի լուսաւորի մեր Յիշողութիւնը»:

Հոս փակագիծ մը պէտք է բանալ եւ նշել, թէ Ռուբէն Ֆիլեանի մեծ հայրը` Հեթում Ֆիլեան, Մուսա Լերան Պիթիաս գիւղէն էր ու մասնակցած էր Մուսա Լերան հերոսամարտին. բնականաբար, Ցեղասպանութենէն ճողոպրած եւ սփիւռք դարձած հայերուն նման` ի՛նք ալ փոխանցած էր հոգեխոցը իր զաւակներուն ու թոռներուն: Այս երեւոյթը կ՛ընդգծուի պապենական տան, այգիներուն, հօր ու մեծ հօր պատմածներուն նուիրուած տողերով: Անոնք Յիշողութեան Ձայնն են:

«Եւ հնչեց նրա դարասկզբեան ձայնը` անցնելով մեծ-մեծ քարերի միջով ու պատմելով այդ քարերի պատմութիւնը, որոնք ոչ թէ քար ծնուել էին, այլ` առաջացել հողից, երբ մի օր իր աչքի առաջ, բոլորիս աչքի առաջ սեւազգեստ Մեր մայրերը միանգամից աւելացան աշխարհում մէկ ու կէս միլիոնով եւ հողը սարսափից քարացաւ»:

* * *

Բայց ի՛նչ է յիշողութիւնը ժամանակին համեմատ: Ֆիլեանի գործին մէջ կ՛ընդնշմարուի անցեալի, ներկայի եւ ապագայի շղթան: Տեղ մը կը խօսի մեր այսօրուան մասին, որ վաղն իսկ երէկի պիտի վերածուի, այլ տեղ հարց կու տայ, թէ ինչո՞ւ հեռու է այսօրը, երբ վաղուան բարձունքէն կը նայիս անոր: «Քո երկրի դեսպանը» գործի շօշափած բազմաթիւ նիւթերէն մէկն ալ այս է: Պանդոկ վերադարձները, առօրեայ արարքները «այսօր»-ին մէջ են, բայց երբ զբօսաշրջիկները կը դառնան հետազօտող ու կը ճամբորդեն անցեալ, այդ ժամանակահատուածին մէջ իրենք կ՛ապրին «այսօրուայ պէս», մինչ իրազեկ են վաղուան…

Ժամանակներու այս ընդելուզումը Ֆիլեանի կողմէ փափաքուած բան մըն է. իր ձեւով ցոյց տալ կ՛ուզէ, որ տիեզերքի ու երկրի ստեղծումէն ի վեր հայը միւս աշխարհի բոլոր բնակիչներուն պէս սերած է Աստուծոյ կամքով, բայց հայ եղած է ու պիտի մնայ նոյնպէ՛ս Անոր կամքով… Դրախտին մէջ մե՛ր խնձորները ամէնէն հիւթեղներն էին, Հազարան Պլպուլը  նստած էր մե՛ր ծառերու ճիւղերուն վրայ…

– Եւ Աստուած տեսաւ, որ բարի են,- կամ «եւ Աստուածները տեսան, որ բարի են» նախադասութիւնները քանի մը տեղ կը կրկնուին:

Կարծես հօր մը կողմէ իր զաւկին տրուած գնահատականը ըլլայ այս մէկը. անժամանակ արժեւորում մը: Նոյն այդ Աստուածները կամ Հայր-Աստուածը «որոշած» են, որ Հայկը ըլլայ Մեր նահապետը. «Որքան նման էինք մենք Մեզ` ճիշդ Մեր Հօր քթից ընկած»… Ֆիլեանի գործին մէջ մենք միա՛յն մեզի կը նմանինք մեր քիթով ու աչքերով, բայց նաեւ` նկարագրային իւրայատուկ գիծերով. բարի ենք, միամիտ, տխուր, ջերմ, ազատատենչ, արուեստագէտ, բայց նաեւ` նիւթապաշտ, ստրկամիտ, օտարը սիրող, նոյն տեղը մնալ չուզող ու գաղթող:

Մեր պատմութիւնը մեր հայելին է եւ նկարագիրի այս բոլո՜ր գիծերով մենք կը շարունակենք ապրիլ Անցեալ-Այսօր-Ապագայ եռեակի խաչմերուկին:

 «Այս պատմութեան մէջ մենք պատկերացնում ենք վաղուայ տեսնելիքը, եւ վաղը մենք պիտի յիշենք մեր պատկերացրածը` միակ ճշմարիտ Բանը: Եւ օր-օրի Մենք ծերանում-ջահելանում ու վերածնւում ենք մեր պատմութեան հետ…»:

Գրութեան սկիզբը դրուած այս երեք տողերուն մէջ նշուող վերածնունդը կրնայ տեղի ունենալ երկու պայմանով:

Առաջինը սերմնացանի գոյութիւնն է: Դէպի անցեալ իրենց ուղեւորութեան ընթացքին զբօսաշրջիկները կը հանդիպին ծերունիի մը.

«Դա Մեր սերմնացանն է, բացատրեց ուղեկցողը,  որ պարտադիր պիտի լինի Մեր երկրի ներկայ ու ապագայ բոլոր դաշտերում` տքնելով նմանուել իր հեքիաթային, իմաստուն կերպարին:  Վաղեմի փառքի աւերակների այդ սերմնացանը…»:

Երկրորդը Նոյան տապանի հենքն է. մեր տապանը հանգչած էր մէկուկէս սարի վրայ. այդ մէկ ու կէս սարի պատկերը ընդմիշտ պիտի մնայ մեր ազգային գիտակցութեան մէջ: Այդ մէկուկէս սարն ալ, հիւթեղ խնձորներուն եւ Հազարան Պլպուլին նման, Մե՛րն է եւ վե՛րջ:

Գործի վերջաւորութեան հետաքրքրական բան մը կը պատահի: Հայրենիքէն մեկնելու ժամանակը հասած է, եւ օդանաւը պիտի թռի, բայց յանկարծ խօսողը կ՛որոշէ մնալ հոն («Ես, որ ես եմ`, ես մնում եմ (…) ես գնացողը չեմ… ես մնում եմ, գործ կայ, (…) ես մնում եմ` կրծքիս պինդ սեղմած գիրքն այս, որ Մեր գիրքն է, դէմքը, արիւնն ու հոգին…): Հոս Եսը կը բաժնուի երկուքի, եւ օդանաւ մտնողները մնացող «Ես»-ին ուղղելով խօսքը` կ՛ըսեն «Քո Երկիրը»: Այս «Քո»-ն կրնայ տարբեր ձեւերով մեկնաբանուիլ. օրինակ` կրնայ Աստուծոյ ուղղուած ըլլալ, որովհետեւ Անոր ստեղծած երկրին մասին է խօսքը, կամ կրնայ նո՛յնինքն Աստուծոյ խօսքը ըլլալ` ուղղուած Մեզի, մինչ վերջին տողին մէջ նշուած լռութիւնը թերեւս Տիեզերքի, Անհունի լռութիւնն է:

Բայց այլ, ամբողջովին տարբեր մեկնաբանութիւն մը եւս կը պարտադրէ ինքզինք:

Հայաստանահայը եւ սփիւռքահայը նոյն «Մենք»-ին երկու երեսակներն են:

Ան, որ դուրսն է, պիտի դառնայ դեսպան եւ սերմնացանի պէս ցանէ ու տքնի, որովհետեւ վաղը կու գա՛յ ու «կղզին նորից Մեր կղզին կը դառնայ»:

Ան, որ ներսն է, տէ՛ր պիտի կանգնի իր Պատմութեան եւ իր մէկ ու կէս սարին:

Եւ հակառակը:

Ես ու դուն պիտի դառնանք դեսպանները Քո երկրի, որ նաեւ Մե՛րն է:

———————–

Նմուշներ` «Քո Երկրի Դեսպանը» Հատորէն

Յետոյ թանձր սուրճ խմեցինք ու ըստ Մեր երկրի սովորութեան, շրջեցինք գաւաթը:  Եւ անհասկնալի էր, թէ ինչու տխրեցինք, երբ գաւաթի չորացող սուրճի սեւ մրուրը պայծառ ու լուսաւոր ապագայ գուշակեց…

* * *

Իսկ քարերը երկար են ապրում, դրանք Մեր հողի արձաններն են…

* * *

Մեր երկիրը, որ նման էր գոյնզգոյն թելերով ձուաձեւ մի կծիկի, եւ մենք, այդ կծիկի ծայրը գտած, քանդում էինք ու թելերը գոյն-գոյն հաւաքւում էին Մեր ձեռքերի վրայ, ու փաթաթում էինք նաեւ Մեր վզին, բայց քնքշօրէն, որ չխեղդի, շատ չցաւեցնէ… եւ շարունակ քանդում էինք, քանդում` համբերութեամբ ու հաւատով… քանդում էինք ու քանդում` չէ՞ որ մի Բանի վրայ փաթաթուած էր ողջ այդ կծիկը:

* * *

Եւ արեան գետը հոսեց աշխարհով մէկ` դէպի մոռացման ովկիանոսը: Սակայն այս մի քիչ, դիմացկուն, չքարացած հողը չէր մոռանում ու ամէն տարի այդ ամսին, գարնանային այդ օրը հացից ու բոլոր պտուղներից արեան համ էր գալիս, եւ մի Բանը ստիպում էր բոլորին քարերի հետ, քարերի կողքին` լռել…

* * *

Ընդհանրապէս բոլորն էլ շատ նման են իրար, բայց եւ ամէն մէկն այնքան տարբեր է հէնց ինքն իրենից:  Եւ միեւնոյն է` աշխարհի որ ծայրում էլ լինի` մի Բանը զգացնել կը տայ, որ նա` նա է, ինքն է, իր երեւոյթն է, Մերերկրացի է…

* * *

Միաժամանակ կարող է ստրկանալ ու ամենավերջին ստրուկի պէս սողալ եւ անմիջապէս յետոյ, ճախրել ազատօրէն` աշխարհի ամենասպիտակ աղաւնու նման…

…Բայց ովքե՞ր են Մերոնք: Իրեն հարցնես` աշխարհում ինչքան բարեհամբաւ, ազատատենչ, քաջսիրտ, լուսաւոր, հանրահռչակ ու մեծանուն կայ` Բոլորն էլ Մերոնք են…

…Իսկ երբ մենակ է եւ ուժ ունի խոստովանելու` շարունակ հարցնում է ինքն իրեն, թէ ինչո՞ւ, ախր ինչո՞ւ այսպէս անհաւասար, ներհակ, մաղձոտ, անհաւատալի` Մեր ստրկութեան մէջը, ու անչափելի` Մեր վեհ թռիչքներով…

* * *

Ոչ մի տեղ, ոչ մի այլ երկրում դեսպան չունեն, բայց իրենցից իւրաքանչիւրը հոյակապ մի դեսպանացու է:

* * *

Կռունկի պէս սլացող մեր լրաբերը, որն անընդհատ կարօտում էր իր նախնական բոյնը ու երբ վերջապէս վերադառնում էր, այս անգամ էլ սկսում էր կարօտել իր այստեղ-այնտեղ թողած միւս, պատահական, ճանապարհային բները. ուզում էր ե՛ւ այստեղ լինել, ե՛ւ այնտեղ, լինել ամէնուր:  Բայց մի որոշակի ցանկութիւն ունէր միշտ` լաւ խապրիկ յայտնելուց յետոյ հանգչել իր նախնական բնում…

* * *

Այս ո՞ւր եկանք, այս ինչքա՞ն ետ եկանք:

Տեսնել-հասկնալու համար մեզ պէտք էր կրկին վերապրել այն` վերածնել-վերամահանալ, որ  կը նշանակէր նորից ընկնել պապենական լուսաւոր վերյուշի մէջ, եւ ուզած-չուզած` արագօրէն անցնել այն հազարամեայ ուղին, երբ հօրդ յուշերի մեծ մասը դառնում է քոնը` գումարուելով պապից մնացածներին: Ու միաժամանակ ոչ մի հնար չկայ այդ հազարամեայ ժամանակն առանց ցաւի ժառանգելու:

* * *

(…) մեր օդանաւը դեռ մի փոքր շրջան պիտի կատարէր Քո երկրի վրայ ու յետոյ միայն թափ առնելով` թռչէր-բարձրանար ամենավեր… Ահա պարզ է, չէ՞, թէ ինչպէս է լինում… Մենք գալիս ենք – ես մնում եմ- ու մենք գնում ենք… ու երկիրը, որ մերն էր, մերը դառաւ եւ ահա` քոնն է, Որդեակ… եւ երկիրն այս, որ լեփ-լեցուն է բանաստեղծականութեամբ, եւ այս պատմութիւնը, որ ծայրէ ծայր Բանաստեղծութիւն է, ահա Քոնն են… դէ հիմա Քեզ տեսնենք…

…Ծառերը ծաղկել էին ու պայծառ գարուն էր Քո երկրում եւ ձիւն էր գալիս փաթի՜լ-փաթի՜լ եւ բողբոջած ծառերի տակ խշխշում-թաւալւում էր աշնանային փափուկ տերեւաթափը եւ տկլոր փոքրիկները բռնուոցի-պախկուոցի ու ձնագնդի էին խաղում եւ իսկական Ձմեռ պապիներ պատրաստում… ա՜խ այդ փոքրիկները… եւ օդ էին թռչում ցնծացող դպրոցականների պայուսակները ու սկսուել էին ամառային արձակուրդները, եւ ահա բաց էին ու գործում էին բոլոր թատրոնները Քո… ու ողջ ուժով գործում էին նաեւ ջեռուցման անթերի սիստեմները, եւ շուկան պայթում էր լիքութիւնից ու ամառային արեւահամ մրգերից, եւ կռունկներն ահա բոլոր կողմերից վերադառնում-գալիս էին` հրաշալի խապրիկները կտուցներին, ու ժպտադէմ սիրահարները վազվզում էին ազատ դաշտերում եւ ցորեն ու գարի էին քաղում ու իրենց ձեռքերով կերակրում բոլոր թռչուններին, եւ ցորենի հատիկը մասուրի չափ էր ու գարին` ընկոյզի չափ… եւ ահա Քո բոլոր քանդուած ու չքանդուած  յուշարձանները փայլփլում էին մէկին-մէկ վերականգնուած ու կատարեալ տեսքով, եւ Յաւիտենութեան յուշարձանն ահա տաշուած էր Փիլիսոփայական Քարից, եւ Քո բոլոր վէրքերն ապաքինուած էին ու ազատօրէն ընթերցւում էին տարօրինակ խազագրերը, եւ վերծանւում էին բոլոր հիերոկլիֆներն ու սեպագրերը եւ ամէն-ամէն ինչ պարզաԲանուած էր… պարզի՛ց պարզ… եւ յայտնաբերուած էին բոլոր Անյայտ զինուորները ու ամէն կէս քայլի վրայ վառւում էր մի մշտնջենական կրակ ու կողքին մի ցայտաղբիւր, եւ լուսաԲանուած էին բոլոր ստուերոտ կողմերը, եւ անխափան գործում էին այն հազար ու մէկ աթոմակայանները, ու անհնար էր որեւէ բան ոչնչացնել հազար ու մէկ գիշերում անգամ… եւ վառւում էին բոլոր լուսատուները` լամբերն ու լապտերները, մոմերն ու ճրագները ու կանթեղները եւ լուսարձակող բոլոր-բոլոր բաները, եւ փչում էին լոյսի քամիները ու առատօրէն լուսաւորում բոլոր քարանձաւները ու խցերը ու քարայրները, եւ փայլփլում էին կրակի պէս մաքուր ու լուսաթաթախ շէնքերն ու փողոցները ու այն մեծ հրապարակը, եւ մեծ ժամացոյցը ուղիղ քսանչորս ժամ ետ էր մնում… քանի՜ ձմեռ-քանի՜ ամառ… եւ ամէնուր տարածւում-սփռւում էր լոյսն ու ջերմութիւնը, եւ հրաշալի գիշեր էր ու չէր մթնում, եւ արեգակը չէր կատարում իր համար որոշուած շարժումը ու չէր հեռանում պայծառ լուսնի մօտից, եւ ամէնուր յաւիտենական կիրակին էր հաշիշով օծո՜ւն ու թորթիկաբոյր, եւ Բաբելոնեան աշտարակի այս ցնծալի յաջողութիւնն էին տօնում ցոլցլացող ջահերը խրախճանքի ու իրենց առատ լոյսով խաւարեցնում էին մոլորուած աստղերին… Քո՛ աստղերին… եւ ահա սկսւում էին յաւիտենական Սպիտակ գիշերները եւ մթութիւնը լուսաճերմակ թղթի նման էր, ու Քո երկիրը մաքրւում էր ձայներից, եւ ձիւն էր գալիս փաթի՜լ-փաթի՜լ, ու ծաղկած ծառերի տակ տկլոր փոքրիկները բռնուոցի-պախկուոցի ու ձնագնդի էին խաղում եւ իսկական Ձմեռ պապիներ պատրաստում… ա՜խ այդ փոքրիկները………………………………………………….

…Եւ ահա մեր օդանաւը մի փոքր շրջան կատարեց Քո երկրի վրայ` Քո լուսաւոր երկրի, որ Բանի մեծ ու փոքր հայելիներից մէկն էր լոկ, ու երեւում էր այնպէս, ինչպէս մենք մեզ հայելում ենք տեսնում… քանզի ամէն ինչը, որ Բանին էր պատկանում, մերն էր… Եւ ահա մեր օդանաւը Մէկուկէս սարի բարձր գագաթների մօտ իր փոքրիկ շրջանն աւարտեց, ու թափ առնելով` մենք կայծակի նման, բայց` աւելի ու աւելի արագ, սլացանք վեր` ինչպէս կը բարձրանար ընկած աստղը… եւ ցած խոնարհուած մեր երկնային աչքերը յաւերժ նայում էին Բանի հայելուն, ուշադիր հետեւում էին լոյսի հեղեղներին, որ բոլոր կողմերից իջնում ու իրենց պտղաբերութեամբ ողողում էին ճաքճքուած ու պատառ-պատառ եղած հողը Քո… եւ ահա, հալւում էր Մէկուկէս սարի կատարների յաւիտեան չհալուող ձիւնը, եւ այդ լուսէ ձնհալի հետ լողալով իջնում էր ամենափրկիչ տապանը… իսկ ամենակատարներն այդպէս էլ ցցուած ու մերկ մնում էին` հսկայ շնաձկան կարմրախալ ատամների պէս, եւ պսպղում էին մօտեցող լոյսից` չդիմադրելով լոյսի հեծեծներին, որ լայն շիթերով իջնո՜ւմ-իջնո՜ւմ եւ տարածւում էին ամէնուր` նոր ժայթքած հրաբխի նման… եւ ամենաբարձր գագաթներն էլ, ահա, ընկղմւում էին ծովն այդ խոնաւ լոյսերի, սուզւում էին լուսաւոր յուշի մէջ` կորցնելով սահմանագիծը թաց երկնքի հետ, որտեղից անշարժ արեգակը, լուսաղբիւրի նման ապագայի յուշերն էր պարզաջրում, եւ մենք թռչում էինք այդ խոնաւ ծովի մակերեւոյթից շատ ու շատ բարձր եւ սլանում էինք ամենավեր, ու մեր հոգին սաւառնում էր այդ լուսէ ջրերի վրայ, եւ մեզ էր հասնում միայն Ետեւից լսուող ձայնի ՁԱՅՆԸ, ՈՐ ՄԵՐ ԼՌՈՒԹԻՒՆՆ Է:

ՌՈՒԲԷՆ ՖԻԼԵԱՆ