Եաշար Քեմալ Ինչպէ՞ս Աղթամարը Փրկեց Փլուզումէ

Եաշար Քեմալի մահուան առթիւ շատ բան գրուեցաւ անոր մասին ու դեռ ալ կը գրուի: Այս կարգէն, ինչպէս մենք ալ ըրինք, շատեր յիշեցուցին, որ Եաշար Քեմալի շնորհիւ էր, որ Աղթամարի հայոց Ս. Խաչ եկեղեցին ատենօք փրկուած էր փլուզումէ: Թէ Աղթամարի եկեղեցին ինչպէ՞ս փրկուեցաւ, այս մասին Եաշար քեմալ ինք ալ պատմած է: «Ռատիքալ» կը վերահրատարակէ Եաշար Քեմալի այս մասին գրածը.

Տիգրանակերտի դաշտին վրայ գաղթական ընտանիքներ հաւաքուած էին, չէին գիտեր, թէ ո՛ւր պիտի երթային: Անոնց մասին ալ գրեցի: Բազմաթիւ գիւղեր շրջելէ ետք Տիգրանակերտի մէջ գործս վերջացաւ, հոնկէ անցայ Վան: Շոգենաւ առի, դէպի Վան կ՛երթայի: Միւս կողմէ` չէի գիտեր, թէ «Ճումհուրիյէթ» թերթին ղրկուած իմ յօդուածներս հրատարակուա՞ծ էին, թէ՞ ոչ: Շոգենաւին մէջ դիմացս սպայ մը նստած էր, օձիքին վրայ ալ օձի նշան կար, ուստի հասկցայ, որ բժիշկ էր: Բժիշկին քով տրցակ մը «Ճումհուրիյէթ» կար, թերեւս 20 հատ: Մարդը թերթը բացած` կը կարդար: Իմ անունս տեսայ եւ շատ ուրախացայ: Ուրեմն յօդուածս հրատարակուած էր: Անմիջապէս բժիշկին քով վազեցի եւ մեծ յուզումով հարցուցի. «Հարիւրապետս, կրնա՞մ ձեր թերթին նայիլ անգամ մը»: Հարիւրապետը զարմացաւ իմ յուզումը տեսնելով, բացատրեցի, այն ատեն «դուք Եաշար Քեմա՞լն էք ուրեմն» ըսաւ: «Այո՛» պատասխանեցի եւ յարձակեցայ թերթերուն վրայ: Այո, բոլոր յօդուածներս հրատարակուած էին «Անատոլուէն նոթեր» խորագրին ներքեւ: Բոլորն ալ կարդացի, հարիւրապետը զարգացած, մշակոյթի տէր մարդն մըն էր եւ զարմանքով կը նայէր իմ յուզումիս: Ի վերջոյ ստիպուեցայ բացատրելու, թէ ինչո՛ւ այդքան յուզուած էի: Եթէ իմ յօդուածներս չհրատարակուէին, Էրճիշի ազգականներուս մօտ պիտի երթայի եւ հոն  գրագիր պիտի դառնայի: Մինչդեռ հիմա առաջին քայլ մը առած էի լրագրողի ասպարէզէ ներս եւ կը հաւատայի, որ պիտի յաջողէի:

Այս բոլորէն ետք հարիւրապետը ըսաւ.

«Այս ի՞նչ բախտ է, լա՛ւ որ ձեզի հանդիպեցայ: Հոս, Աղթամարի կղզիի մէջ հայերէ մնացած եկեղեցի մը կայ: Ճարտարապետական գլուխ գործոց մը: Այս օրերուն կը փլցնեն զայն: Վաղը ձեզ հոն պիտի տանիմ: Այս եկեղեցին այս հողերուն հարստութիւնն է, նոյնիսկ եթէ հայերը շինած ըլլան զայն: Մարդկութեան ապրանքն է, ո՛վ կ՛ուզէ ստեղծած ըլլայ: Կրնա՞ք օգնել ինծի եւ իր հայրենիքիս: «Դեռ նորահաս լրագրող եմ, իմ ձեռքէս ի՞նչ կու գայ որ»:

Այսպէս ըսի: Որովհետեւ նաեւ վարանում մը ունէի, կը վախնայի, որ իմ անցեալս մէջտեղ կ՛ելլէր, եթէ այսպիսի գործերու միջամուխ ըլլայի: Ես տակաւին առաջին վայրկեանէն կը կորսնցնէի գործս:

Իրիկուան ժամերուն Վանի նաւահանգիստէն շոգենաւ նստանք, հարիւրապետ տոքթ. վիրաբուժ Ճաւիթ պէյ զիս տարաւ Վանի միակ պանդոկը: Իրարմէ բաժնուեցանք յաջորդ օր մէկտեղուելու որոշումով: Հարիւրապետը առաւօտուն կանուխ եկաւ զիս առնելու: Աղթամար եկեղեցի պիտի երթանք: Մեր այդ շրջանի Վանի թղթակիցն էր Իլիաս Քիթապճը, 60 տարեկան, հասուն, գեղեցիկ մտածումներով մէկն էր: Հարիւրապետին հետ նախ գացինք զայն տեսնելու, ան շատ բան պատմեց մեզի եկեղեցիին մասին: Ձեռքէն եկածը ըրեր է, բայց չէ յաջողած փլուզումին առաջքը առնել: Կուսակալն ալ լաւ եւ բանաստեղծ մարդ է եղեր, սակայն հրահանգ ստացեր է եւ ձեռքէն բան չէր գար:

Իլիաս պէյ ինծի յանձնարարեց.

«Հեռաձայնեցէք Նատիր Նատիին: (Մարմարա – Նատիր Նատի այդ շրջանին «Ճումհուրիյէթ»-ի արտօնատէրն ու խմբագրապետն էր ու ազդու մարդու համբաւ ունէր): Ան մեզ կը հասկնայ, եթէ մէկը արգելք պիտի ըլլայ, ան ալ Նատիր Նատին է»: Որոշեցինք հեռաձայնել: Բժիշկին հետ ճամբայ ելանք դէպի Աղթամար: Վանայ լճի ջուրը կախարդական երեւոյթ ունէր, ամէն վայրկեան գոյն կը փոխէր: Փոքրիկ նաւակով մը կղզի ելանք: Տակաւին կարգը եկեղեցիին չէր եկած, բայց եկեղեցիին մօտը գտնուող փոքրիկ մատուռը գրեթէ փլցուած էր:

Հարիւրապետը հրահանգեց աշխատաւորներուն:

«Մինչեւ որ ես գամ այս եկեղեցիին ձեռք պիտի չդպցնէք»:

Աշխատաւորները «մեր գլուխի վրայ հրամանատարս» ըսին: Մենք Վան վերադարձանք եւ հեռաձայնով փնտռեցինք «Ճումհուրիյէթ»-ի խմբագրատունը: Այդ օր մինչեւ իրիկուն հեռաձայնը չկապուեցաւ: Յաջորդ առաւօտ դարձեալ կանուխէն հեռաձայնեցինք: Քանի մը ժամ վերջ Նատիր պէյ մեր դիմացն էր: Իրեն բացատրեցի խնդիրը, որքան որ իմացած էի հարիւրապետէն: Նատիր պէյ պատասխանեց.

«Մի՛ յուզուիք, Աւնի պէյ այս խնդիրը կը կարգադրէ: Զինք լաւ կը ճանչնամ, քաղաքակիրթ մարդ է»:

Աւնի Պաշմանը այդ շրջանին կրթութեան նախարար էր:

Երկու օր վերջ Իլիաս Քիթապճը եւ հարիւրապետ Ճաւիթ պէյ պանդոկս եկան: Շատ ուրախ էին: Աւնի Պաշման հեռագիր քաշեր է, որպէսզի կուսակալը դադրեցնէ փլուզումը: Աղթամարի եկեղեցւոյ փրկութեան թուականն է 25 յունիս 1951:

«ՄԱՐՄԱՐԱ».- Հրատարակուած վերի թղթակցութիւնը անգամ մը եւս մեզի կը յիշեցնէ, թէ ինչպիսի՛ ճակատագրէ մը փրկուեր է Աղթամարի եկեղեցին: Նշենք մասնաւորաբար, որ Եաշար Քեմալի գրիչէն ելած այս յօդուածին մէջ Աղթամար եկեղեցին յիշուած է որպէս Աղթամար, այլ ո՛չ թէ Ագտամար, ինչպէս նորաձեւութիւն դարձած է այսօր: