ՎԵՐԺԻՆԷ ՍՎԱԶԼԵԱՆ
1904 թուին ծնած եմ Մուշի Աղջավազի շրջանի Առնջկուս գիւղը:
Մինչեւ 1915 թուականը, խաղաղ կ՛ապրէինք: Մինչեւ տասնմէկ տարեկան դառնալս, մեր գերդաստանի մէջ մարդ չէր մեռած, բայց թուրքը բոլորին ջարդեց: 1908 թուին թրքական կառավարութիւնը ազատութիւն տուաւ: Մեզ մօտ քառասուն հայկական գիւղ կար: Սիփանայ սարը մեր շրջանն էր, լանջերը կը հասնէին Վանայ ծովի հիւսիսային ափը: Այդ ամբողջ տարածութիւնը լրիւ հայ էր, ո՛չ մէկ թուրք, ո՛չ մէկ քիւրտ կար: Միայն քաղաքին մէջ ծառայող զապիթներն էին թուրք:
Սիփանայ սարէն ջուրերով լեցուն գետ մը կ՛իջնէր, վրան քսանհինգ ջրաղաց կը շարժէր: Գիտե՞ս` ի՛նչ ալիւր կ՛աղէր: Մենք, որ մաշկի հիւանդութիւն ունէինք, Վանայ ծովը կը մտնէինք, կը լողայինք, կը լուացուէինք: Նոր տարին, Զատիկին տառեխ կ՛ուտէինք. մէջը փուշ չկար:
Երեկոյեան արեւը թեքուած էր, ոչխարը դաշտէն եկաւ: Մէրս, հօրեղբօրս կնիկները ոչխարը կը կթէին, ես ու հէրս փայտով ոչխարը կը ղեկավարէինք:
Մէկ ալ գիւղի արեւմտեան կողմէն` Մշոյ, Պիթլիսի կողմէն, ձայն եկաւ. «Հաւա՜ր, գիւղը կոտորեցին»:
Մէրը մանուկը ուրացաւ, թէ ո՛վ ո՞ր կողմը կը փախչէր` յայտնի չէր: Գիւղը իրար խառնուեցաւ, ով ո՞ւր փախաւ:
Մեր տան երեխան ես էի: Հէրս ըսաւ. «Քեզ փրկեմ, բա մնացածին ի՞նչ ընեմ»: Ինքը փախաւ: Ես ըսի` բարձրանամ, տեսնամ: Տեսայ` ձիաւորները ձեռքերնին հրացաններով կու գային: Հէրս ու հօրեղբայրս փախան, մտան տուն մը, թաքնուեցան: Ես մնացի շուարած: Մազերս երկար էին: Ինձ աղջկայ շոր հագցուցած էին: Հօրեղբայրս` հաստուս Պետոն եօթ հարիւր գլուխ ոչխար ունէր, իննսունութ տարեկան էր: Ինքն ու իր նախրչի Մելոն կու գային, երկուքին ալ խփեցին: Մէկ ալ տեսայ` աջ կողմէն մէկը ինձ գրկեց: Տեսայ` քիւրտի կինն է, որուն մենք հաց կու տայինք: Ձիերու ոտքերուն տակ պիտի մնայի. այդ կինը փրկեց ինձ, տարաւ մօրս մօտ, ըսաւ մօրս. «Սարէ՜, երեխին գրկեմ, որ չսպաննեն, թող իմանան, որ քիւրտի երեխայ է»:
Երբ ձիաւորները եկան, այդ քիւրտի կինը ըսաւ. «Եկան, բոլորին սպաննեցին, ալ մարդ չմնաց»:
Ձիաւորները հաւատացին, ելան-գացին:
Այդ կինը ինձ տարաւ իր տունը: Մեր բոլոր գերդաստանի երեխաները այդ տան մէջ թաքնուած էին: Այդ քիւրտի տան մէջ էր նաեւ հօրեղբօրս պոյով-ջանով տղան, որու անունը Յարութիւն էր:
Մութն ընկաւ: Քիւրտի կինը ըսաւ. «Եթէ հիմա գան, այս աղջիկներուն գան տանեն, ես ի՞նչ կարող եմ ընել. ելէք գացէք ռէսի` գիւղի քոխուի տունը»:
Հէնց դուրս եկանք, որ ռէսի տունը երթանք, ասկեարները եկան, կ՛ուզէին հօրեղբօրս տղան սպաննել: Ան, որ խփեց, երեքն ալ ինկան, փոխանակ անոնց զէնքը վերցնէ ու սպաննէ անոնց, ելաւ փախաւ: Ես ու երեք երեխաներ, մեր ձեռքերը իրար բռնած, գացինք գիւղին մէջ: Պլեթով կը խփեն, կը սպաննեն: Ես տեսայ ռէսի տան մօտ ութ հոգի սպաննած էին, տանջելով սպաննած էին. մէկուն թեւը կտրած էին, մէկուն գլուխը խփած էին: Քանի մը օր մնացինք ռէսի տունը: Օր մը մէրս գնաց մեր տունը, տեսաւ հացի փշրանքներ կան, բերաւ: Վեց երեխայ ենք, ես ալ` եօթը: Սոված ենք: Մէկ ալ մէրս գնաց, տեսաւ ոչինչ չեն թողած: Ամբարի միջի ալիւրն ալ թափած են գետին: Մէրս այդ հողով խառնուած ալիւրը բերաւ, որ եուխա սարքէ` ուտենք: Եոնջա ալ կերանք:
Մէկ ալ հէրս եկաւ, մեզ գտաւ: Թուրք ասկեարը կը տեսնէ հօրս գալ-երթալը, ձայն չի հաներ: Յետոյ մօրս կ՛ըսէ. «Ես Աբրէին ե՛ւ գալու ատեն տեսայ, ե՛ւ երթալու ատեն: Բայց ես ձեր տան մէջ հաց կերած եմ, չկրցայ խփել. գլուխս շուռ տուի, որ իբր չեմ տեսած»:
1915 թուին ռուսը արդէն կու գար: Քիւրտերը կը փախչին դէպի Պիթլիս` արեւմուտք: Բայց լցուան ժողովուրդին մէջ, սկսան թալանել, նոյնիսկ վրայի շորերը կը հանէին, կը տանէին: Օսմանեան ասկեարները եկան` քիւրտերուն քշեցին:
Մենք մտածեցինք, որ Ղարաքեշիշ գիւղը երթանք, հոն աւելի ապահով էր, քանի որ ճանապարհէն դուրս էր: Դէպի արեւելք կ՛երթայինք: Քիւրտերը սկսան կրակել մեր վրայ: Ջահել հարս մը ազատեցաւ, երկու երեխայ բերաւ: Երեխաները թողեց հողին վրայ ու փախաւ:
Հասանք Ղարաքեշիշ գիւղը: Հոն ալ սիրուն աղջիկներուն կը փախցնէին: Մեր հինգ երեխաները` երեք տղայ, երկու աղջիկ` Սամսոնը, Ենոքը, Սուրէնը, Ազնիւը, Հայկանուշը մէկ օրէն սովէն մեռան: Մէրս գնաց ասկեարի մօտ, խնդրեց, որ թոյլ տայ թաղել իր երեխաները, բայց ան ըսաւ, որ գերեզման կարելի չէ: Ստիպուած` ձեռքերով հողը փորեցինք, հինգին ալ մէջը լցրինք:
Օր մը տեսանք` ասկեար չկայ: Մեր գիւղի աղջիկ մը պորոզան փչող ասկեարը տարաւ իրեն կին: Մեր գիւղէն եօթը աղջիկ տարած էին: Հօրեղբօրս աղջկան ալ մէրս կը պահէր, գիշերը վրայ կը պառկէր, որ չիմանան:
Ես ոչ միայն մեր գիւղի կոտորումը տեսած եմ, այլ նաեւ մեր բոլոր գիւղերու փախէփախը տեսած եմ: Խսիրի պէս համատարած գետնին փռած դիակներ էին: Վերջը բոլորը լցրին ծովը, որ խոլերա չլինի:
Մէկ ալ տեսանք` ծովի կողմէ մարդ մը եկաւ, ըսաւ. «Ռուսական զօրքը Սիփանայ սարի ետեւէն, Մանազկերտէն եկած է Պիթլիս, իսկ ծովի հարաւային ափով Անդրանիկն ու ռուսական զօրքը Վան, արդէն հասան Տիգրանակերտի մօտ»:
Հայ դաւաճան մը կար: Թրքացած էր, գնաց` խապար տուաւ, որ տղամարդիկ թաքնուած են թունելի մէջ: Թուրք ասկեարները այդ դաւաճան հայուն կը տանեն, որ ցոյց տայ, դու մի ասա` Արամ Մանուկեան փաշան գիշերով եկած էր ու բոլորին տարած:
Այդ դաւաճան հայուն բերին Ղարաքեշիշ գիւղ, կայնեցուցին, խփեցին, խփեցին: Մէրս ըսաւ.
– Ինչո՞ւ կը խփէք:
– Ան, որ ձեր ազգէն է ու ձեզի դաւաճանեց, աւելի լաւ է թող մեռնի:
Գեամիք բերին` մեզ տարին:
Պիթլիսէն, Սասունէն, Բաղէշէն բոլոր հայերուն տարին Վան:
Հէրս, որ վնասուած էր, գնաց ռուսական բժիշկի մօտ, բայց հէնց այդ օրը մահացաւ:
Մենք տասնութ հոգի էինք: Մեր հարիւր յիսուն հոգինոց ազգուտակէն միայն ես ու հօրեղբօրս տղան` Թաթոսը ազատեցանք:
Մէկ ալ ռուսը հրամայեց, թէ ես ետ նահանջեմ, երթամ Ռուսահայաստան: Մինչեւ Օլթի ռուսական գրանիցն (սահման, Ա.) էր: Ճանապարհին ռուսական զօրքը մեզ տէրութիւն ըրաւ, բերաւ մինչեւ Իգտիր: Ռուսը սկսաւ մեզ նպաստ տալ: Մեշոկներով (պարկերով, Ա.) ալիւրը խոտի դէզերու պէս կիտուած էին իրար վրայ:
Եկանք: Ես որբ էի: Ես գացի ամերիկեան որբանոց, Թաթոսը գնաց Էջմիածին:
1920 թուականին Սերոբ Դեմիրճեանը, Նայիրի Զարեանը եւ շատ ուրիշներ որբանոց էին: Չարենցը մեր դաստիարակն էր: Նիհար-նիհար որբ տղայ էր, բայց գրագէտ էր:
Մեր որբանոցը բերին Երեւան, որ տանեն Ամերիկա: Մէկ մասը տարին, մեզ ալ պիտի տանէին, բայց չհասան:
1920 թուի նոյեմբեր 29-ին Սարգիս Կասեանի հետ տասնմէկերորդ բանակը մուտք գործեց Իջեւան եւ հեռագիր տուաւ Լենինին. «Աչքդ լոյս, Հայաստանը սովետական է»:
Այդպէս տարիները անցան: Ես մեծցայ, կամաւոր գացի սովետական բանակ: Պոլկովնիկը (գնդապետ, Ա.) կանչեց, ըսաւ. «Տղա՛յ ջան, բանակ կ՛ուզես երթալ, բայց փոքր ես»:
Ես ալ ըսի. «Ես որբ տղայ եմ, կ՛ուզեմ երթալ, տուն չունիմ»:
Գացի հայկական երկրորդ տիվիզիա, որուն հրամանատարը Բագրատ Աւագեանն էր, իսկ հայկական տիվիզիայի հրամանատարը Մելիք-Շահնազարովն էր: Առաջին գունդը Երեւան էր: Բաղրամեանը գունդի հրամանատարն էր:
Բանակէն եկայ: Երեւանի մէջ միլիցիայի (ոստիկանի, Ա.) դպրոց գացի: Նշանակեցին Մեղրի: Չորս տարի միլիցապետի տեղակալ եղած եմ: 1935 թուականէն ետք Թիֆլիսի մէջ դպրոցս շարունակեցի: Յետոյ ընտանիքս տարի Թիֆլիս, հոն աւարտեցի: Եկանք Երեւան:
Քառասուն հոգիի միջեւ ինծի նշանակեցին Հայաստանի երկաթուղիի պետ: Այն ժամանակ երկաթագիծը Վրաստանին կը պատկանէր:
1941 թուականին Հայրենական Պատերազմը սկսաւ: Մոսկուայէն պրոնեայ (հրաման, Ա.) եկաւ, ինձ ֆրոնտից (ռազմաճակատից, Ա.) ազատեցին:
1945 թուին իմացանք, որ Գերմանիան կապիտուլեացիայի (անձնաւորութեան, Ա.) ենթարկուեցաւ:
Պատերազմի ժամանակ թիկունքի վրայ լաւ ծառայութեան համար պարգեւատրուեցայ ե՛ւ Կարմիր աստղ, ե՛ւ Կարմիր դրօշ, ե՛ւ Լենինի շքանշանով. քսան հատ մետալ ունիմ:
«Հայոց ցեղասպանութիւն.
ականատեսներու վկայութիւններ»
