ԱՆԱՀԻՏ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ
ՎԱՀԷ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ
Իրապէս որ իւրաքանչիւր օր իր տօնը ունի: Այսօր` 28 յուլիս, Ռամատանի ծոմի աւարտը նշող Ֆիթրի տօնն է: Կանուխ առաւօտուն մեր խումբը, նախապէս գոյացած համաձայնութեան հիմամբ, Սասունի ուսուցիչներու տան դրան առջեւ կը միանայ Ֆարահէտտին Եըլտըզի: Խանութներն ու սրճարանները փակ են: Եըլտըզ կ՛առաջարկէ նախաճաշել իր տան մէջ: Ինքնաշարժով կարճ ճամբայ կտրելէ ետք կը հասնինք անոր տունը, ուր փառաւոր սեղան մը շտկուած է:
Միակը չէինք, որ այդտեղ կը նախաճաշէինք: Պայրամի աւանդութեան համաձայն, դրացիները իրարու կ՛այցելեն զիրար շնորհաւորելու համար: Աւելի՛ն. այդ օր մանուկները արտօնութիւն ունին տունէ տուն շրջելով` շաքար հաւաքելու: Սկզբունքով այս Երկուշաբթին պիտի յատկացուէր Սասունի մէջ տակաւին կանգուն մնացած կարգ մը յուշարձաններ այցելելու: Սակայն գիշերը, մզկիթին դիմաց գտնուող կեդրոնական հրապարակին վրայ Ֆարահէտտին Եըլտըզ խումբին յայտնեց, որ նոր քաղաքապետը կ՛ուզէ մեզ տեսնել: Գիշերուան ժամը շուրջ 11-ին բնիկ քիւրտ լրագրողներու, դասախօսներու եւ Անատոլուի մշակոյթով եւ պատմութեամբ հետաքրքրուողներու հետ ընթրիքէն ետք` այս խորհրդաւոր հանդիպումին մեկնեցաւ: Մինչ այդ խումբին միացած էին ֆրանսահայ լրագրող Մելինէ լը Փրոլ եւ ամերիկահայ խմբագիր Աւետիս Աշճեան: Քեմալ Աթաթուրքի հսկայ լուսանկարին առջեւ նստած` Ճումա Ուչար գործնապաշտ մարդ մը կը թուի: Ան անդամ է 2003-ին Նեճմէտտին Էրպաքանի կողմէ հիմնուած Բարօրութիւն կուսակցութեան: «Պիտի ուզէի, որ ամբողջ աշխարհի հայերը գան եւ Սասուն այցելեն», կ՛ըսէ ան` աւելցնելով. «Յառաջիկայ ամիսներուն Մարութայ սարի եկեղեցւոյ եւ Գոմքի վանքի վերանորոգութեան աշխատանքները պիտի սկսին: Կրնա՞ք ըսել, թէ եկողները մեծ թիւով պիտի ըլլան»: Քաղաքապետը անդրադարձած է, որ իր շրջանը, որ Թուրքիոյ մէջ աղքատ ու յետամնաց կը նկատուի, հայոց մէջ մեծ հռչակ կը վայելէ:
Ըստ երեւոյթին, այդ իրողութիւնը անոր մօտ տեղւոյն զբօսաշրջութիւնը զարգացնելու հեռանկարներ յառաջացուցած է: Ան մեզ կը հրաւիրէ տօնին առթիւ մասնակցելու իր եւ գաւառապետին կողմէ կազմակերպուած երեւելիներու շնորհաւորական ընդունելութեան:
Այդպիսի հրաւէր մը կարելի չէ մերժել, եւ մենք նախաճաշէն անմիջապէս ետք կը մեկնինք Ուսուցիչներու տուն, ուր ընդունելութիւնը տեղի պիտի ունենայ: Քառորդ ժամ ետք ստեղծուած իրարանցումէն կը հասկնանք, որ կարեւոր անձնաւորութիւն մը հասած է: 33 հազար բնակիչ ունեցող Սասունի գաւառապետ Ճիհաթ Արըքն է: Պահ մը անակնկալի գալէ ետք, մեզի կ՛առաջարկէ իր սեղանը նստիլ, ինչ որ ներկաներուն մօտ հարցականներ կը ստեղծէ: Հետագային մեզի կը յայտնեն, որ ան Ֆեթհուլլա Կիւլենի կողմէ հիմնուած իսլամական ընկերակցութեան մօտիկ եղող գործարարի մը զաւակն է: Ան մասնաւորաբար Սասունի մէջ թրքական պետութեան ներկայացուցիչն է: Ուստի անոր խօսքերն ու արարքները կրնան արտասահմանէն եկած հայ այցելուներու նկատմամբ կեդրոնական կառավարութեան քաղաքականութեան արտացոլացումը ըլլալ:
Ճիհաթ Արըք առաջին հերթին կը հետաքրքրուի, թէ ուխտագնացութիւնը ինչպէ՞ս ընթացաւ եւ Թուրքիոյ ո՞ր շրջանները կրցանք այցելել: Ան երեւելիներուն ուղղած իր խօսքին մէջ կը նշէ ներկայութիւնը հարիւր տարիէ ի վեր «աքսորուած» իր բարեկամներուն, որոնք «բազմաթիւ ցաւեր ապրած են» եւ այլեւս Սասունի մէջ «ընտանեկան կապ չունին, ոչինչ ունին», սակայն պէտք է ջանք թափել անոնց հետ «կապերը ամրապնդելու»: Անոր կոչը անմիջապէս իր արձագանգը կը գտնէ եւ տեղական լրատուամիջոցներու հետաքրքրութիւնը կը յառաջացնէ:
Խումբը այժմ կը հասնի Գոմք, 1600 մեթր բարձրութեան վրայ գտնուող գիւղ մը, որ հրաշքով պահած է իր հայկական անունը: Երկու ժամ կը քալենք բարձրանալու համար Սուրբ Առաքելոց Պետրոս Ոսկի Ճկոյթ հռչակաւոր վանքը, ուր ըստ աւանդութեան, պահուած էր Վարդան Մամիկոնեանի վահանը: Մեզ առաջնորդողը Պեսէն է, որ թարգմանիչի դեր կը կատարէ: Հանդիպում կ՛ունենանք թաղապետին հետ, որուն հետ խօսակցութիւնը անսպասելի զարգացում կ՛ունենայ: Ան այն տպաւորութիւնը կը ձգէ, որ շատ լաւ գիտէ, թէ անցեալ դարասկիզբին այստեղ ի՛նչ պատահած է: Անմեղօրէն կը հարցնենք, որ ինչո՞ւ այդ դէպքերը պատահեցան: Երկար լռութենէ ետք կը պատասխանէ. «Հայերը բաւարար զգուշ չէին®»:
Մեր ճամբան կը շարունակենք եւ փոքր փոխադրակառքը կանգ կ՛առնէ Մարութայ սարի մօտ, ուր այլեւս ճամբայ չկայ: Այժմ արդէն միայն հինգ հոգիէ բաղկացած մեր խումբը գիշերը կ՛անցընէ Քէօմեքի մէջ, այն գիւղը, ուր կարգ մը հայ-քրիստոնեայ ընտանիքներ կը բնակին, ինչպէս նշեց գաւառապետը:
Այդտեղ մեզ կը դիմաւորէ Ճեմիլը (հայկական անունը` Սափէ), անոր տունը պիտի մնանք: Անոր ծնողները, որոնք հայերէն կը խօսին, բացակայ են: Հայրը առողջական պատճառներով Պոլիս մեկնած է: Ճեմիլի կնոջ անունը Տերտօ է: Ան հեռաւոր գիւղէ մըն է եւ կը խօսի հայերէն: Անոնց ամուսնութիւնը, Սասնոյ այդ երկու հայ ընտանիքները իրարու շաղկապելու համար դասաւորուած էր ծնողներուն փափաքով: Տերտոյի մայրը Քէօմեք եկած է իր որդիին համար հարս գտնելու եւ` տեսած, որ այդտեղ կայ տղայ մըն ալ` Ճեմիլը, որ իր աղջկան հետ ամուսնանալու յարմար տարիքի է:
Վարչականօրէն Քէօմեք կապուած է հեռաւոր մեծ գիւղի մը: Քէօմեքի մէջ կայ միայն 12 տուն, որոնցմէ միայն երեքը (30 անձեր) քրիստոնեայ հայերու են, իսկ երեք ուրիշներ 1896-ին իսլամացած հայերու են: Գիւղին մնացեալ բնակիչները քիւրտեր կամ արաբներ են եւ կը պատկանին երեսունական թուականներուն տեղահանուած ընտանիքներու: Ճեմիլի տան մէջ հայերէն չեն խօսիր, միայն անոր անդրանիկ զաւակը, որ 17 տարեկան է, Պոլսոյ մէջ հայկական վարժարան յաճախած է, սակայն երեք տարի ետք Ճեմիլ պահանջած է, որ վերադառնայ Սասուն:
Առաւօտուն Ճեմիլ խումբը կը պտըտցնէ գիւղին մէջ, ինչ որ առիթ կ՛ընծայէ այլ ընտանիքներու հանդիպելու: Սակայն ժամանակը կ՛անցնի, եւ այժմ պէտք է մեկնինք:
«ՖՐԱՆՍ ԱՐՄԷՆԻ»
