ՅՈՎԻԿ ԱՖԵԱՆ
Այսօր առաւօտեան պատահական 13 անցորդի շրջանում փոքրիկ հարցում անցկացրեցի: Հարցուածներին` միջին տարիքի 7 տղամարդ, 2 երիտասարդ տղայ, 2 պապիկ եւ միջին տարիքի 2 կին (երիտասարդ աղջիկներն ինձ այլ կերպ հասկացան եւ չխօսեցին հետս), ուղղեցի մէկ հարց` ո՞վ է այսօր Հայաստանին պակասում:
Առաջին տեղում, ի հարկէ, Ստալինն էր, դէ, ոչ թէ նա` անձամբ, այլ նրա նման մէկը, ով պէտք եղած ժամանակ, պէտք եղածի վերաբերեալ կարող է որոշում կայացնել` գնդակահարել, եւ կը գնդակահարուի: «Ստալին» պատասխանն ինձ տուեցին երկու պապիկները եւ միջին տարիքի 4 տղամարդիկ` 13-ից 6-ը: Երկրորդ տեղում դարձեալ հայ չէ` Փութինը: Հասկանալի է` ոչ թէ նա` անձամբ, այլ նրա նման մէկը, ով կարող է, ինչպէս ինձ ասացին, միայնակ կանգնել այս սրբապիղծ աշխարհի դէմ եւ ոչ միայն դիմակայել, այլեւ յաղթել: «Փութին» պատասխանն ինձ տուեցին միջին տարիքի 2 տղամարդիկ եւ 1 կին, ով ամենեւին էլ սլաւոնական արտաքին չունէր. աւելի՛ն, ճշդող հարցին, թէ` խօսո՞ւմ էք, արդեօք, ռուսերէն, ասաց, որ ամաչում է խօսել, քանի որ շատ լաւ չի խօսում: Հարցմանս ենթարկուած միւս կինը եւ միջին տարիքի չորրորդ տղամարդը` երկու մարդ, հարցիս պատասխանեցին` Կարէն Դեմիրճեանը:
Հասկանում ենք, որ ոչ թէ երջանկայիշատակն` անձամբ, այլ նրա նման մէկը, ով իր բարի ժպիտով աջ ձեռքը կ՛առնի մուրճն ու Երեւանն իր նախկին, ինձ ասացին, շքեղ տեսքին կը բերի: Երկու երիտասարդ տղաներն առանձին պատմութիւն են: Նրանցից մէկը, ով ինձ լրացուցիչ յայտնեց, որ ամուսնացած չէ, ընկերուհի էլ չունի եւ աշխուժ որոնումների մէջ է, հիմնական հարցիս պատասխանեց` Քիմ Քարտաշեանը: Ես նրան յոյս տուեցի, որ շուտով Քիմը գալու է Երեւան եւ չզարմացայ, որ նա ուրախ ժպտաց եւ ասաց, որ արդէն գիտի այդ մասին: Երկրորդ երիտասարդը հարցիս, թէ ո՞վ է այսօր պէտք Հայաստանին, պատասխանեց` Անդրանիկը. աւելի՛ն, յայտնեց, որ առաւօտեան այցելել է Եռաբլուր, որտեղ ամփոփուած է Զօրավարի սիրտը: Դէպի խմբագրութիւն ճանապարհին ես հասկացայ` մեզ այսօր պակասում է Անդրանիկը, եւ ահա, թէ ինչո՛ւ:
1915-ի յուլիսին Զօրավար Անդրանիկը ապտակել է 4-րդ բանակային կորպուսի հետախուզութեան պետի տեղակալ կապիտան Դեւոյեանին: Բանն այն է, որ նա չափազանցուած տեղեկութիւն էր տրամադրել թշնամու գերակշիռ ուժերի մասին, ինչը, հասկանալի է, փոխել էր մարտական գործողութիւնների ծրագիրը: Իրականում` 1915-ին, Ալաշկերտի գործողութեան ժամանակ Ապտիւլ Քերիմ փաշայի զօրքի 33 գումարտակները լրիւ համալրուած չէին, հետեւաբար կարելի էր կռուել ու յաղթել: Հիմա մեզ մեր թշնամու մասին չափազանցուած տեղեկատուութիւն չե՞ն տրամադրում, ընդ որում, հէնց մենք` մեզ: Անդրանիկի յաջորդ ապտակը ստացել է ինքը` մարշալ Բաղրամեանը, ով, ճիշդ է, ապտակի պահին դեռ մարշալ չէր: 1918-ի մարտին Սարիղամիշի Խորասան գիւղի մօտ փոքր-ինչ հանգստանալու նպատակով կանգ է առնում այն ջոկատը, որում կռւում էր Յովհաննէս Բաղրամեանը: Նոյն տեղանքով Էրզրումից նահանջելիս է լինում Անդրանիկի ջոկատը: Աւելի ուշ արդէն մարշալ դարձած Բաղրամեանը ԵՊՀ-ի ուսանողներին պատմել է. «Առաւօտեան ինձ ասացին, որ Զօրավարը կանչում է: Ես գնացի եւ նա (Անդրանիկը) խոժոռ դէմքով նայեց ինձ ու ապտակեց` ասելով. «Կոռնե՛տ Վանօ, քո այդ երեսուն զինուորները իմ յոյսն են, բայց ինձ լուր տուեցին, որ նրանց մի մասը հրաժարւում է կռուել: Սա մեր հայրենիքն է, եւ ի՞նչ կարեւոր է, թէ ովքեր են այսօր ղեկավարում: Հայրենիքը միշտ կ՛ապրի նուիրեալ չարքաշների կեանքով: Գնա, կարգի բեր քո էսկադրոնը…»:
Հիմա` ո՞վ ասի, թէ` կարեւոր չէ, ովքեր են ղեկավարում հայրենիքը, եւ քանիսի՞ն կ՛ապտակի: 1918 թուական, Թիֆլիս, Սոլոլակ սրճարան: Ներս է մտնում Զօրավարը, եւ բոլոր ներկաները յարգանքով (մի մասը վախից, անշուշտ) լռում են: Սեղաններից մէկի մօտ նստած Ալեքսանդր Շիրվանզադէն տեղից դիմում է Անդրանիկին եւ ծիծաղելով հետաքրքրւում. «Հը, Զօրավա՛ր, ազատագրեցի՞ր Արեւմտեան Հայաստանը»: Անդրանիկն այնպէս է ապտակում գրողին, որ նա նստած տեղից ընկնում է, իսկ նրա հետ նստած` Թիֆլիսի հայ թատրոնի մեծ դերասան Յովհաննէս Աբելեանը, դիմելով Անդրանիկին, ասում է. «Ներող եղիր, Զօրավա՛ր, գինով է…»: Ներող եղիր եւ մեզ, Զօրավա՛ր, որ հեգնում ենք նրանց, ովքեր մեզ Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրում են խոստանում: Ներող եղիր, որովհետեւ գինով ենք: 13-ից 11-ը` հաստատ:
«Երկիր»
