Կին Դէմքեր. Հայոց Ցեղասպանութեան Ականատես` Արշալոյս Մարտիկանեան

Պատրաստեց՝ ՇՈՒՇԻԿ ՄԱՒԻՍԱԳԱԼԵԱՆ

Օրորա (Արշալոյս) Մարտիկանեան ծնած է Չմշկածագ, 1901-ին: Ան բազմանդամ ընտանիքի մը երրորդ զաւակն էր: Հայրը կը զբաղէր գիւղատնտեսութեամբ եւ մետաքսագործութեամբ: Ցեղասպանութեան ժամանակ Արշալոյսը ականատես կը դառնայ իր ծնողներուն սպանութեան, կը կորսնցնէ քոյրերն ու եղբայրները եւ տեսակաւոր չարչարանքներու կ՛ենթարկուի: 14 տարեկան աղջնակը կը վաճառուի գերիներու շուկան եւ կը ստիպուի որոշ ժամանակ մը մնալ թուրք եւ քիւրտ աղաներու հարեմներուն մէջ: Սակայն Արշալոյսը հրաշքով կը փրկուի. անոր կ՛օգնէ հայ հովիւ մը: Արշալոյսը լեռնային ճամբաներով կը հասնի Էրզրում, որ այդ օրերուն կը գտնուէր ռուսական զօրքերու վերահսկողութեան տակ: Այնուհետեւ Արշալոյս կը յաջողի հասնիլ Միացեալ Նահանգներ:

«Յօշոտուած Հայաստան»
Եւ «Հոգիներու Աճուրդը»

1917-ին Մ. Նահանգներու մէջ հօրեղբայրը գտնելու նպատակով Արշալոյս Մարտիկանեան յայտարարութիւն կը դնէ «Նիւ Եորք» թերթին մէջ. այդ յայտարարութիւնը կը գրաւէ հանրութեան ուշադրութիւնը:

Արշալոյսին պատմութիւնը կը հետաքրքրէ ամերիկացի բեմագիր Հարվի Կէյցը. ան իր հովանաւորութեան տակ կ՛առնէ Արշալոյսը եւ կը փափաքի գրի առնել անոր պատմութիւնը: Գիրքը լոյս կը տեսնէ անգլերէն լեզուով` «Յօշոտուած Հայաստան» անունին տակ:

«Յօշոտուած Հայաստան»-ը կը վերածուի ժապաւէնի` «Հոգիներու աճուրդը», եւ առաջին անգամ կը սփռուի 1919-ին: Ժապաւէնը կազմուած էր 20 վայրկեաննոց 8 բաժիններէ եւ 531 տեսարաններէ, որոնք կը ցուցադրէին բարբարոսութիւնները, որոնց ենթարկուած էր հայ ժողովուրդը: Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած այս առաջին գեղարուեստական ժապաւէնին գլխաւոր դերը կատարեց ինք` Արշալոյս: Օրին ժապաւէնը մեծ յաջողութիւն կ՛արձանագրէ. 30 միլիոն տոլարի հասոյթը կը տրամադրուի Մերձաւոր Արեւելքի 60 հազար հայ որբերու կենսապահովման:

Ներկայիս ժապաւէնէն մնացած է ընդամէնը մէկ տասներորդ մասը, իսկ մնացեալը անհետացած է: Այդ հատուածը այսօր պահպանուած է Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկին մէջ, ուր ցուցասրահներէն մէկը նուիրուած է Արշալոյս Մարտիկանեանին:

«Հայ Ժան Տ՛Արքը»

Մեծ եղեռնէն մազապուրծ փրկուած հայերուն մէջ յատուկ տեղ կը գրաւէ Արշալոյս Մարտիկանեանը: Այս արիասիրտ հայուհին` «Հայ Ժան տ՛Արքը», ինչպէս զայն կոչեր են ամերիկացիները, ճակատագրի բերումով հարկադրուեր է կրկին ու կրկին ապրիլ հայոց գողգոթան` անգամ մը զայն ապրելով, երկրորդ անգամ մը զայն պատմելով եւ երրորդ անգամ` որպէս դերասանուհի իր կեանքը պատմող ժապաւէնին մէջ առաջին հերոսուհիի դերը խաղալով:

Արշալոյս Մարտիկանեան մեռաւ Լոս Անճելըս: 1994-ին:

Նշենք, որ «Յօշոտուած Հայաստան» գիրքը թարգմանուած է ռուսերէնի, իսկ գիրքին թրքերէն տարբերակը լոյս տեսաւ անցեալ տարի, «Փենճերէ» հրատարակչատան կողմէ:

Վերջապէս, նկարին վրայ կը տեսնենք Արշալոյս Մարտիկանեանին նուիրուած դրոշմաթուղթը, որ տպուեցաւ Հայաստան, 24 սեպտեմբեր 2013-ին:

Ցեղասպանութենէն Վերապրած
Արշալոյս Մարտիկանեանի Յուշերուն
Հիման Վրայ Ժապաւէն Կը Պատրաստուի

Հայոց ցեղասպանութեան արհաւիրքը ապրած Արշալոյս Մարտիկանեանի (Օրորա) յուշերուն վրայ հիմնուած եւ 1918-ին Հոլիվուտի մէջ նկարահանուած Հայոց ցեղասպանութեան մասին պատմող առաջին շարժապատկերին վերաբերող վաւերագրական ժապաւէն մը կը պատրաստուի Հայաստանի մէջ: Նոր շարժապատկերին հեղինակն ու արտադրողը Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկն է: Շարժապատկերը պատրաստ պիտի ըլլայ մինչեւ տարեվերջ:

Արշալոյսը Մարտիկանեաններու բազմանդամ ընտանիքի երրորդ զաւակն էր: Անհոգ մանկութիւն, անխռով ընտանեկան կեանք, ջութակահար դառնալու մանկական երազանք, սակայն…

Ցեղասպանութենէն վերապրած Օրորան դարձաւ հանրաճանաչ, սակայն ան աստղ դառնալու պատրաստ չէր: Արշալոյս-Օրորայի պատմութիւնն ու ժապաւէնը մնացին լուսարձակներէ հեռու, մոռցուեցան, մոռցուեցաւ նաեւ Օրորան: Ան մահացաւ մենութեան մէջ` մերժուած բոլորին կողմէ:

Բայց ան պիտի յայտնուի նոր առաքելութեամբ ու նոր պատգամով:

Ժապաւէնին ամփոփ ներկայացումը կարելի է տեսնել այս կայքէջին միջոցով. https://www.youtube.com/watch?v=sa4X1Mwj3LU

Կրիֆոնին Բարիքները

Թէեւ կրիֆոնին թթու-լեղի համը շատերու քիմքին համար անհաճոյ է, բայց եւ այնպէս այս պտուղը սննդական մեծ արժէք կը ներկայացնէ: 88 առ հարիւր ջուրէ բաղկացած այս պտուղը կը պարունակէ Սէ., Ա., Պէ.3, Էօ. եւ Քա. կենսանիւթերը, փոթասիոմ եւ քալսիոմ հանքայինները եւ կարեւոր քանակութեամբ բնաթել: Ահա թէ ինչո՛ւ այս պտուղը յանձնարարելի է գրեթէ բոլորին:

– Կրիֆոնը քիչ քանակութեամբ շաքար կը պարունակէ:
– Անիկա զերծ է իւղերէ:
– Մարսողական յատկութիւններ ունի:
– Կ՛օգնէ նիհարնալու:
– Կը նուազեցնէ գէշ քոլեսթերոլը:
– Կը զօրացնէ մարմնին դիմադրականութիւնը:
– Կը կանխարգիլէ քաղցկեղը: Հիւանդութիւնը չի բուժեր, բայց կրնայ կասեցնել անոր յառաջխաղացքը:

Կրիֆոն ուտելէ կամ անոր հիւթը խմելէ պէտք է զգուշանան բոլոր անոնք, որոնք միզային բորբոքումներ կամ մէզը զսպելու դժուարութիւն ունին: Այս անձերը պէտք է դիմեն իրենց բժիշկին խորհուրդին:

Հաստատուած է նաեւ, որ կրիֆոնը կրնայ նուազեցնել կամ աւելցնել կարգ մը դեղահատերու ազդեցութիւնը, յատկապէս ինչ կը վերաբերի քոլեսթերոլը դարմանող դեղահատերուն:

 Տեսողութիւնը Բարելաւող Ուտելիքներ

Ակնաբուժներու կարծիքով, կան 6 տեսակի ուտելիքներ, որոնք զգալիօրէն կը բարելաւեն տեսողութիւնը:

1.- Հաւկիթին դեղնուցը

Հաւկիթին դեղնուցին մէջ գտնուող լիւթէին կոչուած անթիօքսիտանը զգալիօրէն կը նուազեցնէ 65 տարեկանը թեւակոխած անձերուն մօտ յայտնուող տեսողական հիւանդութիւններու հաւանականութիւնը:

 ***

2.- Շոմինը

Շոմինը եւ մութ գոյնի շատ մը կանաչեղէններ, շնորհիւ իրենց պարունակած քարոթենոյիտին, աչքերը կը պաշտպանեն տեսողութեան հետ կապ ունեցող հիւանդութիւններէն, որոնց կարգին` քաթարաքթէն:

***

3.- Իւղոտ ձուկը

Իւղոտ ձուկերը, որոնք մեծ քանակութեամբ Օմեկա 3 կը պարունակեն, մեծապէս կը նպաստեն տեսողութեան պահպանման եւ բարելաւման:

 ***

4.- Հատապտուղները

Հատապտուղները մեր աչքերուն ամէնէն օգտակար ուտելիքները կը համարուին` շնորհիւ իրենց պարունակած Ա., Սէ., Էօ. կենսանիւթերուն եւ զինկին: Սէ. կենսանիւթը աչքի ճնշման բարձրացման դէմ է: Ա. կենսանիւթը որպէս  հակաօքսիտան` կը կանխարգիլէ աչքերու բորբոքումը, իսկ Էօ. կենսանիւթը կրնայ կանխարգիլել քաթարաքթի յառաջացումը:

 ***

5.- Ստեպղինը

Որքան ալ զարմանալի թուի, յաճախակի ստեպղին ուտելով` կարելի է բարելաւել գիշերային (մութի մէջ) տեսողութիւնը եւ ընդհանրապէս պահպանել տեսողութիւնը:

 ***

6.- Նուշը

Վերը յիշուած օգտակարութիւնները հաւասարապէս կը վերաբերին նաեւ նուշին, որ նոյնպէս հարուստ է Ա., Սէ. եւ Էօ. կենսանիւթերով:

Խոհագիր

Ճակնդեղով Եւ Կրիֆոնով Աղցան

Բաղադրութիւն 4 անձի համար

– 4 – 5 հատ միջակ չափի ճակնդեղ
– 2 վարդագոյն կրիֆոն
– 2 ապուրի դգալ կարմիր քացախ
– 1 ապուրի դգալ կծու մանանեխ
– 2 թէյի դգալ մեղր
– Աղ
– 1 ապուրի դգալ ձէթ
– Թարմ անանուխ

Պատրաստութիւն

Ճակնդեղները խաշել եւ սպասել, որ քիչ մը պաղին, ապա կեղուել եւ կլոր շերտել:

Կրիֆոնները կեղուել, նաեւ` մաքրել պտուղը պատող ճերմակ խաւը եւ դարձեալ կլոր շերտել:

Ամանի մը մէջ պատրաստել թացանը, աւելցնել շերտուած ճակնդեղներն ու կրիֆոնները, զգուշօրէն խառնել եւ փոխադրել ներկայանալի, բաց ամանի մը մէջ:

Հրամցնել գաղջ կամ սենեակի ջերմաստիճանով: Երեսը զարդարել թարմ անանուխի տերեւներով եւ կամ` մանրուած ազատքեղով:

Շաբթուան Բանաստեղծութիւնը

Ձիւն, Մի՛ Իջիր

Ձիւ՛ն, մի՛ իջիր իմ վարսերին,
Ա՜խ, ես այնքան ջահել եմ դեռ,
Մինչեւ հիմա կեանքի վերից
Երազներով սահել եմ դեռ:

Երէկ էր լոկ, որ ես ճերմակ
Զոյգ ժապաւէն էի կապում.
Իսկ դու այսօր պաղ ու ճերմակ
Սառոյցներ ես դէմս կապում:

Եւ ինչո՞ւ ես դու շտապում,
Փաթիլներըդ վրաս թափում,
Մի տես որքան կայծ ու կրակ,
Կանաչ, կարմիր երազանքներ,
Մի տես որքան կարօտ ու սէր,
Հոգուս խորքում պահել եմ դեռ:

ՄԱՐՕ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ