ԿԱՐԻՆԷ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
«Համաշխարհայնացում» հասկացութիւնն իր ժամանակակից իմաստով սկսել է օգտագործուել նախորդ դարի 80-ական թուականներից: Այն, ընդհանուր առմամբ, վերաբերում է ժամանակակից աշխարհում տեղի ունեցող եւ համաշխարհային բնոյթ կրող քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային միաւորման ու համարկման գործընթացներին, որոնք յանգեցնում են մէկ միասնական եւ անդրազգային հասարակութեան ձեւաւորմանը:
Յօդուածի նպատակն է համաշխարհայնացման վերաբերեալ տեսութիւնների եւ իրական փաստերի համադրմամբ հիմնաւորել այն տեսակէտը, որ համաշխարհայնացման գործառութեան մէջ առանցքայինը ոչ թէ միջազգային կապերի ու փոխազդեցութիւնների կամ տեղեկատուական արհեստագիտութիւնների զարգացումն է, այլ, նախեւառաջ, մարդկային եւ, հետեւաբար, նաեւ միջազգային փոխյարաբերութիւններում առկայ «ուժի գործօնը» եւ «իշխելու տենչը»: Ներկայումս համաշխարհային թատերաբեմում հիմնական դերակատարներն ազգային պետութիւններն են, հետեւաբար իշխանութեան համար մղուող պայքարն ընթանում է ազգային պետութիւնների եւ համաշխարհայնացման գործառութիւնների միջեւ:
Ազգային մշակոյթները ձեւաւորուել են եւ նրանց լիարժէք վերարտադրութիւնն իրականացել է պետութիւնների առկայութեան պայմաններում, ուրեմն ներկայ գործընթացները կարող են յանգեցնել աշխարհի մշակութային բազմազանութեան վերացմանը, որն, ընդհանրապէս, քաղաքակրթութեանը եւ մարդկութեանը սպառնացող վտանգ է: Ինչո՞ւ նաեւ մարդկութեանը, որովհետեւ, երբ վերանում են մշակոյթները, որոնք իրենց բնոյթով ի սկզբանէ ազգային են եւ հանդիսանում են ժողովուրդների ստեղծագործական աշխատանքի արդիւնքը, այլեւս գոյութիւն չի ունենում նաեւ այն ստեղծողը` մշակութաստեղծ մարդը: Փոխւում են մարդու առաքելութիւնը եւ իր շրջապատի ու բնութեան հետ փոխյարաբերութիւնների բնոյթը: Մարդկութեան մեզ յայտնի պատմութիւնն իր էութեամբ շատ չի տարբերւում ներկայիս քաղաքական եւ հասարակական գործընթացներից: Եւ այն, անշուշտ, ոչ միայն ստեղծագործ աշխատանքի, ընտանիքի վերարտադրութեան եւ խաղաղ կեանքի պատմութիւն է, այլեւ զաւթողական պատերազմների, ժողովուրդների գաղութացման եւ ստրկացման, մարդու կողմից մարդուն շահագործելու, անմարդկային վայրագութեան եւ դաժանութեան փաստերով հարուստ պատմութիւն, որը կերտել են ոչ միայն բարբարոս ցեղերը, այլեւ` քաղաքակրթութիւն ստեղծած ժողովուրդները: Սակայն դեղատոմսը, որն առաջարկում է համաշխարհայնացման գաղափարախօսութիւնը, ոչ թէ բուժելու է «հիւանդութիւնը», այլ վերացնելու է «հիւանդին»:
Հիմնաւորելու համար համաշխարհայնացման գործընթացների վտանգն ազգերի եւ, հետեւաբար, մարդկութեան պահպանութեան ու վերարտադրութեան տեսանկիւնից, պէտք է հասկանալ համաշխարհայնացում երեւոյթի էութիւնը` պարզաբանելով նրա ինչպէս առարկայական, այնպէս էլ ենթակայական պատճառները եւ շարժառիթները:
Համաշխարհայնացման տեսաբանները աւելի շատ անդրադառնում են այդ գործընթացների առարկայական պատճառներին, քան` մարդկային, հոգեբանական գործօնին: Այն դէպքում, երբ հասարակական, քաղաքական կեանքում ոչինչ տեղի չի ունենում առանց մարդու մասնակցութեան, եւ այդ զարգացումներում մարդկային հակումների ու մղումների բնոյթը եւ ձգտումների ուղղուածութիւնը որոշիչ դեր են կատարում:
Թէեւ «համաշխարհայնացում» եզրոյթը վերաբերում է համաշխարհային միաւորման ժամանակակից գործընթացներին, սակայն նրա փիլիսոփայական եւ հոգեբանական արմատներն այնտեղ են, որտեղից սկսւում է ազգերի պատմութիւնը: Ակներեւ է, որ տիրապետելու եւ աւելի մեծ աշխարհագրական ու մշակութային տարածքներ գրաւելու նպատակն առկայ է եղել բոլոր կայսրութիւնների կազմաւորման հիմքում, ինչպէս նաեւ այն նկատելի է համաշխարհային կրօնների գործառոյթներում: Զաւթողական պատերազմների եւ արշաւանքների հիմնական դրդապատճառն առաջին հերթին եղել է իշխանութեան հասնելու, տիրելու եւ ենթարկելու ցանկութիւնը: Ըստ էութեան, Ալեքսանտր Մակեդոնացին նոյնպէս ձգտել է համաշխարհային իշխանութեան, պարզապէս այդ ժամանակ «աշխարհն աւարտուել է» Հնդկաստանով:
Սակայն համաշխարհայնացման վերաբերեալ ժամանակակից տեսութիւններում մարդու իշխանութեան հասնելու ձգտումը, կամ, Նիցչէի արտայայտութեամբ, «իշխանութեան տենչը», որպէս համաշխարհայնացման գործընթացների շարժառիթ, հիմնականում անտեսուած է: Նիցչէն նոյնպէս ուղղակիօրէն չի անդրադառնում համաշխարհային իշխանութեան երեւոյթին: Պէտք է նշել, սակայն, որ մեծ փիլիսոփայի «իշխանատենչութեան» հայեցակարգում առանցքային է «նիհիլիզմ» (ոչնչապաշտութիւն) հասկացութիւնը, որը կարելի է համաշխարհայնացուած աշխարհ մուտք գործելու նախաշեմը համարել: «Նիհիլիզմն առաջանում է այն ժամանակ, երբ ամբողջութիւնը, համակարգը, անգամ հաստատութիւնը յանկարծ անհետանում են», գրում է Նիցչէն: Հետեւաբար, ազգային պետութիւնը, որը համակարգ է, անհամատեղելի է դառնում «նիհիլիզմ»-ի հետ: Այնուհետեւ Նիցչէն նշում է դրան հասնելու ճանապարհները: Նա գրում է. «Արժէքների չգոյութեան գիտակցութեանը հնարաւոր է եղել հասնել, երբ պարզ է դարձել, որ կեցութիւնը հնարաւոր չէ բացատրել այնպիսի հասկացութիւններով, ինչպիսին են «նպատակ»-ը, «միասնութիւն»-ը, «ճշմարտութիւն»-ը:
Ի՞նչ է առաջարկում Նիցչէն այդ ամէնի փոխարէն: Նա առաջարկում է իշխանատենչութեան եւ գերմարդու իր հայեցակարգը, որը, բնականաբար, անհրաժեշտութեան դէպքում փոխակերպւում է գերտերութեան հայեցակարգի եւ հասարակութեան «մաքրօ» (փոքր) եւ «մեկա» (մեծ) մակարդակներում արդէն ունի ընդհանուր շատ եզրեր հէնց համաշխարհայնացման գաղափարախօսութեան հետ:
Սկզբունքօրէն չհամաձայնելով մարդկութեան փրկութեան Նիցչէի առաջարկած «իշխանատենչութեան» դեղատոմսի հետ` որպէս արժէքների վերագնահատման միջոցի, որպէս մի հայեցակարգի, որը բարու եւ չարի գաղափարից անդին է, հարկ է նշել, որ մարդու մէջ ի սկզբանէ առկայ իշխելու բնազդի հակոտնեան մարդու` նոյնպէս բնութիւնից տրուած ինքնապաշտպանութեան եւ վերարտադրութեան բնազդն է, եւ ամենակարեւորը, որը, թերեւս, միակ զուտ մարդկային առանձնայատկութիւնն է, մարդու արարելու, ստեղծագործելու ունակութիւնն է, որը մարդուն վեր է բարձրացնում կենդանական աշխարհից: Հետեւաբար, ոչ թէ «իշխանատենչութեան», այլ «արարչատենչութեան» գերակայութիւնն է, որ կարող է ժամանակակից հասարակական հիւանդութիւնների բուժման դեղամիջոց հանդիսանալ: Մարդու ստեղծագործելու պահանջը, ձիրքը, ստեղծագործական աշխատանքը, ինչը, փաստօրէն, հանդիսանում է մշակոյթների եւ քաղաքակրթութիւնների սկզբնաղբիւր, Նիցչէի փիլիսոփայական մտահայեցողութիւնից դուրս է մնացել: Նա չի ցանկացել անդրադառնալ այն փաստին, որ համաշխարհային պատմութիւնը միայն մարդկանց ու ազգերի միջեւ մղուած գոյապայքարի եւ պատերազմների պատմութիւն չէ, այլ նաեւ խաղաղութեան եւ բարօրութեան պայմաններում ստեղծուած մշակոյթների եւ քաղաքակրթութիւնների պատմութիւն:
Մարդու ինքնութեան մէջ ընդունելով այդ երկու սկզբնաղբիւրների` իշխանատենչութեան (որպէս գոյապայքարի ու բռնապետութեան սկզբնաղբիւրի) եւ ստեղծագործութեան (որպէս մշակոյթների սկզբնաղբիւրի) գոյութիւնը, կարելի է ասել, որ մարդկութեան պատմութիւնը հիմնուած է ժողովուրդների տարբեր ինքնութիւնների միջեւ հակադրութեան եւ դրանց պայքարի վրայ:
Երբ «համաշխարհայնացումը» դիտարկում են որպէս միասնական իշխանութեան, մէկ կենտրոնից ղեկավարուող «մեծ գիւղի» ծրագիր, ապա դրանում Նիցչէի «իշխանատենչութեան» տեսութիւնը ստանձնում է առանցքային դերակատարում` ձեռք բերելով չափազանց արդիական հնչողութիւն:
Ուշագրաւ է այն հանգամանքը, որ «իշխելու տենչը» եւ «արարելու տենչը», լինելով ազգային հոգեբանութեան եւ մտածողութեան տարրեր, դրսեւորուել են նաեւ լեզուի մէջ: Օրինակ, ռուսաց լեզւում «Վլատիվոսթոք», «Վլատիկովկաս» տեղանունները եւ, վերջապէս, մեր թեմային առնչուող «Վլատիմիր» անունը կարելի է դիտարկել որպէս համաշխարհային իշխանութեան ձգտման մէկ դրսեւորում` լեզուամտածողութեան միջոցով: Դրան հակառակ, հայոց լեզուի մէջ բառակազմութեան առումով առանցքային նշանակութիւն է ունեցել եարէ արմատը («արարիչ», «արարած», «արիացի», «արարք», «արուեստ», «զարդ», «Արա», «Գեղարդ» «Արարատ», «Արմենիա», «Արամ», «Արմէն» եւ այլն), ինչը վկայում է հայկական ինքնութեան մէջ «իշխելու ձգտումի» նկատմամբ «արարելու ձգտումի» գերակայութիւնը: Անդրադառնալով հայ ժողովրդի եւ հայ մարդու ընկերային-հոգեբանական առանձնայատկութիւններին` Էդուարդ Յարութիւնեանը գրում է. «Չունենալով զաւթելու եւ ֆիզիքապէս տիրապետելու անհրաժեշտ հնարաւորութիւններ եւ, ցաւօք, համապատասխան յատկանիշներ` հայ ժողովուրդը, շնորհիւ գործունէական աշխուժութեան եւ ձեռներէցութեան, փորձել է շրջապատող աշխարհը ենթարկել ընկերամշակութային եւ գործունէական իւրացման եւ նուաճման: Գործունէութեան միջոցով էութենական ուժերն առարկայացնելով եւ համապատասխան կերպարանափոխման ենթարկելով աշխարհագրական միջավայրը` հայ ժողովուրդն իր կենսաշխարհին տուել է իր տեսքն ու ոգին: Իրականութեան հայկական կերպարանաւորումը դարերի ընթացքում դարձել է ցեղամշակութային նուաճման եւ տիրապետման, իր բացակայութեամբ իր ներկայութեան ու օրինական-ժառանգական իրաւունքի «հաստատման», ինչպէս նաեւ ինքնութեան վաւերացման եղանակ: Պատահական չէ, որ հայկական տարածքները ֆիզիքապէս զաւթած մեր դրկից օտարները հայկական ընկերամշակութային դաշտում իրենց պատմական ներկայութիւնը հիմնաւորելու համար ապաւինել են վանտալիզմին»: Այստեղ կարելի է յաւելել, որ, ինչպէս մարդկանց, այնպէս էլ ազգերի դէպքում իշխանութեան ձգտումը հակադարձ համեմատական է նրանց մէջ առկայ ստեղծագործական ներուժին: Պատմական փաստերը վկայում են, որ, որքան ժողովրդի մէջ, որպէս հաւաքականութեան, գերակայում է իշխանութեան հասնելու ձգտումը, որքան մեծ է նոր տարածքներ զաւթելու ուժականութիւնը, այնքան պակաս է կամ այդ ժամանակահատուածում նուազում է մշակութաստեղծ գործունէութիւնը: Ազգային հոգեկերտուածքի եւ գիտակցութեան մէջ իշխանատենչութիւնը եւ ստեղծագործական մղումն ու ձիրքը երկու իրարամերժ, սակայն մէկը միւսին փոխակերպուող ուժեր են: Երեւոյթը քննելով «ձեւի» եւ «բովանդակութեան» առումով` կարելի է ասել, որ ժողովրդի հոգին եւ միտքը նրա բովանդակութիւնն են, իսկ «ձեւը» այդ հոգու եւ մտքի ինքնարտայայտման, կերպարանաւորման եւ իրացման արդիւնքն է` մշակոյթը (ընկերային մշակոյթը, ներառեալ` գեղարուեստական կամ բարձր մշակոյթը): Դեռեւս հին աշխարհում զաւթիչները հասկանում էին, որ զէնքով մէկ այլ ժողովրդի ֆիզիքապէս տիրելը եւ իշխելը, նրա մշակոյթը ոչնչացնելը դեռեւս վերջնական յաղթանակի երաշխիք չեն, եւ երբ նուաճուած ժողովուրդը պահպանում է իր հոգեկերտուածքը, այսինքն` «բովանդակութիւնը», որում գերակայ է «ստեղծագործական տենչը», ժամանակի ընթացքում այն կրկին կարող է վերագտնել իր «ձեւը», որն ամբողջութեան մէջ կոչւում է մշակոյթ եւ որը դարձնում է ժողովրդին ազգ: Այդ ձիրքը` «ստեղծագործական տենչը», որպէս յաւերժական շարժիչ ուժ կամ աղբիւրի ակունք, շարունակում է սնուցել նրան` հաղորդելով կենսատու լիցքեր եւ խթանելով ստեղծագործական աշխատանքի: Պատահական չէ, որ ազգերը մի դէպքում արուեստագէտների, գիտնականների եւ փիլիսոփաների անուններով է հարուստ, միւս դէպքում, երբ գերակայ է «իշխելու տենչը»` տարածքներ գրաւած զօրավարների անուններով (յայտնի օրինակ է Օսմանեան կայսրութիւնը): Ուշադրութեան է արժանի մէկ այլ հանգամանք եւս. երբ կենուժը իրացւում է ստեղծագործական աշխատանքի միջոցով, ժողովուրդը, ինչպէս արուեստագէտը, գտնւում է ներքին բաւարարուածութեան հոգեվիճակում: Այդ ստեղծագործ խաղաղութիւնը տեւում է այնքան, որքան դա հանդուրժում է նրա աշխարհագրական միջավայրը` չմիջամտելով եւ չխաթարելով նրա անդորրը: Եթէ միջավայրը նոյնպէս մշակութաստեղծ է եւ ստեղծագործական աշխատանքով է զբաղուած, ապա տարածաշրջանում տիրում է խաղաղութիւնը, եթէ ոչ, ապա բախումները դառնում են անխուսափելի: Հետեւաբար, հոգեկան բաւարարուածութեան եւ երջանկութեան հոգեվիճակն ունի իր վտանգները, որոնցից մէկը վտանգի հանդէպ զգօնութեան կորուստն է:
«Ցեղը` վտանգի կռահումն է, գրում է քաղաքական գործիչ եւ փիլիսոփայ Հայկ Ասատրեանը:- Յաղթանակ երազել` նշանակում է կանխազգալ վտանգը»: 1936թ. գրած նրա յօդուածն արդիական է հնչում այսօր, որովհետեւ ժամանակակից համաշխարհայնացման գործընթացների առանձնայատկութիւններից մէկը նպատակների քօղարկուած եւ գործողութիւնների աստիճանական լինելն է:
«Համաշխարհայնացումը» որպէս իշխանութիւն հաստատելու նպատակ է ներկայացուած Իմանուէլ Վալերշթայնի «եւրոպական ընդհանրութիւն. իշխանութեան հռետորաբանութիւնը» աշխատութեան մէջ: Ըստ Վալերշթայնի, ներկայիս եւրոպակենտրոն աշխարհակարգը, սկիզբ առնելով եւրո-ամերիկեան ազդեցութեան գօտուց, ձգտում է գրաւել ամբողջ աշխարհը, որպէսզի այն իրեն ենթարկելով` իրականացնի իր համար նախընտրելի «աշխատանքի բաժանումը»: «Իշխելու ձգտումը եւ մշակութային կամ այլ կապերը սկզբունքօրէն միմեանցից տարբեր եւ միմեանց հակադիր երեւոյթներ են», գրում է Վալերշթայնը: Այս հարցի վերաբերեալ տարբեր տեսակէտ ունի Պրինկ Լինծին, որն «իշխանութեան ձգտումը» չի համարում համաշխարհայնացման գործընթացների գործօն: Նա, ինչպէս եւ համաշխարհայնացման տեսաբանների գերակշիռ մասը, վերլուծում է միայն համաշխարհայնացման առարկայական դրդապատճառները, որոնք թէեւ կարեւոր են, սակայն համաշխարհայնացման ամբողջական պատկերը ստանալու համար պէտք է կարողանալ միասնաբար քննել երեւոյթի առաջացման առարկայական եւ ենթակայական պատճառները:
Ի տարբերութիւն Վալերշթայնի, որը գտնում է, որ չի կարելի մշակութային կապերը եւ միջազգային առեւտուրը շփոթել իշխանութիւն ունենալու ցանկութեան հետ, Լինծին գտնում է, որ պատմութեան մէջ համաշխարհայնացումը գոյութիւն է ունեցել միշտ, որովհետեւ միշտ գոյութիւն է ունեցել միջազգային առեւտուրը: Անտարակոյս, միջազգային առեւտուրը կարող է նպաստել համաշխարհայնացմանը: Սակայն արդեօ՞ք ժամանակակից «համաշխարհայնացում» երեւոյթը մշակութային փոխազդեցութիւնները եւ առեւտուրն են: Բանն այն է, որ առեւտուրը եւ մշակութային փոխազդեցութիւններն այն միջոցներն են, որոնք մերձեցնում են մշակոյթներն ու պետութիւնները, սակայն պարտադիր չէ, որ դրա հետեւանքվ մէկը միւսից կախման մէջ լինի կամ ձեւաւորուի համաշխարհային միասնական իշխանութիւն: Այդ առումով, առեւտուրը եւ մշակութային կապերը կարող են լինել եւ կարող են չլինել համաշխարհայնացման գործօններ: Փաստօրէն, միջոցը, որը նաեւ առեւտուրն է, Լինծին նոյնացնում է նպատակի հետ, որը համաշխարհայնացումն է: Այս շփոթութիւնն առաջանում է, երբ «համաշխարհայնացում» հասկացութեան երկու իմաստները` գործընթացը եւ նպատակը, նոյնացւում են: Այն դէպքում, երբ «համաշխարհայնացման գործընթացը» (մշակութային եւ տնտեսական կապեր ու ազդեցութիւններ) հանդիսանում է միջոց «համաշխարհայնացման» նպատակի (համաշխարհային միասնական իշխանութիւն) նկատմամբ: Իւրաքանչիւր ժամանակաշրջան եւ հասարակութիւն ունի իշխանութեան հասնելու իր եղանակները: Յետարդիական հասարակութեան մէջ քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային ազդեցութեան ոլորտներն այլեւս միայն ռազմական գործողութիւնների եւ պատերազմների միջոցով չէ, որ որոշւում են, այլ առաջին հերթին տնտեսական եւ մշակութային գերիշխանութեամբ եւ ֆինանսական դրամագլխի իշխանութեամբ: Աւելի՛ն. ռազմական գործողութիւնները եւ վանտալիզմը, որոնք այսօր տեղի են ունենում պատերազմող պետութիւնների միջեւ, երեւոյթի արտաքին եւ ոչ գլխաւոր կողմն են: Այսօր որպէս համաշխարհայնացման գործընթացների լծակներ` օգտագործւում են ինչպէս ֆինանսական եւ տնտեսական («Քոքա-քոլա», «Հիւկօ Պոս», «Մաքտոնալծ» եւ այլն), այնպէս էլ հանրութեան գիտակցութեան վրայ ներազդող միջոցները` արուեստը, հասարակական գիտութիւնները, հեռուստատեսութիւնը, համացանցը, տպագիր մամուլը, նորաձեւութիւնը:
Ազգային պետութեան քաղաքական, տնտեսական եւ ընկերամշակութային գործառոյթները թէեւ փոխկապակցուած են եւ քաղաքական իշխանութիւնը ճանապարհ է բացում տնտեսական եւ մշակութային ազդեցութեան ոլորտների մեծացման համար եւ հակառակը` մշակութային, տնտեսական ազդեցութեան մեծացումը ձեռք է բերում քաղաքական նշանակութիւն, այդուհանդերձ, համաշխարհայնացման գործընթացների վերաբերեալ ներկայումս ձեւաւորուած տարբեր մօտեցումները պայմանաւորուած են նրանով, թէ այդ գործընթացներում որ գործօնն է համարւում առաջնահեր` տնտեսակա՞ն, քաղաքակա՞ն, թէ՞ ընկերամշակութային:
Համաշխարհայնացման տնտեսական գործառոյթին առաջնահերթութիւն տուող տեսաբանների համար «համաշխարհայնացում» հասկացութիւնն առաջին հերթին նշանակում է ազգային պետութիւնների տնտեսական շուկաների միաւորում, որին յաջորդում է հասարակութիւնների եւ մշակոյթների մերձեցումը: Դա հիմնաւորւում է ժամանակակից արհեստագիտութիւնների ներդրմամբ, հաղորդակցման էլեկտրոնային միջոցների, փոխադրամիջոցների, զանգուածային լրատուամիջոցների, զանգուածային մշակոյթի զարգացմամբ եւ տարածմամբ: Համաշխարհայնացման այդ իմաստը կապւում է յետարդիւնաբերական հասարակութեան առանձնայատկութիւնների հետ: Այս դէպքում հասարակական եւ մշակութային փոփոխութիւնները դիտարկւում են որպէս տնտեսական փոփոխութիւնների հետեւանք: Այդ տեսութեան յայտնի հեղինակներից Տանիըլ Պելը, Ալուին Թոֆլերը, Զիկմունտ Պաումանը գտնում են, որ գիտաարհեստագիտական առաջընթացի հետեւանքով առաջացած փոփոխութիւններն անդառնալի են եւ պահանջում են աւանդական արեւմտեան արժէքային համակարգի (ժողովրդավարութիւն, ազատականութիւն, ազգային ինքնավարութիւն) վերանայում: Քանի որ յետարդիւնաբերական հասարակութեան մէջ հարստութեան ստեղծման հիմնական միջոցները բարձրագոյն եւ տեղեկատուական արհեստագիտութիւններն են, հետեւաբար արտադրութեան մէջ գլխաւոր գործօն դառնում է գիտելիքը: Դա արմատապէս փոխում է հասարակական յարաբերութիւնների տրամաբանութիւնը եւ անհատ-հասարակութիւն փոխյարաբերութիւնները: Եթէ արդիւնաբերական կամ «մոտերնի» հասարակութեան գլխաւոր բաղադրիչները համարւում են աշխատանքը եւ տնտեսական դրամագլուխը, ապա յետարդիւնաբերական կամ «յետմոտերնի» հասարակութեան հիմքը դառնում են գիտելիքը եւ տեղեկատուութիւնը: Եւ ի հարկէ, հէնց տեղեկատուութեան եւ հաղորդակցութեան գերժամանակակից միջոցների շնորհիւ է, որ աշխարհն աւելի փոքրանում է` դառնալով համաշխարհայնացման համար աւելի մատչելի եւ յարմարաւէտ:
Համաշխարհայնացման գործընթացներում քաղաքական գործօնն առաջնահերթ համարող գիտնականները (Հանզ-Փիթըր Մարթին, Հարոլտ Շուման, Քրիսթոֆըր Լեշ, Ճորճ Սորոս) իրենց մօտեցումը հիմնաւորում են հետեւեալ կերպ. խոշոր դրամագլուխը չի կարողանում անկաշկանդ ներդրումներ անել տարբեր օրէնսդրութիւննեեր եւ հարկային քաղաքականութիւններ ունեցող ազգային պետութիւններում, որը յանգեցնում է տնտեսութեան լճացման եւ ստիպում է լուծարել միջպետական սահմանները եւ նոյնացնել օրէնսդրութիւնները: Համաշխարհայնացման քաղաքական գործառոյթի նպատակն ապրանքների, ծառայութիւնների եւ, վերջապէս, ֆինանսական դրամագլուխի կուտակման ճանապարհին ազգային պետութիւնների միջեւ սահմանների վերացումն է:
ԿԱՐԻՆԷ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
Երեւանի պետական համալսարանի
ընկերային փիլիսոփայութեան ամպիոնի հայցորդ
«21-րդ դար»
(Շարունակելի)
