Հարցազրոյցը վարեց` ՍԱՆԱՀԻՆ ԳԱՍԱՊԵԱՆ
«Լիբանանի դպրոցներու մէջ կը դասաւանդուի բազմաթիւ ազգերու պատմութիւն, բայց` ոչ լիբանանեանը: Մեր պատմութեան մեկնակէտը Լիբանանի անկախացումով չի սկսիր. 1943-ը կարեւոր եւ անկիւնադարձային թուական է, սակայն պէտք չէ անտեսել 1915-1918 ժամանակաշրջանը, երբ լեռնալիբանանցիք ենթարկուեցան սովի` օսմանեան բանակի ձեռամբ եւ Ճեմալ փաշայի հրամանատարութեամբ», կը գրէ նախկին երեսփոխան Էմիլ Էտտէ «Histoire de la grande famine au Mont-Liban (1915-1918) Un génocide passé sous silence» գիրքի նախաբանին մէջ:
Այս իրականութեան հարիւրամեակին առթիւ Լիբանանի բժիշկներու սենտիքայի նախագահ փրոֆ. Անթուան Պուսթանի հրատարակած է վերոյիշեալ գիրքը, ուր լայնօրէն անդրադարձած է այս նիւթին:
Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամեակի ոգեկոչումներու շարքին տեղադրելի է ամէն ձայն, որ կը դատապարտէ նոյն մարդասպանը եւ այս առթիւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. կաթողիկոսի բարձր հովանաւորութեամբ Համազգայինի Լիբանանի Շրջանային վարչութիւնը ստանձնեց այս գիրքին ներկայացումը կազմակերպելը եւ իբրեւ Լիբանանի քաղաքացի` զօրակցիլ փրոֆ. Պուսթանիի ճիգերուն: Գիրքին ներկայացումը տեղի պիտի ունենայ հինգշաբթի, 5 փետրուար 2015-ին, երեկոյեան ժամը 7:00-ին, Կաթողիկոսարանի «Կիլիկիա» թանգարանի սրահին մէջ:
Ստորեւ կը ներկայացնենք փրոֆ. Անթուան Պուսթանիին հետ կատարուած հարցազրոյցը:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- «Histoire de la grande famine au Mont-Liban (1915-1918) Un génocide passé sous silence» գիրքը կը խօսի 1915-1918 Լիբանանի մէջ տիրած սովի մասին, եւ դուք զայն կը կոչէք ցեղասպանութիւն: Հիմնականին մէջ ի՞նչն է, որ ձեզ մղած է այս գիրքը գրելու:
ԱՆԹՈՒԱՆ ՊՈՒՍԹԱՆԻ.- Քանի մը պատճառով նախաձեռնած եմ այս գիրքին գրութեան: Նախ պէտք է ըսել, որ ես ծնած եմ Լեռնալիբանանի Տէյր Քամար գիւղը, որ պատմութեան ընթացքին բաւական դժբախտութիւններու ականատես եղած է: Անձնապէս շատ կապուած եմ ծննդավայրիս եւ յաճախ կ’այցելեմ պապենական տունս: Լիբանանի անցեալը, պատմութիւնն ու ճարտարապետութիւնը յատուկ ազդեցութիւն ձգած են վրաս:
Անկախ իմ բժշկական մասնագիտութենէս` պատմութիւնը միշտ ալ հետաքրքրած է զիս: Յաճախ հարցուցած եմ «ինչո՞ւ» հարցումը: Մանաւանդ 1860-1914-ի պատմութիւնը մէջս հարցադրումներ ստեղծած է: Ինչո՞ւ այս տխուր անցեալը: Արդեօք դիտումնաւոր ծրագրուած սադրանքի մը զոհե՞րն էինք, թէ՞ պատահականութեան. թէեւ չեմ կարծեր, որ այսքան չարիք պատահմամբ կ’ըլլայ:
Գիրքին սկզբնական մասով կ’անդրադառնամ իմ մանկութեանս, երբ 1915-1918 Լիբանանի մէջ պատահած ահաւոր սովին պատմութիւնը տակաւին կը պատմուէր ընտանիքներուն մէջ: Այս նիւթը ազդած է վրաս եւ անցած ենթագիտակիցիս մէջ:
Գիրքը գրելու մէկ այլ պատճառը այն է, որ այս տարի կը զուգադիպի Համաշխարհային Ա. պատերազմի սկսելու հարիւրամեակին: Ամբողջ աշխարհը կը յիշէ այս պատերազմը, ինչո՛ւ ոչ` լիբանանցին:
Վերջապէս, միշտ ալ ես ինծի հարց տուած եմ, թէ ինչո՞ւ այս մոռացումը: Աշխարհի չորս կողմը ազգեր կը յիշեն ու իրենց յաջորդներուն կը փոխանցեն մեր ապրածէն նուազ զարհուրելի դէպքեր, իսկ մենք նոյնիսկ չենք խօսիր այս նիւթին մասին. պէտք է խօսիլ, պէտք է յիշել:
Հ.- Ինչո՞ւ սպասեցիք հարիւրամեակին արտայայտուելու համար:
Ա. Պ.- Յարմար առիթ մը պէտք էր: Օրինակ` չորս տարի առաջ գիրք մը հրատարակեցի Տէյր Քամարի մասին, 1860-ի ջարդերուն հարիւր յիսուներորդ ամեակն էր: ինչպէս ըսի` հիմա Համաշխարհային Ա. պատերազմի սկսելուն հարիւրամեակն է եւ այս առթիւ հրատարակեցի այս գիրքը: Եթէ քսան տարիներ առաջ հրատարակէի այս գործը, նոյնքան ազդեցիկ պիտի չըլլար, որքան այսօր: Այս գիրքը կոչ մըն է լիբանանցի ժողովուրդին` արթննալու, յիշելու եւ գիտակցելու, թէ իրենք ալ Ա. Համաշխարհային պատերազմին ցաւալի դէպքեր ապրած են:
Հ.- Իբրեւ հոգեբուժ` կ՛այպանէ՞ք 1915-ի սերունդը իրենց ապրածը չպատմելուն համար:
Ա. Պ.- Տեսէք, իրականութեան մէջ սերունդին յանցանքը չէ: Պէտք է հասկնալ նաեւ անձերուն վիճակը: Մենք կրնանք թուղթի վրայ քննարկել դէպքերը, բայց պէտք չէ դատել, որովհետեւ շատ մեծ տարբերութիւն կայ գետնի վրայ ապրողին եւ հետագային այդ նիւթին մասին խօսողին միջեւ: Պէտք է գիտակցիլ, որ այդ մարդիկը այդ օրերուն բախտի բերմամբ ողջ մնացած են: Եթէ պատերազմը մէկ տարի եւս երկարէր, հարց կու տամ, թէ իրենցմէ քանի՞ն ողջ պիտի մնար: Կ’ենթադրեմ նաեւ, թէ չէին ուզեր խօսիլ այս նիւթին մասին, որովհետեւ կ’ուզէին մոռնալ իրենց ապրած դժբախտութիւնը, ձեւով մը 1915-1918-ի մեծ սովի պատճառած հոգեխոցէն կ’ուզէին ձերբազատիլ: Հոգեբանական դիտանկիւնէ հասկնալի է առաջին սերունդին լռութիւնը այս նիւթին շուրջ: Բայց երկրորդ սերունդը ա՛լ պէտք է խօսի:
Հ.- Ուրեմն յաջորդ սերունդն է, որ կ՛այպանէք:
Ա. Պ.- Երկրորդ սերունդը դժբախտաբար այս ողբերգութիւններուն հանդէպ անտարբեր կեցուածք մը որդեգրած է: Այս մէկը ցաւալի է, որովհետեւ անտարբերութիւնը ոչ միայն անցեալի հանդէպ է, այլ նաեւ` ապագայի: Սերունդ մըն ենք, որ օրը օրին կ’ապրի, վայրկեանը վայրկեանին, միայն ներկայի մասին կը մտածէ եւ ժամանակաւոր հաճոյքի: Մեզի յաջորդող սերունդին մօտեցումն ալ տարբեր չէ, որովհետեւ անցեալի հանդէպ յարգանք եւ նոյնիսկ յիշողութիւն չունի: Ներկան առանց անցեալի եւ ապագայի, առանց շարունակականութեան անիմաստ է:
Հ.- Միեւնոյն ատեն երկրորդ սերունդը ապրած է 1975-1980-ի պատերազմը: Ժամանակ չունի ետեւ նայելու, որովհետեւ մինչեւ օրս հանգիստ չէ տեսած:
Ա. Պ.- Լիբանանցին ապրած է նաեւ 1975-1990 քաղաքացիական պատերազմ մը. առիթ չէ ունեցած ետեւ նայելու եւ մինչեւ օրս ան հանգիստ չէ տեսած: Այս պատերազմն ալ կը փորձենք մոռնալ, օրինակ` գաղթելով: Այս դէպքերուն յաջորդող տարիներուն մեծ թիւով լիբանանցիներ գաղթած են դէպի օտար երկիրներ. գաղթելով` ան կ՛ուզէ մոռնալ, նոր սկիզբ մը ունենալ, ա՛լ չմտածել անցեալի մասին: Իսկ Լիբանան մնացողը կը փորձէ մոռնալ ցաւը` այդ նիւթին մասին չխօսելով: Այս մէկը հիմնական հարց է:
Հ.- Ուրեմն պէտք է պահպանել հաւաքական գիտակցութիւնը:
Ա. Պ.- Անշո՛ւշտ: Պէտք է յիշել եւ պահպանել անցեալը: Բայց նաեւ պէտք է ճանաչում եւ դատապարտութիւն պահանջել: Մեղաւորը հաշուետուութեան պէտք է կանչուի: Անպատիժ ձգելը շատ սխալ եւ վտանգաւոր է: Ինծի համար անհասկնալի է, թէ ինչպէս ամբողջ աշխարհի վրայ մեղաւորը կը պատժուի ու կը դատուի, իսկ 1915-1918 Լիբանանի մէջ պատահած եղեռնին համար արգիլուած է արդարութիւն պահանջել: Նուազագոյն քաջութիւնը պէտք է ունենանք բարձրաձայն դատապարտելու մեղաւորը: Մեր պարտքն է յիշելը: Ուրանալը ամօթ է:
Հ.- Արդեօք աղբիւրներու, արխիւներու դիմա՞ծ էք ձեր գործը ամբողջացնելու համար, թէ՞ համադրութիւն մըն էր:
Ա. Պ.- Շատ կարեւոր է առաջին հերթին գիտնալ գործի մը նպատակը: Ես պատմագէտ չեմ, ոչ ալ կը փափաքիմ ըլլալ: Այս հարցումը, երբ պատմագէտի մը հարցնէք ստիպուած է պատասխանելու: Իմ ըրածս կոչ մըն է որպէս լիբանանցի` ուղղուած բոլոր անոնց, որոնք հետաքրքրուած են պատմութեամբ:
Հ.- Յիշողութեան արժանի է նաեւ ձեր պարզ ոճը:
Ա. Պ.- Այսօր եթէ նպատակդ ազգի մը յիշողութիւնը վերակենդանացնել է, կարելի չէ ակադեմական ոճով շարադրել պատմութիւնը: Պարզ ոճը կ՛օգնէ, որպէսզի պատմութիւնը հասանելի եւ հետաքրքրական ըլլայ քաղաքացիին: Բայց այս չի նշանակեր, որ տեղեկութիւններս վաւերական չեն: Այս գիրքի հրատարակութենէն ետք, Թուրքիոյ դեսպանը ինծի նամակ մը ուղարկեց` ըսելու, թէ 150.000 զոհերուն մահուան պատճառը օսմանեան կառավարութիւնը չէր, այլ` ժանտախտը եւ կամ կրիփը: Ճիշդ է, որ ես պատմագէտ չեմ, բայց բոլոր օգտագործած աղբիւրներս պատմագէտներու վկայութիւններ են:
Հ.- Անկախ 1914-1918 ժամանակաշրջանի ջարդերէն` տեղի ունեցած են բազմաթիւ այլ դէպքեր, որոնք անյայտ մնացած են, եւ կամ` անոնց մասին չենք խօսիր: Ապագայի առումով ի՞նչ են ձեր ծրագիրները:
Ա. Պ.- Տեսէք, երբ ազգ մը ինքն իր դատով չի հետաքրքրուիր, չի կրնար ակնկալել, որ օտար ազգեր հետաքրքրուին: Արդարութեան հասնելու համար պէտք է պայքարիլ: 1915-1918-ի ջարդերէն անմիջապէս ետք Ճեմալ փաշան, որ ջարդերուն հիմնական յանցագործներէն էր, շատ մեծ շուքով ընդունուեցաւ եւրոպական երկիրներէն մէկուն կողմէ: Գացած էր, որպէսզի զէնք գնէ աֆղանական բանակին: Նոյն այս երկիրն էր, որ այն ժամանակ Լիբանանին կ՛օգնէր եւ այս ցաւալի դէպքերէն տեղեակ էր: Օրին լիբանանեան մետիան բողոքեց, բայց բերանացի բողոքը շատ տեղ չի հասցներ: Այս պատճառով է, որ կ՛ըսեմ, թէ պէտք է նախ մենք գիտակցինք եւ աշխատանքի անցնինք: Հայերը ահա տարիներէ ի վեր կ’աշխատին այս գծով, եւ մենք պէտք է օրինակ առնենք իրենցմէ: Յոյսով եմ, որ երկուքս միասնաբար կը հասնինք արդարութեան, մեր իրաւունքներուն, որովհետեւ մեր երկուքին դատը ուղղուած է նոյն յանցագործին դէմ:
Հ.- Ի՞նչ է ձեր կարծիքը Հայ դատին ճանաչման առնչութեամբ:
Ա. Պ.- Հայ դատը բաւականին քաղաքականացուած է: Անկեղծօրէն ճանաչումը կախեալ է Արեւմուտքի շահերէն : Ներկայիս համաշխարհայնօրէն ճանչցուած է միայն մէկ ցեղասպանութիւն: Ուրիշ ո՛չ մէկը, այս գծով «իրաւունքը» ունի իր իրաւունքները պահանջելու: Բայց կը հաւատամ, որ ի վերջոյ պիտի հասնիք արդարութեան:
