ՀՅԴ-ին Գնահատականներն Ու Առաջարկները` Սահմանադրական Բարեփոխումներու Հայեցակարգին Վերաբերեալ

Հայաստանի սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական յանձնաժողովի` 2014թ. հոկտեմբերին հրապարակուած հայեցակարգում վերլուծուել եւ ներկայացուել են Հայաստանում պետական իշխանութեան համակարգային հիմնական արատները, կատարուել է համապարփակ ախտաճանաչում, հիմնաւորուել է սահմանադրական փոփոխութիւնների անհրաժեշտութիւնը: Հայեցակարգով առաջադրուող լուծումներն, ընդհանուր առմամբ, կարող են նպաստել ժամանակակից ընկերային, իրաւական եւ ժողովրդավարական պետութեան կառուցմանը` ապահովելով մարդու (քաղաքացու) հիմնական իրաւունքների իրացումը: Ձեւակերպուել է կարեւորագոյն խնդիր` յաղթահարել քաղաքական մենիշխանութիւնը, բարեփոխումներով երաշխաւորել իշխանութեան ընտրովիութեան, հաշուետուողականութեան եւ փոփոխելիութեան (իշխանափոխութեան) ժողովրդավարական գործընթացների անխափանութիւնը, վերապահել քաղաքացիական հասարակութեանն աշխուժ դերակատարութիւն` իշխանութեան գործունէութեան նկատմամբ հանրային վերահսկողութիւն իրականացնելու հարցում: Արժեւորուել են Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան` նախկինում հրապարակուած տեսակէտները, որոնք, ընդհանուր առմամբ, ներառուած են հայեցակարգում: Համակարծիք լինելով սահմանադրական մի շարք նոր հաստատութիւնների ներմուծման հայեցակարգային առաջարկութիւններին (օրկանական կամ սահմանադրական օրէնքներ, քննիչ յանձնաժողովներ եւ այլն)` գտնում ենք, որ հայեցակարգի մի շարք մօտեցումներ ու լուծումներ առաւել յստակեցման կարիք ունեն եւ պէտք է իրացուեն սահմանադրութեան բնագիրը մշակելիս: Առ այդ, ի լրումն հայեցակարգով ներկայացուող մօտեցումների, այդ թւում` խորհրդարանական կառավարման ժամանակակից համակարգին անցնելուն, սահմանադրական փոփոխութիւնները պէտք է իրականացուեն հետեւեալ յստակեցումներով.

1. Ազգային ժողովը`

1.1. Պետական իշխանութեան միակ առաջնային մանտաթ ունեցող մարմինն է,

1.2. Միակ բարձրագոյն ներկայացուցչական օրէնսդիր մարմինն է,

1.3. Կազմաւորւում է ազատ եւ ուղղակի միակ համապետական ընտրութեան միջոցով` ժողովրդի կողմից` իր իշխանութիւնն իրականացնելու անօտարելի իրաւունքով,

1.4. Գործում է բացառապէս սահմանադրութեամբ սահմանուած լիազօրութիւնների շրջանակում` օրէնքների եւ որոշումների ընդունման միջոցով: Ազգային ժողովի գործունէութիւնը կարգաւորւում է կանոնակարգ օրկանական (սահմանադրական) օրէնքով: Սահմանադրութեամբ պէտք է սահմանուեն Ազգային ժողովի մարմինները, այդ թւում` Ազգային ժողովի խմբակցութիւնը, որը պէտք է ունենայ օրէնսդրական նախաձեռնութեան, Սահմանադրական դատարան դիմելու, ինչպէս նաեւ Ազգային ժողովի վերահսկողական գործառոյթներն իրականացնելիս քննիչ յանձնաժողովներ ձեւաւորելու եւ նախագահելու իրաւունք:

2. Սահմանադրութեամբ պէտք է ամրագրել, որ կառավարութիւնը գործում է որպէս համախմբող մարմին: Վարչապետը ղեկավարում է կառավարութեան գործունէութիւնը` համակարգելով նախարարների աշխատանքը եւ ապահովելով կառավարութեան որոշումների կատարումը: Կառավարութեան եւ վարչապետի լիազօրութիւնները սահմանւում են բացառապէս սահմանադրութեամբ, իսկ կառուցուածքը, գործունէութեան կարգն ու նախարարների լիազօրութիւնները` օրէնքով: Սահմանադրական փոփոխութիւնները պէտք է բացառեն խորհրդարանական կառավարման պայմաններում վարչապետի եւ ներկայ սահմանադրական կարգաւորումներով ձեւակերպուած` Հայաստանի նախագահի լիազօրութիւնների նոյնականութիւնը: Կարեւորելով հայեցակարգով նախատեսուած այն սկզբունքային մօտեցումը, որի համաձայն, պէտք է բացառել գործադիր գործառոյթ իրականացնող մարմինների` օրէնսդիր մարմինի վերահսկողութիւնից դուրս գործելու հնարաւորութիւնը, Ազգային ժողովի` Սահմանադրութեան ներկայ կարգաւորումներով սահմանուած լիազօրութիւնները պէտք է ընդլայնուեն: Այդպիսի ոլորտներ կարող են լինել, օրինակ, պաշտպանութիւնը, արտաքին գործերը, ոստիկանութիւնը եւ ազգային անվտանգութիւնը:

3. Արդարադատութեան համակարգի, որպէս իշխանութեան այլ ճիւղերին հակակշռող իշխանութեան ճիւղի, բացառութեամբ Սահմանադրական դատարանի, ձեւաւորման հարցում պէտք է վերանայել արդարադատութեան խորհրդի դերն ու կազմաւորման մեքանիզմը: Ի լրումն նիւթական, գործառութային եւ կազմակերպական սահմանադրական անկախութեան, պէտք է քննարկել տարբեր կառուցակարգերով դատաւորին պաշտօնի նշանակման ու ազատման տարբերակը: Առանձնայատուկ խնդիրներ են սահմանադրական լիազօրութիւնների հարցով իշխանութեան մարմինների միջեւ առաջացող վէճերի լուծման, իրաւակիրառ փորձի հետեւողական սահմանադրականացման, ինչպէս նաեւ սահմանադրական դատարանի որոշումների կատարման կառուցակարգերի` սահմանադրական մակարդակով երաշխաւորումը:

4. Կարեւոր է, ըստ էութեան, իրաւարար նախագահի հաստատութեան սահմանումն ու հայեցակարգային այն մօտեցումը, որի համաձայն, երկրի նախագահի ընտրութիւնը կարող է կատարուել ոչ միայն Ազգային ժողովի, այլ աւելի լայն ընտրիչների միջոցով` սփիւռքի ներգրաւուածութեամբ: Այս դէպքում հայեցակարգային պէտք է համարել այն, որ ընտրիչները պէտք է լինեն Հայաստանի քաղաքացիութիւն ունեցող անձինք, արտերկրի ներկայացուածութեան համամասնականութիւնը պէտք չէ խիստ տարբերուող գերազանցութիւն ստեղծի հայահոծ օտարերկրեայ տարբեր պետութիւններում բնակուող հայութեան համար: Սահմանադրութեամբ պէտք է յստակ սահմանել նախագահին պաշտօնանկ անելու, ինչպէս նաեւ նրա լիազօրութիւնները դադարեցնելու բոլոր հնարաւոր դէպքերն ու ընթացակարգերը:

5. Ի լրումն ընտրական իրաւունքի եւ ընտրական համակարգի վերաբերեալ մօտեցումների`

5.1. հայեցակարգում նշուած «երկբեւեռ քաղաքական համակարգ» հասկացութիւնը պէտք չէ ընկալուի եւ մեկնաբանուի որպէս երկկուսակցական համակարգ, այլ «իշխանութիւն-ընդդիմութիւն» քաղաքական օրկանիզմ` դրանից բխող փոփոխութիւնների երաշխաւորմամբ: Ընդդիմութիւնը պէտք է ունենայ ոչ միայն վերահսկողական լիազօրութիւններ, այլ նաեւ իրական ազդեցութիւն` իշխանութեան մի շարք մարմինների կազմաւորման գործում:

5.2. Կայուն ընտրական համակարգ ունենալու հայեցակարգային նպատակը պէտք է լրացնել այն մօտեցմամբ, որ Ազգային ժողովի ընտրական համակարգը հիմնւում է ամբողջութեամբ (100 տոկոս) համամասնական ընտրակարգի վրայ` սահմանադրական փոփոխութիւններով եւ ընդունուելիք օրկանական (սահմանադրական) օրէնքով ապահովելով դրա իրականացման մեքանիզմները:

5.3. Պէտք է բացառել Ազգային ժողովում արհեստական մեծամասնութեան ձեւաւորումը, օրինակ` ընտրական համակարգով պոնիւսներ նախատեսելու տարբերակը:

5.4. Հայեցակարգով նախատեսուած` Կենտրոնական ընտրական յանձնաժողովի քանակական կազմը եւ յանձնաժողովի անդամների ընտրութեան համար պատգամաւորների անհրաժեշտ ձայների քանակը, օրինակ` 3/5-ը, պէտք է սահմանել սահմանադրութեամբ:

5.5. Կենտրոնական ընտրական յանձնաժողովի սահմանադրական կարգավիճակի յստակեցման հայեցակարգային պահանջի ներքոյ` սահմանադրական փոփոխութիւնները պէտք է յստակ սահմանեն ԿԸՅ-ի` որպէս ազատ ընտրութիւնների կազմակերպման պատասխանատուի գործառոյթը, դրան համարժէք լիազօրութիւնները (այդ թւում` ընտրախախտումները բացայայտելու եւ կանխելու ուղղութեամբ յատուկ լիազօրութիւնները) եւ ամբողջական պատասխանատուութիւնը:

5.6. Պէտք է յստակեցնել Հայաստանի Հանրապետութիւնից բացակայող քաղաքացիների ընտրելու իրաւունքի իրացման հարցը:

5.7. Սահմանադրական փոփոխութիւններով պէտք է երաշխաւորել, իսկ օրկանական օրէնքով ապահովել ընտրութիւն կատարող անձանց մասնակցութեան վերաբերեալ կասկածների փարատումը: Ընտրութիւնների եւ հանրաքուէների իրական մասնակցութեան վերաբերեալ հանրային վստահութիւնը ապահովելու համար, օրինակ` ընտրութիւնների եւ հանրաքուէների աւարտից անմիջապէս յետոյ ընտրութիւններին (հանրաքուէներին) մասնակցած անձանց ստորագրուած ցուցակները հրապարակւում են ընտրատեղամասում, երկու օրուայ ընթացքում, ըստ տեղամասերի որոնման եւ ներբեռման հնարաւորութեան, տեղադրւում ԿԸՅ պաշտօնական կայքէջում կամ, նկատի առնելով թեքնիք զարգացման ներկայ մակարդակը, կիրառւում է կասկածների փարատումը երաշխաւորող այլ համակարգ: Եթէ պահպանուելու են միայն Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքում գտնուելու դէպքում քուէարկութիւններին մասնակցելու ներկայումս գործող իրաւակարգաւորումները, ապա կարող է քննարկուել հանրապետութիւնում գտնուող եւ բացակայող ընտրողների զատորոշմամբ ընտրացուցակների տարբերակը: Պէտք է վերանայել նաեւ քուէաթերթիկների եւ անթափանց ծրարների կիրառման ընտրական կանոնները` դրանց միաժամանակեայ օգտագործման դէպքում առաջնահերթութիւնը տալով ընտրութեան մասնակցութեան վերաբերեալ հանրային վստահութեան եւ գաղտնի քուէարկութեան երաշխաւորման մակարդակի բարձրացմանը:

5.8. Կուսակցութիւնների խոշորացման եւ կուսակցական համակարգի կայունութեան ապահովման համար հայեցակարգով նախատեսուած «առանձին արգելապատնէշներ» հասկացութիւնը պէտք չէ նշանակի արհեստական պահանջների սահմանում, որոնց արդիւնքում կուսակցութիւնները կամ կուսակցութիւնների դաշինքները դուրս կը մղուեն քաղաքական համակարգից: Աւելի՛ն. կուսակցութիւնների դերի մեծացման նպատակով հարկ է սահմանադրական փոփոխութիւններով մեծացնել կուսակցութիւնների ֆինանսաւորման եւ ներքին ժողովրդավարացման հնարաւորութիւնները:

6. «Իշխանութիւն-ընդդիմութիւն» միասնական համակարգի ձեւաւորման հարցում հայեցակարգային մօտեցումները նախատեսում են Ազգային ժողովում ընդդիմութեանը մասնաբաժիններ տրամադրելու հնարաւորութիւնը: Նաեւ պէտք է ընդլայնել ընդդիմութեան դերակատարութիւնը անկախ պետական այլ մարմինների (օրէնքով ստեղծուող յանձնաժողովների, խորհուրդների եւ այլն), Կենտրոնական դրամատան խորհրդի կազմաւորման, գլխաւոր դատախազի ընտրութեան հարցում:

7. Տեղական ինքնակառավարման համակարգի վերաբերեալ հայեցակարգով սահմանուած մօտեցումները պէտք է նախատեսեն պետական կառավարման ապակենտրոնացման, ինչպէս նաեւ տեղական ինքնակառավարման համակարգի ֆինանսական, կազմակերպական եւ կառուցուածքային անկախութեան իրական հնարաւորութիւններ: Այս առումով կարեւոր է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները կազմաւորուեն համամասնական ընտրակարգով (Երեւանի օրինակով` բացառելով պոնիւսային տարբերակը): Այս խնդրի արդիւնաւէտ լուծումներից է տեղական ինքնակառավարման շրջանային տարբերակի լայն կիրառումը` հիմնուած ընկերային-տնտեսական շրջանցման սկզբունքի վրայ: Ըստ այդմ, պահանջւում են հայեցակարգային լուծումներ նաեւ տարածքային կառավարման սահմանադրական համակարգում, այդ թւում` լուծումներ մարզպետների գործառոյթների, կարգավիճակի, նշանակման եւ նրանց լիազօրութիւնների հարցերում:

8. Մարդու հիմնական, այդ թւում` ընկերային եւ տնտեսական իրաւունքների, դրանց իրականացման ու պաշտպանութեան մեքանիզմների սահմանադրական ամրագրման վերաբերեալ հայեցակարգով ներկայացուող մօտեցումները ընդունելի լինելով հանդերձ, պէտք է լրացնել եւ ընկալել հետեւեալ սկզբունքներին համահունչ.

8.1. Ընկերային իրաւունքներից պետութեան նպատակների տարանջատման հայեցակարգային լուծումը պէտք է ապահովի սահմանադրական ներկայ կարգաւորումների ներքոյ հռչակուած ընկերային իրաւունքների լիարժէք իրացումը: Աւելի՛ն. այս իրաւունքների իրացման համար ոչ միայն անհրաժեշտ է իրաւունքի գերակայութեան սկզբունքի անշեղ գործադրում, այլ նաեւ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազօրութիւնների ամրագրում` գործառոյթ-հաստատութիւն-լիազօրութիւն հայեցակարգային մօտեցմանը համահունչ:

8.2. Ի լրումն վերը նշուածի, սահմանադրական փոփոխութիւններով մարդու` աշխատանքի ընտրութեան ազատութեան իրաւունքի ամրագրումից զատ, հայեցակարգային անդրադարձ պէտք է կատարել «աշխատանքի իրաւունքին» (օրինակ` Էսթոնիայի սահմանադրութիւն):

8.3. Հայեցակարգային լուծմամբ պէտք է երաշխաւորել այն, որ որեւէ ձեւով չի կարող արդէն իսկ ձեռք բերուած ընկերային առաջընթացը նուազեցուել ընկերային առանձին խմբերի կամ նոյն ընկերային խմբի տարբեր ենթախմբերի միջեւ, եթէ այն պայմանաւորուած չէ այնպիսի առարկայական հանգամանքով, ինչպիսիք տնտեսական ճգնաժամերն են կամ ֆորս մաժորի այլ դէպքերը: Այս իրավիճակներում սահմանափակումները կարող են կիրառուել բացառապէս պետական պիւտճէի սեկուեստրի միջոցով:

8.4. Իրաւունքով սահմանափակուած լինելու` պետութեան պարտաւորութեան հայեցակարգային լուծման շրջանակներում անդրադարձ պէտք է կատարել խտրականութեան արգելման սահմանադրական դրոյթներին` դրանք սկզբունք-նպատակից վերածելով գործադրուող իրաւական կանոնների:

8.5. Մարդուն ազատութիւնից զրկելու դէպքերի եւ պայմանների սահմանադրական ներկայ կարգաւորումները հայեցակարգային մօտեցման անհրաժեշտութիւն ունեն` իրաւունքի որոշակիութեան սկզբունքին բաւարարելու, սպառիչ եւ տարակերպ մեկնաբանութիւններից զերծ լինելու, իւրաքանչիւրի անձնական ազատութիւնը եւ անձեռնմխելիութիւնը իրացնող նախադէպային իրաւունքը կիրառելի դարձնելու տեսանկիւնից:

8.6. Տնտեսական հիմնական իրաւունքների ամրագրմանն ու իրացմանն ուղղուող սահմանադրական փոփոխութիւնները պէտք է կատարելագործեն սահմանադրական ներկայ կարգաւորումների ներքոյ հռչակուած` ձեռնարկատիրական գործունէութեամբ ազատօրէն զբաղուելու` իւրաքանչիւրի իրաւունքի իրացումը` հիմնուած սեփականութեան իրաւունքի պաշտպանութեան եւ հակամենաշնորհային աշխուժ պետական քաղաքականութեան վրայ:

8.7. Հետեւողականօրէն պէտք է զարգացնել պիզնըսի եւ քաղաքականութեան տարանջատման սահմանադրական առկայ իրաւակարգաւորումները` նախատեսելով օրկանական (սահմանադրական) օրէնքներով ամրագրուող սահմանափակումների եւ պատասխանատուութեան հնարաւորութիւններ: Օրինակ` կարող է արգելուել բարձրագոյն պաշտօնատար անձանց եւ նրանց հետ փոխակապակցուած անձանց կողմից, պաշտօնավարման ընթացքում, արտերկրում խոշոր ներդրումներ կատարելը (անշարժ գոյք, արժեթղթեր, դրամատնային հաշիւներ եւ այլն), ինչպէս նաեւ նոյն անձանց համար կարող են սահմանուել հաշուետուողականութեան առաւել խիստ չափանիշներ, իսկ թուարկուած պայմանների խախտումը հիմք կը հանդիսանայ պաշտօնատար անձանց լիազօրութիւնների դադարեցման եւ պատասխանատուութեան ենթարկելու համար:

8.8. Հայեցակարգային մօտեցումներով անմիջական ժողովրդավարութեան ընդլայնմանը միտուած` քաղաքացիների կողմից հանրաքուէների եւ հանրային հարցումների նախաձեռնութեան իրաւունքի իրականացման մեքանիզմները սահմանադրական փոփոխութիւններում յատուկ ուշադրութեան են արժանի` նպատակ ունենալով երաշխաւորել դրանց անխափան եւ համաչափ գործողութիւններով իրացումը:

9. Պետութեան հիմնական նպատակների թուարկման սահմանադրական առկայ մօտեցումները պէտք է լրացնել մասնակցային ժողովրդավարութիւնը ընդլայնելու, այդ թւում` պետական մարմիններին ուղղուած քաղաքացիական նախաձեռնութիւնները խրախուսելու, ինչպէս նաեւ հասարակութեան ինքնակառավարման համակարգերը (օրինակ` համատիրութիւնները, քորփորատիւ կառավարման համակարգերը) աշխուժացնելու պետական քաղաքականութեան դրոյթներով:

10. Հայեցակարգային մօտեցումները պէտք է լրացնել սահմանադրութեան անցումային դրոյթներով, որոնք մի կողմից կ՛ապահովեն պետական կառավարման եւ տեղական ինքնակառավարման նոր համակարգի փուլային անցումը, միւս կողմից` կը նախատեսեն յստակ ժամկէտներ` դրանց իրականացման համար: Մասնաւորապէս` սահմանադրական փոփոխութիւններին զուգընթաց պէտք է մշակուի ընտրական օրկանական օրէնսգիրքը, որով պէտք է անցկացուեն յառաջիկայ խորհրդարանական ընտրութիւնները: