Հեռացած Ընկերներ

ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ

2014 տարին հայութեան համար մեծ կորուստներու տարի մը եղաւ: Մեզմէ յաւերժ բաժնուեցան յայտնի մտաւորականներ, կուսակցական եւ ազգային գործիչներ ու արուեստագէտներ: Յարգա՛նք իրենց յիշատակին: Որքան ալ սրտի մօտիկ եղած ըլլան, անոնց հետ մօտէն ծանօթութիւն ունենալու պատիւը չեմ ունեցած եւ այդ իսկ պատճառով սրտի խօսքս կը փոխանցեմ քանի մը բառով միայն:

Հողը թեթեւ գայ վրանիդ:

Նախորդող քանի մը տարիներուն մեզմէ յաւերժ բաժնուեցան նաեւ բաւական մեծ թիւով հայ երգիչներ ու երաժիշտներ. բոլորը անխտիր մտերիմ բարեկամներս եղած էին երկար տարիներ:

Կային, հիմա չկան:

Կարծես «ներկայ-բացակայ»-ի ստուգում մըն է, որ կը կատարեմ եւ յանկարծ յուզումով կը նկատեմ, թէ երաժիշտ ու երգիչ բարեկամներէս բանակ մը հեռացած է մեզմէ` իբրեւ յիշատակ ձգելով  իրենց երգն ու նուագը: Չկան, սակայն կը լսենք իրենց երաժշտութիւնը: Տակաւին կը լսենք իրենց ձայնը մեր տուներուն մէջ, ձայնասփիւռներէն, հարսանիքներու եւ խրախճանքներու ժամանակ: Թիւով շատ են հեռացած ընկերներս:

Կային, հիմա չկան, սակայն միշտ ներկայ են:

Ալեքս Մնակեան: Հանրածանօթ Ալեքսը, որ իր հասակին կէսին մեծութեամբ ձեռնադաշնակով հմայեց ամբողջ Միջին Արեւելքը: Ռահպանի եղբայրներուն աջ բազուկը: Երգչուհի Ֆէյրուզի նախընտրած երաժիշտը: Ամէնուն բարեկամը: Սրամիտ Ալեքսը. ընդհանուր զարգացումով մէկ հատիկ Ալեքսը: Կրնայիր իրեն հետ խօսիլ որեւէ նիւթի մասին` քաղաքականութիւն, արուեստ, մշակոյթ, գրականութիւն, հայագիտութիւն, մանաւանդ` երաժշտութիւն:

Ալեքս եղած է ոչ միայն Լիբանանի, այլ Միջին Արեւելքի լաւագոյն աքորտէոնիստը: Մխիթարեան միաբանութենէն հայր Գրիգոր վրդ. Հեպոյեան եղած է ձեռնադաշնակի իր առաջին ուսուցիչը, որ նկատելով Ալեքսին տաղանդը` քաջալերած է, որ անպայման ստանայ ձեռնադաշնակի բարձրագոյն ուսում: 18 տարեկանին Ալեքս մեկնած է Իտալիա` մասնագիտանալու, եւ երեք տարուան դասընթացքը աւարտած` մէկ տարիէն, ու վերադարձած է Լիբանան: Ղեկավարած է «Նանօր» եւ «Ծնծղայ» պատանեկան երգչախումբերը:

Իր  ամէնէն նշանաւոր եւ ամէնէն գնահատելի գործը եղած է մեր գաւառական եղանակներու պահպանումը: Կոմիտաս վարդապետին նման` ան հաւաքեց մեր բոլոր կորսուած գաւառական եղանակները, դասաւորեց, վերամշակեց, արձանագրեց եւ ձայնապնակներու վերածելով` կորուստէ փրկեց: Ալեքս մահացաւ Քանատայի մէջ, 1986-ի ապրիլին:

Սիրելի՛ Ալեքս, հիմա, որ յաւերժական հանգիստդ գտած ես քեզի այնքան սիրելի Լիբանանէն շատ հեռու, ու աճիւններդ կը հանգչին Քանատայի ցուրտ հողին մէջ, հողը թեթեւ գայ վրադ:

Սերունդէ սերունդ անունդ յաւերժ պիտի յիշուի:

Արա Քեքեճեան, մանկութեան դասընկերս, կիթառի ուսուցիչս, երաժշտական գործընկերս, եղաւ Լիբանանի առաջին էսդրատային երգիչը: Այո՛, ինքն էր, որ առաջին անգամ լիբանանեան հեռատեսիլի նուագախումբերու մրցումի ժամանակ քաջութիւնը ունեցաւ մասնակցելու հայերէն երգով, ապա արձանագրեց իր առաջին հայերէն էսդրատային ձայնապնակը` «Մեղք եմ ես»: Թէեւ շատ ժողովրդականութիւն չունեցաւ, սակայն չյուսահատեցաւ: Արձանագրեց տասնեակ մը հայերէն երգեր, բոլորն ալ` իր յօրինումներէն, ապա դարձեալ եղաւ առաջինը, որ մտածեց գոհացնել մանուկները` իր շարք մը մանկական երգերով` «Շոգեկառք»-ով, «Փոքրիկ կօշկակար»-ով, «Նապաստակ»-ով ու «Իշուկ»-ով:  Արան տաղանդաւոր երաժիշտ էր: Պատանեկութեան շրջանին եղած է լաւ կիթառահար, սակայն քանի մը տարի ետք որոշեց ստանալ երաժշտական ուսում, եւ դարձաւ լաւ դաշնակահար` ուսուցիչ ունենալով տաղանդաւոր երաժիշտ Ստեփան Էմմիեանը: Անխոնջ աշխատող էր: Օրական երկար ժամեր կը տրամադրէր տիրապետելու համար դաշնակին: Եւ յաջողեցա՛ւ: Դաշնաւորումներ կատարեց կարգ մը երգիչներու, որոնցմէ կարելի է յիշել Ատիս Հարմանտեանն ու Լեւոն Գաթրճեանը:

Ես իմ երաժշտական ասպարէզս Արային կը պարտիմ: Ան եղաւ կիթառի իմ ուսուցիչս, ապա իրեն հետ նուագելով է, որ ճանչցուեցայ երաժշտական շրջանակի մէջ: Արան ընկեր-բարեկամ շատ քիչ ունեցած է, եւ երկար ժամանակ ես իր հազուագիւտ ընկերներէն եղած եմ: Լիբանան ձգելէս ետք կապերնիս կտրած էր, սակայն լսած էի, թէ կը պայքարէր մահուան դէմ, եւ ահա օր մը իր անակնկալ մահուան լուրը կը կարդամ «Ազդակ»-ի էջերէն:

Հողը թեթեւ գայ, սիրելի՛ Արա: Անունդ միշտ պիտի յիշուի երաժշտասէր հայութեան մօտ:

Վաչէ Երամեան` բացառիկ կարողութեամբ երաժիշտը լիբանանահայ էր, սակայն տարիներէ ի վեր հաստատուած էր Հալէպ եւ իր խօսքերով` «Հպարտ էր իր Հալէպ»-ով, սակայն միշտ «մէկ ոտքը» Լիբանան էր, տրուած ըլլալով, որ այդ ժամանակներուն լաւագոյն ձայնագրութեան սթիւտիոները Պէյրութ կը գտնուէին, կու գար քանի մը օրով, կ՛արձանագրէր ու կը վերադառնար Հալէպ: Առանց բացառութեան, Հալէպի հայ երաժիշտները, որոնք բոլորն ալ որակաւոր են, Վաչէին աշակերտներն են: Վաչէ անզուգական սաքսոֆոնիստ եւ ջութակահար եղած է: Դաշնաւորումներ կատարած է տարբեր հայ երգիչներու եւ մինչեւ իսկ գերմանական կարգ մը ճազ նուագախումբերու: Վաչէ, որուն հետ մօտիկ եղած եմ, հակառակ իր տաղանդին, շատ պարզ, խոնարհ եւ ընկերային անձ մըն էր, որուն հետ «կոճկուած» չէիր խօսեր: Անոր միակ թերութիւնը եղած է ոգելից ըմպելիի հանդէպ իր ունեցած տկարութիւնը: Ան կը նուագէր Հալէպի քլապներէն մէկուն մէջ, օրական քանի մը ժամ միայն: Իր գործի աւարտին կարգով կ՛այցելէր Հալէպի մնացած քլապները, ուր իր նախկին աշակերտները կը նուագէին: Գաւաթ մը հոս, գաւաթ մը հոն, եւ արդէն բոլորովին «հասունցած»` առաւօտեան մօտ կը հասնէր տուն եւ այդ պատճառով ալ դժբախտ ամուսնութիւն մը ունեցաւ:

Մահացաւ Հալէպի մէջ, չքաւոր վիճակի մէջ:

Ճորճ Թիւթիւնճեան հալէպահայ էր: Երկար տարիներ երգած էր Հալէպի աննշան սրճարաններու մէջ: 1976-ին Ուրֆայի հայրենակցական միութեան հրաւէրով եւ կազմակերպութեամբ, յեղափոխական երգերու երգահանդէս մը ունեցաւ Պուրճ Համուտի «Գերմանիկ» հսկայ սրահին մէջ, խուռներամ բազմութեան մը ներկայութեան: Այդ երգահանդէսէն ետք Ճորճ «ջուրի ճամբայ» ըրաւ Հալէպ-Պէյրութ գիծը: Քանի մը ամիսը անգամ մը Լիբանան կ՛այցելէր: Կ՛երգէր ժողովուրդին եւ մասնաւորաբար երիտասարդութեան սրտին մօտիկ յեղափոխական երգեր: Բոլորը վերյիշեցին մեր աննման ֆետայիները: Ներկայ էին` Գէորգ Չաւուշը, Սերոբ Աղբիւրը, Անդրանիկը: Վերակենդանացան մեր բոլոր հերոսները: Ամէն կողմ յեղափոխական երգերն էր, որ կ՛ունկնդրէինք:

Ճորճ ունէր բարձր ու ջինջ ձայն մը եւ յեղափոխական երգերը ժողովուրդին կը ներկայացնէր առանց աղաւաղելու:

Հաստատուեցաւ Մոնրէալ, Քանատա, ուր առիթը ունեցայ հանդիպելու սիրելի Ճորճին: Հրաւիրուեցաւ Լոս Անճելըս, եւ միասնաբար երգահանդէս մը ունեցան Ճորճ եւ Գառնիկ Սարգիսեան: Պատիւը ունեցայ ընկերակցելու յեղափոխական երգերու երկու հսկաներուն: Քանի մը տարի ետք սրտի խոր կսկիծով ստացայ  իր մահուան լուրը Քանատայի մէջ:

Սիրելի՛ Ճորճ, ֆիզիքապէս մեզի հետ չես, սակայն օրական կը լսենք քու ջինջ ձայնդ: Ներկայ ես քու երգերովդ ամէն հայու սրտի մէջ:

Կարօ Թերզեան: Առանց վարանելու կրնամ ըսել` երաժշտական հանճար մը: Կարօ շատ լաւ կիթառահար էր, պէյսիստ, օրկանիստ, թմբկահար, ու երգիչ, եւ այս բոլորը` կատարեալ: Ունէր նաեւ յօրինելու ու դաշնաւորելու շնորհք: Կարօ երաժշտական ասպարէզ մուտք գործած է որպէս կիթառահար: Իր մտերիմ բարեկամներէն լսած եմ շատ հետաքրքրական դէպք մը: Կարօ կ՛այցելէ Լիբանանի երաժիշտներու գործ հայթայթող (Impresario) Արթին Պահատուրեանին գրասենեակը` հետաքրքրուելու համար, թէ Արաբական ծոցի երկիրներուն մէջ նուագի գործ մը ունի՞: Արթին, որ Կարոն իբրեւ կիթառահար կը ճանչնայ, կ՛ըսէ. «Իտալական խումբ մը պէտք ունի օրկանիստի մը, սակայն դժբախտաբար կիթառահար գործ չունիմ: Եթէ օրկանիստ մը կը ճանչնաս, քովս ղրկէ, երկու շաբաթէն պէտք է մեկնի»: Կարօ, որ մինչ այդ երգեհոն նուագելէ բնաւ գաղափար չունէր, երկու շաբաթ անդադար փորձ ընելէ ետք կը վերադառնայ Արթինին գրասենեակը` ըսելով, որ  «գտած է իր ուզած օրկանիստը» եւ կը սկսի նուագել Արթինի գրասենեակին մէջ գտնուող երգեհոնին վրայ` ապշեցնելով զայն: Կը մեկնի իտալացի խումբին հետ` իբրեւ օրկանիստ եւ շատ լաւ արդիւնք կու տայ: 1968-ին Փիեռ Ժետէոնի Փել-Մել երգիչներու մրցումին խլեց առաջնութիւնը: Իր յաջողութիւններու շարքը շատ երկար է, որոնց մասին անդրարարձած եմ «Յիշատակներ… Անցած օրեր» հատորիս մէջ: Հաստատուեցաւ Մոնրէալ, սակայն դժբախտ օր մը խումբ մը բարեկամներ անակնկալ ե-նամակ մը ստացանք, որ կը գուժէր Կարոյին մահը սրտի կաթուածի պատճառով:

Կարոյին մահը մեծ կորուստ մըն է հայ երաժշտասէր հասարակութեան:

Ինչպէս գրեթէ բոլոր հայ երգիչները, Փոլ Պաղտատլեան (բուն անունով` Գոգօ), երաժշտական ասպարէզ նետուած է օտար երգացանկով եւ ինքզինք անուանած է Paul the Prince. Այդ շրջանին մասնաւոր յաջողութիւն չէ արձանագրած: Տարիներ ետք, երբ հայ երգը մուտք գործեց Լիբանան, ուրիշ կարգ մը երգիչներու նման, անունը հայացուց (գրեթէ), ինքզինք կոչեց Փոլ Պաղտատլեան եւ նուիրուեցաւ հայ երգին: Երկար տարիներ, Լիբանանի մէջ գործակցած եմ Փոլին հետ եւ բնականաբար` հետը բարեկամութիւն հաստատած: Ամէնէն դժուար բանն է գրել Փոլին մասին: Ընդհանրապէս երգիչ մը սիրուած է, կամ չէ սիրուած: Նոյնը չէ պարագան Փոլին: Որոշ դասակարգի մը մօտ ամէնէն սիրուած ու փնտռուած երգիչը եղած է երկար տարիներ, իսկ ուրիշ դասակարգի մօտ` ուղղակի անհանդուրժելի, եւ այդ իսկ պատճառով դժուար է դատել զինք: Իմ կարծիքովս, աւելի սիրող ունէր, քան` չսիրող: Իր երգելու ոճը, որքան ալ շատերու համար ոչ տանելի, պարտք կը զգամ ընդունելու անժխտելի իրականութիւն մը:  Երաժիշտի աչքով դիտուած` լաւ արուեստագէտ էր: Բնաւորութեամբ` ընկերային ու կատակասէր: Հրաւէրներ ստացած էր աշխարհի չորս անկիւններէն ու հայկական գաղութներէն: Արձանագրած` տասնեակներով ձայներիզներ ու խտասկաւառակներ, սակայն անողոք հիւանդութիւնը չխնայեց իր երիտասարդութիւնը եւ յուլիս ամսուն, 2011-ին, Կլենտէյլի հիւանդանոցներէն մէկուն մէջ աչքերը յաւիտեան փակեց` խոր սուգի մատնելով տասնեակ հազարաւոր երկրպագուներ: Յուղարկաւորութեան ներկայ էին Լոս Անճելըսի գրեթէ բոլոր հայ երգիչներն ու երաժիշտները, նաեւ` հազարաւոր հայեր, որոնք կը հիանային Փոլի արուեստին:

Սեմ Պալըքեան Փոլին մտերիմ ընկերն ու դրացին էր: Ան եղած է Լիբանանի ամէնէն նշանաւոր ու փնտռռւած թմբկահարներէն մին: Շատ երիտասարդ տարիքէն արդէն արհեստավարժ ըլլալով` գործակցած է հայ թէ օտար երգիչներու հետ: Երկար տարիներ մնայուն թմբկահարը եղած է Ատիսի եւ Մանուէլի: Սեմին ծանօթացայ, երբ առաջին անգամ սկսայ նուագել Ատիս Հարմանտեանի հետ` իր բարձունքի տարիներուն, եւ այդ օրէն լաւ բարեկամներ դարձանք ու հետագային երկար տարիներ գործակցեցանք միասին տարբեր երգիչներու հետ: Սեմ հաստատուած էր Լոս Անճելըս, ուր առիթներով միայն կը հանդիպէինք իրարու, ու օր մը յանկարծ հեռաձայն մը ստացայ իր կնոջմէն, որ կը գուժէր Սեմին անակնկալ մահը:

Կեպի Խուրի` «Տը տարք այզ» նուագախումբին միակ օտար անդամը, որ այնքան մօտիկ էր հայ երաժիշտներուն, հաստատուած էր Դանիա: Անողոք հիւանդութիւնը զինք ալ ընտրած էր իբրեւ որս: Այցելեց Լոս Անճելըս` վերջին անգամ տեսնելու տասնեակ մը հայ երաժիշտ բարեկամները: Զօրաւոր կամքի տէր էր ու բնաւ չընկճուեցաւ: Բժիշկները միայն քանի մը ամիս կեանք տուած էին, սակայն ան դիմացաւ 6 տարի եւ… տխուր օր մը, խումբ մը երաժիշտ բարեկամներ, ե-նամակ մը ստացանք իր կնոջմէն, որ կ՛ըսէր. «Կեպին այլեւս պիտի չչարչարուի»:

Քինկ Արթուր, բուն անունով` Յարութ Հոփուռեան, երկար տարիներ իր երգացանկին մէջ ունէր եւրոպական երգեր, յատկապէս անգլերէն, ի մասնաւորի Թոմ Ճոնզի երգերը: Տեսնելով հայերէն էսդրատային երգերու լաւ ընդունելութիւն գտնելը` հայացուց անունը` Յարօ Փուռեան եւ նուիրուեցաւ հայ երգարուեստին: Երգելու իւրայատուկ ոճ մը ունէր, երգացանկն ալ իւրայատուկ էր, ընդհանրապէս երգին բառերը առնուած էին Պարոյր Սեւակի բանաստեղծութիւններէն, իսկ երաժշտութիւնը` Ժագ Գոճեանինն էր, որուն դաշնաւորումով պատրաստեց 12 երգերէ բաղկացած ձայնապնակ մը: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին, շատ մը հայ երգիչներու նման, ինքն ալ հաստատուեցաւ Լոս Անճելըս, ապա քանի մը տարի ետք` Անգլիա: Լոս Անճելըս գտնուած միջոցին առիթներով աշխատած ենք` միասին, սակայն Լոնտոն հաստատուելէն ետք` ոչ մէկ տեղեկութիւն իր մասին, ու յանկարծ օգոստոս 18, 2014-ին, «Ազդակ»-ի մէջ կը կարդամ իր անակնկալ մահուան լուրը: Հայ արուեստագէտ մը եւս յանձնուեցաւ հողին, բոլորին այնքան սիրելի Լիբանանէն հեռու:

Էտի Քէվ (Գէորգ Խաչերեան) եղաւ առաջին հայ երգիչը, որ Լիբանանի հեռատեսիլի երգիչներու մրցումին, առաջնութիւնը խլելով, կարճ ժամանակ ետք դարձաւ յայտնի անուն:

Մահացաւ Իտալիա, հեռու` իր ընտանիքէն, հեռու իր ընկերներէն եւ հայութենէն:

Ճեք Թամուքեան «Տը Նիուզ» նուագախումբին պէյս կիթառահարը, դարձեալ սիրելի ընկեր մը, մահացաւ Լոս Անճելըսի մէջ, երիտասարդ տարիքին, սրտի կաթուածի պատճառով:

Վարուժ Արմէնեան` «Տի արմինիըն ֆեմիլի» նուագախումբին երգիչը, մօտ ընկերս, որուն հետ տարիներ աշխատեցայ, զոհ գնաց անարգ  ոճիրի մը` Լոս Անճելըս, իր 40-րդ տարեդարձին օրը:

` «Վարուժ էնտ տէյզ» նուագախումբին երգիչը, որուն վերջին անգամ հանդիպեցայ  Լոս Անճելըսի մէջ, ապա վերադարձաւ իր քաղաքը Նիւ Ճըրզի, ու կարճ ժամանակ ետք լսեցի իր մահուան գոյժը, անողոք հիւանդութեան  պատճառով:

Սիրելի՛ հեռացած ընկերներ, այս քանի մը տողերը ընկերոջ մը կողմէ ընդունեցէք իբրեւ յարգանքի տուրք` ձեր անմար յիշատակին:

 

Կային, հիմա չկան:

Խունկ ու մոմ իրենց յիշատակին:

 

 

Լոս Անճելըս 2015