50 Տարի Առաջ (1 Յունիս 1969)

Հարիւրամեակներ

Այս տարի ծննդեան հարիւրամեակն է հայ մշակոյթի ծառայութեան նուիրուած քանի մը մեծ հայերու, որոնց գործն ու անունը անմահութեան պսակը կը կրեն: Յիշենք մասնաւորաբար անոնցմէ երեքը, ինքնայատուկ իրենց տաղանդով եւ բացառիկ` իրենց դերով ու դիզած վաստակով: Հարիւր տարի առաջ նոյն թուականին ծնան Կոմիտաս վարդապետ, Լեւոն Շանթ եւ Յովհաննէս Թումանեան: 1869 տարին կարծես բացառիկ կերպով բեղուն եւ բախտաբեր տարի մը եղաւ մեր մշակոյթին համար: Իրարմէ հեռու, համեստ հայ երդիքներու տակ կը ծնէին երեք երեխաներ, որոնք հետագային պիտի դառնային ճակատագրակից` իբրեւ մեծատաղանդ առաքեալները հայ հոգեւոր արժէքներուն եւ աննման ճարտարապետները հայ երգին ու բանաստեղծութեան:

Կոմիտաս վարդապետ, թրքախօս հայ ընտանիքի մը զաւակը` Քէօթահիոյ խորերէն, Էջմիածնի «Գէորգեան» Ճեմարանին մէջ վերագտած հայու հարազատ հոգին, լուսապսակ իր ճակատը կը քողարկէ վեղարի մը ստուերին տակ, եւ իր սրտին դռները լայն կը բանայ հայ երգի գանձերուն առջեւ: Երկրորդ Մեսրոպ մը, որ գիտցաւ հայոց շրթներուն վրայ հնչող աղաւաղուած երգերու քաոսէն դուրս բերել հայ հոգիին հարազատ շեշտը եւ կերտել «հորովել»-ներու հոյակապ հրաշալիքները: Կոմիտաս այն բացառիկ դէմքերէն է, որոնք ոչ միայն կը ստեղծագործեն, այլ նոր աշխարհի մը յայտնաբերումը կը կատարեն: Առանց Կոմիտասի հանճարին` հաւանօրէն մենք այսօր չէինք ունենար հայ երգը այն հարազատ ոճով եւ ինքնայատուկ դրոշմով, որ ծանօթ է աշխարհին: Ինքն էր, որ արտակարգ թափանցումով յաջողեցաւ իրարմէ զատել հարազատն ու անհարազատը, հայկականն ու օտարամուտ ազդեցութիւնները եւ մեզի պարգեւել հայ մշակոյթի ամէնէն շքեղ ճիւղերէն մէկը: Ինքն էր դարձեալ, որ գիւղէ գիւղ շրջելով` եղբայրացաւ հայ շինականներու սրտի ձայնին հետ, հաւաքեց անոնց շրթներէն թռող սիրոյ, վշտի եւ ուրախութեան հնչիւնները եւ զանոնք իրարու քով բերելով ներդաշնակ համադրութեան մը մէջ` հոյակերտեց հայ ժողովրդական երգը: Բացաւ այնպիսի խորունկ ակօս մը, որ կը մնայ եւ պիտի մնայ անշեղ ուղեգիծ հայ երգի իսկութեան հասնիլ ուզող բոլոր հետեւորդներուն համար:

Հայ երգին հայադրոշմ խազերը գտնելով` Կոմիտաս անչափելի հարստութեամբ օժտեց մեր հոգիները եւ դարերու հեղեղին առջեւ կանգնեց նոր «ադամանդեայ ապառաժներ»:

Լեւոն Շանթ` դասընկերը եւ ուղեկիցը Կոմիտասի, միասին ընդունուած` «Գէորգեան» Ճեմարանէն ներս, դաստիարակուած եւ մեծցած` գաղափարական նոյն մթնոլորտին մէջ, ապա` բաժնուած իրարմէ ասպարէզներով, բայց պահած իրենց ապրումներու նոյնութիւնը` հայ մշակոյթի պաշտամունքին մէջ:

Լեւոն Շանթ չընտրեց կրօնական ասպարէզը, նետուեցաւ կեանքի պայքարին մէջ` շանթահարող հոգիի մը թափով ու թռիչքով, իւրացուց եւրոպական մշակոյթին հարստութիւնները` այնուհետեւ իր բոլոր ուժերն ու կարողութիւնները տրամադրելու համար հայ ժողովուրդին, իբրեւ կրթական մշակ, իբրեւ բանաստեղծ-գրագէտ եւ իբրեւ ազգային ու պետական գործիչ: Աշխատանքով ու բեղուն վաստակով հարուստ կեանք մը եղաւ իրը մինչեւ խոր ծերութիւն: Հանդիսացաւ մեր մեծագոյն թատերագիրը` հայ բեմը օժտելով գաղափարաշունչ թատրերգութիւններով, որոնք իտէալի, ազնիւ ձգտումներու եւ իմաստասիրական խորհրդածութիւններու նոր հորիզոններ բացին: Եղաւ աշխատանքի հերոս մը եւ կամքի մարմնացում: Յարատեւ վերելքով կատարելագործութեան հասցուց թէ՛ իր անձը եւ թէ՛ իր գրական վաստակը: Աւելի քան տասը մեծադիր հատորներ պարգեւեց մեր գրականութեան եւ հարիւրաւոր աշակերտներ դաստիարակեց մեր վարժարաններուն մէջ` Պոլսէն մինչեւ Կովկաս եւ Ֆրանսայէն մինչեւ Լիբանան: Թատերական, գիտական, մանկավարժական, քաղաքական եւ պատմական իր աշխատասիրութիւնները անկորնչելի մէկ մասն են այսօր հայ մշակոյթի գանձարանին:

Եւ վերջապէս, «Ամենայն հայոց բանաստեղծը»` անմահն Յովհաննէս Թումանեան: Ժպտուն եւ պայծառալոյս դէմք մը, որ անսահման բարութեամբ կը ճառագայթէ հայ գրականութեան եւ կեանքին մէջ` իր բնաւորութեան անմոռանալի քաղցրութեամբ եւ իր քերթուածներուն յաւէտ թարմ կախարդանքով: Հեղինակը` «Անուշ»-ին, «Սասունցի Դաւիթ»-ին, «Թմկաբերդի առում»-ին եւ ուրիշ այնքա՜ն գրաւիչ բանաստեղծութիւններու: Սիրուած գրողը թէ՛ մանուկներուն եւ թէ՛ մեծերուն, որոնց բոլորին կը հասնի իր խօսքը` հայեցի ջերմութեամբ եւ հարազատի մտերմութեամբ: Տեսակ մը` նոր Կոմիտաս, որ գիտցաւ բանաստեղծական հայ խօսքին վարպետը դառնալ եւ մեր առջեւ բանալ հայոց աշխարհին գեղեցկութիւնները, հայկական աւանդութիւններուն եւ առասպելներուն անսպառ հարստութիւնները:

Բանաստեղծներ շատ ունինք, բայց Յովհաննէս Թումանեան անոնց մէջ կը կանգնի իբրեւ ամէնէն հայեցին` իր ոգիով եւ արտայայտութեան բոլոր կերպերով: Կոմիտասեան երգին պէս գրաւիչ են իր տողերը եւ կը կարկաչեն Արագածի լանջերէն իջնող գետակներուն նման:

Եւ ահա, տարօրինակ զուգադիպութեամբ մը, այս տարի ծննդեան հարիւրամեակն է այս երեք մեծ հայրերուն, որոնք կարծես նոյն մեծ ծառին ճիւղերն են եւ զիրար կը լրացնեն: Ճիշդ է, որ անոնց պտուղները տարբեր ձեւ ու համ ունին, սակայն հայ հողին եւ հոգիին նոյն աւիշէն կ՛առնեն իրենց սնունդը:

Այդ յաւերժական աւիշին քաղցրութիւնն է, որ մենք կ՛ըմբոշխնենք Կոմիտասի երգերէն, Լեւոն Շանթի գիրքերէն եւ Յովհաննէս Թումանեանի պոէմներէն:

Հարիւրամեակը առիթ մըն է, որ մեր ժողովուրդը ծագէ ծագ վերստին անդրադառնայ իր ունեցած արժէքներուն եւ վերանորոգէ իր անխախտ հաւատքը` հայ ստեղծագործ հոգիի բազմադարեան կենսունակութեան հանդէպ:

Մ. ԻՇԽԱՆ