Պատմութեան Մէջ Քանդիչ Դաւաճանութիւններ

Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ

Դաւաճանութիւնը կրնայ ըլլալ լարուած քաղաքական բանավէճի եւ հասարակական կարծիքի առարկայ, եւ դաւաճանութեան նման յանցանքներու իրաւական սահմանումները շատ ճշգրիտ են:

Մինչ քանի մը նախագահներ մեղադրուած են հանրային վստահութեան դաւաճանութիւն կամ նոյնիսկ «սահմանային խռովութիւն» նկատուող գործողութիւններու համար, Միացեալ Նահանգներու մէջ ոչ ոք պաշտօնավարութեան ընթացքին մեղադրուած կամ դատապարտուած է դաւաճանութեան իրաւական յանցանքի համար:

Պատմութեան վերջնական հարուածները

Ընկերութիւններ, դաշինքներ, նոյնիսկ ընտանեկան կապեր. պատմութեան մեծ թատրոնին մէջ ոչինչ անվտանգ եղած է:

Օր մը դուք միասին կը ճաշէք, յաջորդ օրը կը ստորագրէք անոնց մահապատիժը: Ահա թէ ինչպէ՛ս դաւաճանութիւնը յեղափոխութիւններ յառաջացուցած եւ վերաշարադրած է ամբողջ ժամանակացոյցեր:

Այսպիսով, եկէք, նայինք աշխարհը ցնցող եւ պատմութիւնը փոխած ամէնէն կործանարար դաւաճանութիւններուն:

Յուդա Իսկարիովտացի

Կրօնական պատմութեան ամէնէն անուանի դէմքերէն մէկուն` Յուդա Իսկարիովտացիի, դաւաճանութիւնը Յիսուս Քրիստոսի նկատմամբ, ցնցող եւ ամէնէն հռչակաւորն է: Գրեթէ երեսուն արծաթի դիմաց ան Յիսուսը յանձնեց հռոմէացի զինուորներուն: Բան մը, որ յանգեցուց Յիսուսի խաչելութեան: Այս դաւաճանական արարքը արձագանգ կը գտնէ քրիստոնէական ուսմունքներու մէջ` որպէս դաւաճանութեան խորհրդանիշ:

Մարկոս Եունիոս Բրուտոս

Բրուտոսի կողմէ Յուլիոս Կեսարի դաւաճանութեան պատմութիւնը իր թատրոնով բառացի շէյքսփիրեան է: Ժամանակ մը մտերիմ դաշնակից Բրուտոսը ՔԱ 44 թուականին դարձաւ Կեսարի սպանութեան դաւադրութեան մասնակից` համոզուած ըլլալով, որ իր նախկին ուսուցիչին մահը անհրաժեշտ էր Հռոմը բռնակալութենէն փրկելու համար:

Պենետիկթոս Առնոլտ

ժամանակ մը յայտնի Ազատագրական պատերազմի հերոս Պենետիկթոս Առնոլտ յայտնի դարձաւ, երբ անցաւ բրիտանացիներու կողմը: Ամերիկեան ցամաքամասի քոնկրեսին կողմէ անտեսուած զգալով` Առնոլտ ծրագրեց ռազմավարական Ուեստ Փոյնթ ամրոցը յանձնել բրիտանացիներուն: Դաւաճանութիւն մը, որ կրնար կտրուկ փոխել պատերազմին արդիւնքը:

Միր Ճաաֆար

1757 թուականին Միր Ճաաֆար դաւաճանեց իր hրամանատարին` Նաուապ Սիրաժ-ուտ-Տաուլային, Փլասէի ճակատամարտի ժամանակ: Գաղտնի միանալով բրիտանական Արեւելահնդկական ընկերութեան` անոր գործողութիւնները յանգեցան բրիտանացիներու յաղթանակին` վերջնականապէս փոխելով Հնդկաստանի պատմութեան ընթացքը եւ հարթելով ճամբան բրիտանական գաղութային կառավարման համար:

Վիտկուն Քուիսլինկ

Բ. Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Նորվեկիոյ նախարար-նախագահ Վիտկուն Քուիսլինկ գործակցեցաւ նացիական Գերմանիոյ հետ` նպաստելով իր երկրի ներխուժման, 1940 թուականին: Անոր գործողութիւնները ստացան «Քուիսլինկ» տիտղոսը, որ դարձաւ դաւաճանութեան հոմանիշ: Նորվեկիան երբեք չմոռցաւ անոր դաւաճանութիւնը:

Տոնա Մարինա

Բնիկ ցեղախումբի մը մէջ ծնած Տոնան` որպէս ստրուկ, յանձնուեցաւ ազթեքներուն, բայց աւելի ուշ դարձաւ Էռնան Քորթեսի թարգմանիչ եւ խորհրդական: Մինչդեռ ոմանք զայն դաւաճան կ՛անուանեն սպանացիներուն նուաճողական արշաւանքին օգնելու համար, միւսները այդ գործողութիւնները կը նկատեն անոր հանգամանքներուն արդիւնքը:

Օլտրիխ Էյմս

1985 թուականին «Սի.Այ.Էյ.»-ի սպայ Օլտրիխ Էյմս սկսաւ լրտեսութիւն ընել Խորհրդային Միութեան համար` կործանարար դաւաճանութիւն գործելով իր երկրին: Անոր գործողութիւնները վտանգեցին տասնեակ գործակալներ, որոնցմէ քանի մը հատը սպաննուեցան, եւ այս զգալի վնաս հասցուց ամերիկեան հետախուզութեան: Զարմանալի է, որ Էյմսի դաւաճանութիւնը չբացայայտուեցաւ գրեթէ տասնամեակ մը:

Ճուլիուս եւ Էթել Ռոզենպերկներ

Ճուլիուս եւ Էթել Ռոզենպերկները ամերիկացի քաղաքացիներ էին, որոնք մահապատիժի ենթարկուեցան 1953 թուականին, Խորհրդային Միութեան կարեւոր գաղտնիքներ փոխանցելու համար: Պաղ պատերազմի ժամանակ անոնց դաւաճանութիւնը սրեց լարուածութիւնը եւ երկարատեւ ազդեցութիւն ձգեց ուժերու համաշխարհային հաւասարակշռութեան վրայ: Անոնց դատավարութեան եւ վերջնական մահապատիժի շուրջ տակաւին վիճաբանութիւնները կը շարունակուին:

Քիմ Ֆիլպի

Բրիտանացի բարձրաստիճան սպայ Քիմ Ֆիլպին կազմակերպեց Պաղ պատերազմի ընթացքին ամէնէն կործանարար դաւաճանութիւններէն մէկը: Տասնամեակներ շարունակ Ֆիլպին Խորհրդային Միութեան կը տրամադրէր զգայուն տեղեկատուութիւններ` միաժամանակ ծածկելով իր իրական հաւատարմութիւնը: Անոր փախուստը Մոսկուա 1963 թուականին վերջնական հարուածը հասցուց Բրիտանիոյ հետախուզական համայնքին:

Ռոպերթ Հանսեն

Աւելի քան 20 տարի «Էֆ.Պի.Այ.»-ի գործակալ Ռոպերթ Հանսեն Միացեալ Նահանգներու հետախուզական տուեալները գաղտնի կը վաճառէր Խորհրդային Միութեան, իսկ աւելի ուշ` Ռուսիոյ: Այս բազմաթիւ կեանքեր վտանգի ենթարկեց` բացայայտելով «Էֆ.Պի.Այ.»-ի խոցելիութեան աստիճանը: Վերջապէս, Հանսենի ձերբակալութիւնը 2001 թուականին բացայայտեց հետախուզական համայնքին մէջ անոր գործողութիւններուն ձգած խոր սպիները:

Մաթա Հարի

Ա. Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հոլանտացի պարուհի Մաթա Հարին մեղադրուեցաւ Գերմանիոյ օգտին լրտեսելու մէջ: Իբրեւ պարուհի իր գործը օգտագործելով` ան թշնամիին ռազմական գաղտնիքներ կը փոխանցէր: Մաթա Հարիի վիճայարոյց մահապատիժը 1917 թուականին բանավէճ յառաջացուց մեղքին շուրջ, բայց անոր անունը կը մնայ որպէս լրտեսութեան եւ դաւաճանութեան խորհրդանիշ:

Հարոլտ Քոուլ

Հարոլտ Քոուլի դաւաճանութիւնը Բ. Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ անջնջելի հետք ձգեց Ֆրանսական Դիմադրութեան վրայ: Որպէս բրիտանացի սպայ` ան գործակցած է նացիական Կեստափոյին հետ` բացայայտելով դիմադրութեան մարտիկներու գտնուելու վայրերը: Ի վերջոյ, անոր գործողութիւնները յանգեցուցին շատերու գերեվարման եւ մահուան:

Ուիլիըմ Ճոյս (Լորտ Հո-Հո)

Ուիլիըմ Ճոյս, որ աւելի յայտնի է որպէս լորտ Հո-Հո, Բ. Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ նացիական քարոզչութիւն կը տարածէր Բրիտանիան բարոյալքելու համար: Ամերիկայի մէջ ծնած բրիտանացի Ճոյսի ձայնը յայտնի դարձաւ վախ տարածելու եւ գերմանական գործին աջակցելու համար: Սակայն դաւաճանական այդ հաղորդումները աւարտեցան անոր գերեվարմամբ եւ մահապատիժով, 1946 թուականին:

Քլաուս Ֆուքս

Քլաուս գերմանացի բնագէտ էր, որ կարեւորագոյն գաղտնիքներ կը փոխանցէր Խորհրդային Միութեան 1946 թուականին եւ անկէ ետք:

Ռոպերթ Ֆորտ

1882 թուականին Ճէսի Ճէյմսի աւազակախումբի անդամ Ռոպերթ Ֆորտ սպաննեց Ճէյմսը: Պարգեւատրում եւ ներում փնտռելու Ֆորտի արարքը հակասութիւններ յառաջացուց: Հակառակ անոր որ սպանութիւնը վերջ դրաւ Ճէյմսի գահակալութեան, այդ նաեւ Ֆորտը համարեց դաւաճան, որ յաւերժ յիշուեցաւ որպէս նախկին ընկերը սպաննած մարդ:

Ճոն Ուոքըր

Միացեալ Նահանգներու ծովուժի սպայ Ճոն Ուոքըր 1968-1985 թուականներուն ռազմական գաղտնիքներ կը վաճառէր Խորհրդային Միութեան: Ան վտանգի տակ դրաւ Միացեալ Նահանգներու եւ անոր դաշնակիցներու ապահովութիւնը` վտանգելով ծովուժի գործողութիւնները եւ տկարացնելով երկրի պաշտպանական կարողութիւնները:

Աարոն Պըր

Աարոն Պըրի դաւաճանութիւնը առաւել յայտնի է 1804 թուականին Ալեքսանտր Համիլթընի հետ անոր մենամարտով: Համիլթընը սպաննելէ ետք Պըր կը ձգտէր ստեղծել անկախ կայսրութիւն ամերիկեան արեւմուտքի մէջ` դաւաճանութիւն ծրագրելով Միացեալ Նահանգներու կառավարութեան դէմ: Պըրի յաւակնութիւնները եւ հետագայ դաւաճանութեան համար դատավարութիւնը նշանաւորեցին անոր քաղաքական ասպարէզի աւարտը:

Տաճարական ասպետներ

1307 թուականին Ֆրանսայի թագաւոր Ֆիլիփ Դ. դաւաճանեց Տաճարական ասպետներուն: Այդ յանգեցուց անոնց ձերբակալման եւ մահապատիժի: Վախնալով անոնց իշխանութենէն եւ հարստութենէն` Ֆիլիփ զանոնք մեղադրեց հերետիկոսութեան համար, սկսելով միջնադարեան պատմութեան ամէնէն աղմկոտ դաւաճանութիւններէն մէկը:

Ճէյմս Արմիսթետ

Ճէյմս Արմիսթետ ափրիկեան ծագումով ամերիկացի էր, որ դարձաւ կրկնակի գործակալ Ամերիկեան յեղափոխութեան ժամանակ: Բրիտանացի սպաներուն ծառայելու պատրուակով Արմիսթետ հաւաքեց հետախուզական բազմաթիւ տուեալներ բանակին համար, եւ այդ յանգեցուց Եորքթաունի յաղթանակին: Թէեւ ան դաւաճանեց բրիտանացիներուն, սակայն անոր ներդրումը տարիներ շարունակ անտեսուեցաւ:

Ֆրանչեսքոս Պիզարօ

Երեւակայեցէք, որ կը հանդիպիք կայսրի մը, անոր ոսկի կ՛առաջարկէք, ապա` միեւնոյնն է, մահապատիժի կ՛ենթարկէք զայն: Ճիշդ այդպէս ալ ըրաւ Ֆրանչեսքոս Պիզարոն 1532 թուականին: Ինկերի կայսր Աթաուալպայը գերի բռնելէ ետք Պիզարօ պահանջեց մեծ փրկագին, միայն թէ դաւաճանեց անոր եւ հրամայեց անոր մահապատիժը, երբ ոսկին յանձնուեցաւ: