Ուաշինկթընեան Համաձայնութիւններ. Աշխարհաքաղաքական Նախատրամադրուածութիւն Եւ Ընդհանուր Դրոյթներ (Մաս Ա.)

ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ

2025թ. օգոստոսի 8-ի ուաշինկթընեան իրադարձութիւնները փոթորկել են Հայաստանի հասարակական-քաղաքական կեանքը: Հայաստանի ու Ազրպէյճանի ղեկավարների կողմից ստորագրուած յուշագիրը` ԱՄՆ նախագահի ներկայութեամբ, Հայաստանի ու Ազրպէյճանի հետ ԱՄՆ-ի կնքած երկկողմ յուշագրերը, Ուաշինկթընի միջնորդութեամբ նախաստորագրուած` «Ազրպէյճանի Հանրապետութեան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան միջեւ խաղաղութեան ու միջպետական յարաբերութիւնների հաստատման մասին համաձայնագիրը», «Յանուն միջազգային խաղաղութեան եւ բարգաւաճման Թրամփի ուղու» շուրջ պայմանաւորուածութիւնները եւ այլն յաւակնում են էականօրէն փոխել են քաղաքական գործընթացի տրամաբանութիւնն ու միջազգային ազդեցութեան գործօնները Հարաւային Կովկասում:

Ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւնները շօշափում են Հայաստանի Հանրապետութեան անվտանգային համակարգի ամենանուրբ, ամենազգայուն եւ ամենավտանգաւոր հիմնահարցերը: Ի հեճուկս Հայաստանի իշխանութիւնների չարդարացուած ոգեւորութեանը` Հայաստանի Հանրապետութեան կողմից նորից էական զիջումների հետեւանքով ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւնները իրենց հետ բերել են անորոշութիւնների նոր շրջափուլ: Այսքանով հանդերձ, ինչպէս նշեցինք, հաւանականութիւնը, որ Հարաւային Կովկասի տարածաշրջանը քաղաքական գործընթացի տրամաբանութեամբ, այլեւս առաջուանը չի լինի, բաւական մեծ է: Այդ հաւանականութիւնը նաեւ մեծ է այն պատճառով, որ էապես փոփոխուել են Հարաւային Կովկասում աշխարհաքաղաքական ազդեցութիւններն ապահովող հիմնական գործօնները:

Աշխարհաքաղաքական ենթատեքստ

Ընդունուած էր կարծել, թէ Հարաւային Կովկասում աշխարհաքաղաքական հետաքրքրութիւններն ու զարգացումները պայմանաւորուած են երեք հիմնական գործօններով`

1) Չլուծուած էթնոքաղաքական հակամարտութիւններ` Լեռնային Ղարաբաղ, Աբխազիա եւ Հիւսիսային Օսեթիա:

2) Կասպեան ուժանիւթի աղբիւրներ, դրանց արդիւնահանման եւ տարանցման ենթակառուցուածքներ:

3) Յետխորհրդային փոխակերպում, Ռուսաստանի քաղաքական ազդեցութեան սահմանափակմանը միտուած ռազմավարական եւ մարտավարական գործողութիւններ Արեւմուտքի կողմից` փափուկ ուժի գործիքակազմի ուղղակի կիրառմամբ: Շուրջ երեք տասնամեակ սրանք էին Հարաւային Կովկասում աշխարհաքաղաքական զարգացումների տրամաբանութեան վրայ ազդող հիմնական գործօնները (1):

Իրավիճակի փոփոխութեան տեսանելի եւ գործնական փուլերը դրսեւորուեցին` 2020թ. արցախեան պատերազմով, նոյեմբերի 9-ի յայտարարութեամբ, Արցախում եւ Հայաստանում առաւել հիմնաւոր հաստատուելու ռուսական փորձով, ապա` 2022թ, փետրուարից սկսուած ռուս-ուքրանիական պատերազմով, Հայաստանի տարածքների բռնագրաւումով, Հայաստանում ԵՄ դիտորդական առաքելութեան տեղակայմամբ ու Արցախի ցեղասպանական էթնիկ զտմամբ եւ այլն: Արդիւնքում Հարաւային Կովկասում փոխուեց գրեթէ ամէն ինչ` սահմաններ, ժողովրդագրութիւն, ազդեցութեան շրջանակներ եւ այլն: Այս ամէնին գումարուեցին վրացական զարգացումներն ու իրանա-իսրայէլեան վերջին պատերազմի ու դրանում ամերիկեան ուղղակի ներգրաւուածութիւնը: Այս ամէնի հանրագումարում Հարաւային Կովկասում առաջացաւ ուժի դատարկութիւն (vacuum): Մի բան, որ միջազգային յարաբերութիւններում որպէս կանոն երկար չի տեւում: Բանն այն է, որ միջազգային յարաբերութիւնների իրական էութիւնն ու տրամաբանութիւնը, թերեւս շատ բանով չեն տարբերւում նրանից, ինչ 17-րդ դարի կէսերին սահմանուեց Վեստֆալեան (Westphalian) հաշտութեամբ, որը թերեւս եւրոպական քաղաքական մտքի խոշորագոյն ձեռքբերումներից մէկն էր: Վեստֆալեան հաշտութեամբ պայմանաւորուած` միջազգային յարաբերութիւնների էութիւնը հիմնուած է այնպիսի հիմնարար սկզբունքների վրայ ինչպիսիք են ուժի հաւասարակշռութիւնն ու փոխզսպման գործօն մեքանիզմների առկայութիւնը: Ընդ որում, աշխարհակարգի պահպանման տեսանկիւնից հիմնարար այս գաղափարները ունեն ինչպէս համաշխարհային, այնպէս էլ տարածաշրջանային եւ նոյնիսկ տեղական արտայայտութիւններ:

Հարաւային Կովկասում վերջին տարիներին տեղի ունեցած զարգացումները առաջին հերթին խախտել են հէնց ուժի հաւասարակշռութեան եւ փոխզսպան իրականութիւնը: Մասնաւորապէս Ռուսաստանի Դաշնութիւնը սկսեց տարածաշրջանում իր ազդեցութիւնն ու ներգրաւուածութիւնը որոշակիօրէն թուլացնող գործողութիւններ, իրանա-իսրայէլեան հակամարտութեան պատճառով կասկածի տակ դրուեց տարածաշրջանում Իրանի ազդեցութեան հնարաւոր մեծացման եւ փոխզսպման իրական գործօն դառնալու հեռանկարը: Այս ամէնի խորապատկերի վրայ տարածաշրջանում շարունակում են շեշտակիօրէն մեծանալ Ազրպէյճանի առաջնային դաշնակցի` Թուրքիայի դերակատարութիւնն ու ներգրաւուածութիւնը: Ստեղծուել է մի իրավիճակ, երբ այս տարածաշրջանում, որում ազդեցութիւնը պահպանելու համար աւանդաբար հիմնականում պայքարել են` Ռուսաստանը, Միացեալ Նահանգները, Մեծ Բրիտանիան, Իրանը, շարունակաբար մեծանում է հիմնականում Թուրքիայի դերակատարութիւնը: Ազրպէյճանի հետ կիսելով յաղթանակի դափնիները` թրքական ղեկավարութիւնն էական ազդեցութիւն ունի ինչպէս Ազրպէյճանի, այնպէս էլ Հայաստանի իշխանութիւնների վրայ: Հաշուի առնելով Թուրքիայի հեռուն գնացող ռազմավարական նպատակները, այդ թւում` համաթուրանականութեան եւ առաջաւոր Ասիայում ազդեցութեան ընդլայնման ծրագրերը, ապա Թուրքիան այս տարածաշրջանում դառնում է հզօր խաղացող, ինչին կարող է դիմակայել աշխարհաքաղաքական մէկ այլ գերհզօր դերակատար: Աշխարհաքաղաքական նման իրավիճակում է, որ Միացեալ Նահանգները փորձում են առարկայական կերպով մուտք գործել մեր տարածաշրջան: Ի հարկէ Թուրքիան եղել եւ շարունակում է մնալ ԱՄՆ-ի առանցքային դաշնակիցն ու ՕԹԱՆ-ի կարեւոր անդամը, սակայն Թուրքիային վերահսկողութեան տակ պահելը միշտ էլ եղել է ամերիկեան արտաքին քաղաքականութեան տարածաշրջանային կարեւոր առաջադրանքներից մէկը: Ի դէպ, այս հարցը քննարկել էինք ամիսներ առաջ «Հորիզոն»-ում մեր կողմից հրապարակուած մէկ այլ` «Ամերիկեան մահակ, թուրքական մղձաւանջ ու հայկական սպասում» յօդուածում: Ասուածը ի հարկէ չի ենթադրում, որ Թուրքիան Արեւմուտքի եւ առաջին հերթին Միացեալ Նահանգների տեղապահը չէ տարածաշրջանում: Խօսքն այստեղ Թուրքիային մշտապէս վերահսկելի ու կառավարելի պահելու մասին է:

Այսպիսով, աշխարհակարգի տեսանկիւնից, ուժի նման տարածումի եւ տարածաշրջանում հաւասարակշռման ու հակակշռման մեքանիզմների կատարեալ խափանման պայմաններում լիովին կանխատեսելի ու տրամաբանական է Միացեալ Նահանգների կողմից աւելի գործնական մուտքի փորձը տարածաշրջան:

Այստեղ թերեւս տեղին է յիշել միջազգային յարաբերութիւնների յայտնի տեսաբան Հենրի Քիսինճըրին, որ իր «Դիւանագիտութիւն» աշխատութեան սկզբնամասում հետաքրքիր մի միտք ունի առ այն, որ միջազգային յարաբերութիւնների աւելի յարձակողապաշտ անդամների հետագայ նպատակները հսկողութեան տակ են պահւում միջազգային յարաբերութիւնների այլ դերակատարների մասնակցութեան միջոցով, ինչն աշխարհում ուժի հաւասարակշռման ապահովման նպատակ է հետապնդում:

Ասուածից բացի` Հարաւային Կովկասում աշխարհաքաղաքական ներկայ զարգացումների վրայ էական ազդեցութիւն են ունենում նաեւ միջազգային փոխադրման ուղիների վերաբաշխումը: Մասնաւորապէս Կեդրոնական եւ հարաւարեւելեան Ասիան Եւրոպային կապող տարբեր ծրագրերը, որոնց կարեւորութիւնն աւելի է մեծանում ռուս-ուքրանական պատերազմի պատճառով խափանուած կապուղիներին այլընտրանքներ փնտռելու եւ յատկապէս Արեւմուտքում Չինաստանի տնտեսական ազդեցութիւնը թուլացնելու համատեքստում:

Մաքրօ եւ միքրօ գործընթացներ

Աշխարհաքաղաքականութիւնը` աշխարհաքաղաքականութիւն, բայց ամէն ինչ չէ, որ որոշւում է աշխարհաքաղաքականութեամբ: Աշխարհաքաղաքական կամ քաղաքական մաքրօ գործընթացներով ստեղծւում է քաղաքական յարաբերութիւնների ու միջազգային գործընթացների ընդհանուր շրջանակը: Այդ շրջանակի մէջ է, որ արդէն փոքր պետութիւնները` որպէս միքրօ գործընթացի դերակատարներ, կա՛մ կարողանում են սպասարկել իրենց ազգային շահը, կա՛մ չեն կարողանում: Մի բան, որ յաջողութեամբ ձախողել ու ձախողում են Հայաստանի իշխանութիւնները: Այսինքն աշխարհաքաղաքական գործընթացները ամէն ինչ չէ, որ կանխորոշում են: Աւելի՛ն. միջազգային յարաբերութիւնների փոթորկոտ դրսեւորումները փոքր պետութիւնների համար առիթ ու հնարաւորութիւն են իրենց ազգային շահերը սպասարկելու տեսանկիւնից, մի բան, որ յաջողութեամբ արեց Հայաստանը` խորհրդային կայսրութեան մայրամուտին, եւ մի բան, որ արեց եւ անում է Ազրպէյճանը վերջին տարիների ընթացքում:

Պաքուի առաջնահերթութիւնները

Վերադառնանք ուաշինկթընեան համաձայնութիւններին: Ճշգրիտ կշռադատելու համար դրանց ազդեցութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեան վրայ` նախ պէտք է հասկանալ Պաքուի եւ Հայաստանի իշխանութիւնների քաղաքական առաջնահերթութիւնները այս գործընթացում:

Արցախի էթնիկ զտումից յետոյ Ազրպէյճանը ունէր կարճաժամկէտ եւ երկարաժամկէտ, մարտավարական եւ ռազմավարական մի շարք առաջնահերթութիւններ: Մարտավարականները, որոնք դրուած էին բանակցային սեղանին, վերաբերում էին Հայաստանի տարածքով դէպի Նախիջեւան անխոչընդոտ կապի ապահովմանը, ղարաբաղեան հիմնախնդիրը որպէս այդպիսին փակուած համարելուն, ըստ այդմ` ԵԱՀԿ-ի Մինսքի խումբը լուծարելուն, միջազգային դատական ատեաններից հայցերի յետկանչին, Հայաստանի սահմանադրութեան փոփոխութեանը եւ այլնին: ԱՄՆ-ի հետ յարաբերութիւնների մասով Պաքուն նպատակ ունէր` վերականգնել 2023թ. կէսերից սրուած, իսկ աւելի ուշ վատթարացած յարաբերութիւնները, հասնել 907-րդ բանաձեւի չեղարկմանը, ստանալ ամերիկեան քաղաքական, ռազմական եւ այլ տեսակի օժանդակութիւն:

Ուաշինկթընեան պայմանաւորուածութիւններով, Պաքուն փաստօրէն հասաւ այս բոլոր առաջնահերթութիւնների բաւարարմանը, բացառութեամբ` ՀՀ սահմանադրութեան փոփոխութեան մասին պահանջի, ինչն էլ թէեւ տեղ չգտաւ ուաշինկթընեան պայմանաւորուածութիւններում, բայց տեղ է գտնում ՀՀ իշխանութիւնների քաղաքական խօսոյթում: Պաքուի մէկ այլ պահանջ` միջազգային դատական ատեաններից հայցերի յետկանչը, հայկական կողմից բաւարարուել էր դեռեւս ամիսներ առաջ եւ այդ դրոյթը տեղ էր գտել խաղաղութեան համաձայնագրի բնագրում:

Հայաստանի իշխանութիւնների առաջնահերթութիւնները

Ցաւօք սրտի Հայաստանի իշխանութիւնների քաղաքական առաջնահերթութիւնը վերջին շրջանում այլ բան չէր, քան որեւէ փաստաթղթի ստորագրում` առանց նոյնիսկ հաշուի առնելու դրա իրաւական բնոյթը: Հայաստանի իշխանութիւնները դրան հասան: Դա ոչ թէ առաջնահերթութիւն էր` բխած ՀՀ ազգային-պետական շահից, այլ ՀՀ իշխանութիւնների քաղաքական առաջնահերթութիւնն էր իրենց վերարտադրութիւնն ապահովելու համար: Այս պայմաններում Հայաստանի իշխանութիւնները համաձայնուեցին` անխոչընդոտ կապի տրամադրմանը, ԵԱՀԿ-ի Մինսքի խմբի լուծարմանը, ղարաբաղեան հակամարտութիւնը փակուած համարելուն, Հայաստանի սահմաններին երրորդ կողմի ուժերի չտեղակայմանը, այսպէս կոչուած` «ռեւանշիզմի» եւ «վրէժխնդրութեան» դէմ պայքարին, դատական հայցերը ետ կանչելուն եւ այլնին:

Առարկայական խնդիրներ

Առարկայական գնահատականով, ստեղծուած իրավիճակում անորոշութիւնն աւելի շատ է, քան` որոշակիութիւնը: Ստորագրուած յուշագրով եւ նախաստորագրուած համաձայնագրով մասնաւորապէս առաջ են գալիս հետեւեալ խնդիրները, որոնց հանգամանօրէն կ՛անդրադառնանք սոյն յօդուածաշարի յաջորդ մասերում.

1.- Համաձայնագիրը շրջանցում է իրական խաղաղութեան համար հիմնարար հարցերը, մասնաւորապէս`

– Արցախահայութեան վերադարձի իրաւունքը,

– Հայ ռազմագերիների եւ ձերբակալուածների անվերապահ ազատ արձակումը,

– Ազրպէյճանի զինուած ուժերի դուրսբերումը Հայաստանում բռնագրաւուած տարածքներից,

– Սահմանազատման եւ սահմանագծման իրաւաքաղաքական որոշակի,

– Տեղահանուած արցախահայերի իրաւունքներին եւ անվտանգութեան երաշխիքները,

– Ազգութեամբ հայ բնակչութեան կարգավիճակին կամ պաշտպանութեան մեքանիզմներին:

2.- Համաձայնագիրը չի նախատեսում դրա կիրարկումը, դիտարկումը եւ երաշխաւորութիւնն ապահովող շօշափելի գործիքակազմ:

3.- Համաձայնագրով, ըստ էութեան, սահմանափակւում է միջազգային իրաւունքը, մասնաւորապէս` դատական հայցերի յետկանչի դրոյթով:

4.- Լուծարուող ԵԱՀԿ-ի Մինսքի խմբի փոխարէն չի առաջարկւում միջազգային այլընտրանքային որեւէ հարթակ` առկայ բազմաթիւ խնդիրների լուծումը փոխվստահութեան մթնոլորտում քննարկելու համար:

5.- Հայաստանի իշխանութիւնները չունեն այս համաձայնագրին գնալու անհրաժեշտ օրինականութիւնը:

6.- Համաձայնագրով փորձ է արւում միջամտել Հայաստանի Հանրապետութեան ներքին գործերին:

7.- Հիմնաւոր կասկած կայ այս գործընթացի սահմանադրականութեան հետ կապուած:

8.- Հայաստանի իշխանութիւնները համաձայնուել են «անխոչընդոտ» ցամաքային կապի տրամադրմանը, ինչը խոցելի է դարձնում ՀՀ տարածքային ամբողջականութեան եւ իրաւազօրութեան ամբողջական պահպանումը:

9.- Օգոստոսի 8-ին ստորագրուած յուշագրով եւ նոյն օրը նախաստորագրուած համաձայնագրով առկախ մնացած հարցերի շրջանակն ու անորոշութիւնն այնքան մեծ է, որ ցանկացած պահի Ազրպէյճանը կարող է միակողմանիօրէն կասեցնել այս գործընթացը` արդիւնքում ունենալով հայկական կողմի հերթական զիջումները:

(Շարունակելի)

 (1) Առհասարակ, Հարաւային Կովկասի բարդ քաղաքական գետինը հասկանալու համար, մէկ դիտանկիւնից, քաղաքագիտական մէկ տեսութեամբ կամ միջազգային յարաբերութիւնների մէկ առանձնայատկութեամբ բնորոշումներ գտնելը բաւական դժուար է, սակայն կան օրինաչափութիւններ որոնք նոյնական են: Ամիսներ առաջ, «Հորիզոն»-ում տպագրուած «Կարո՞ղ է արդեօք տապալուել Ալիեւի իշխանութիւնը» յօդուածում մեզ հետաքրքրող հարցերը փորձել էինք վերլուծել քաղաքական գիտութեան մէջ յայտնի արդիականացման տեսութեան շրջանակում, բայց դրանից ոչ պակաս կարեւոր է ուշադրութիւն դարձնել միջազգային յարաբերութիւնների այլ օրինաչափութիւնների եւս: Մասնաւորապէս` ուժի հաւասարակշռման ու հակակշռման մեքանիզմներին:

(2) Դիտաւորեալ ենք նշում «Հայաստանի իշխանութիւնների քաղաքական առաջնահերթութիւններ», քանի որ, ըստ մեզ, դրանք հիմնականում աղերս չունեն Հայաստանի Հանրապետութեան ազգային-պետական շահերի հետ: