ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ
2023-ի սեպտեմբերեան պատերազմէն ետք Արցախի հարցը ոչ միայն կորսնցուց իր ռազմաքաղաքական յենարանը, այլ փուլ առ փուլ հեռացաւ Հայաստանի իշխանութիւններուն հիմնական օրակարգերէն: Զինք փոխարինեց հարաւային Կովկասի պետութիւններուն միջեւ անիրագործելի «Իրական Հայաստան»ի տեսութիւնը:
Այս հրաժարումը սկսաւ քաղաքական հռետորաբանութեամբ՝ անցաւ կասկածելի եւ անորոշ համաձայնութիւններու եւ հասաւ ազգային անտարբերութեան վտանգաւոր հանգրուանին։
Հայաստանի իշխանութիւնները՝ վարչապետ Փաշինեանի ղեկավարութեամբ, Արցախի հարցը կը ներկայացնեն փակուած էջ՝ մոռացութեան մատնելով տեղահանուած հազարաւոր մարդոց տունդարձի իրաւունքը ։
2020-ի պատերազմէն առաջ, վարչապետ Փաշինեան առանց հաշուի առնելու Քառօրեայ պատերազմին պատգամը, անխոհեմաբար յայտարարեց՝ «Արցախը Հայաստան է, եւ վե՛րջ»։ Յայտարարութիւնը մեծ դժգոհութիւն յառաջացուց Ազրպէյճանի մէջ: Միջազգային մամուլը վարանումով արձագանգեց վարչապետին յայտարարութեան:
Հայաստանի եւ Արցախի անվտանգութեան, տարածքային ամբողջութեան երաշխաւորը ընդամէնը երկու տարի ետք՝ 2022-ին, Փրակայի մէջ, փաստաթուղթ մը ստորագրեց, ուր առանց Արցախի գոյութիւնը նշելու կը ճանչնար Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութիւնը: Փաշինեան Արցախը կը ճանչնար Ազրպէյճանի տարածք:
Այս յայտարարութիւնը քաղաքական սխալի մը կամ ձախողութեան մը պատասխանատւութենէն աւելի կը բացայայտէր աններելի յանցագործութիւն մը: Փաշինեան կ՛ոտնակոխէր Հայաստանի սահմանադրութիւնը եւ Անկախութեան հռչակագիրը: Ծանրակշիռ եւ ազգային դաւաճանութեան համազօր քրէական յանցագործութիւն մըն էր նաեւ Ազգային ժողովին առջեւ. «Ես պէտք է 2018-ին ըսած ըլլայի՝ որ Արցախը Ազրպէյճանի տարածք է»: Այս պատասխանատու յայտարարութեան մէջ, վարչապետը հայրենիքի կորուստէն բացի, գէթ պիտի խնայէր բազմահազար նահատակներու արիւնը..:
28 մայիս 2025-ին, Հայաստանի Երրորդ հանրապետութեան անկախութեան տօնին առիթով, Փաշինեան յայտնագործում մը եւս կատարեց. «մենք ոչ թէ կորցրել ենք Լեռնային Ղարաբաղը, այլ ձեռք ենք բերել Հայաստանի անկախութիւնը» յայտարարեց:
Իսկ բոլորովին վերջերս Իսթանպուլի մէջ հայ համայնքի ներկայացուցիչներուն հետ հանդիպումի ընթացքին, Փաշինեան տարրացիօրէն ըսաւ.«Այսօր շատեր կը խօսին Արցախ վերադարձի մասին… Արցախի վերադարձի մասին մտածելն էլ յիմարութիւն է»:
Այսպիսի յայտարարութիւններ ոչ միայն կ՛ոտնակոխեն Արցախի ժողովուրդին ինքնութեան եւ իրաւունքներու օրինական յենքը, այլեւ առիթ կը ծառայեն Ալիեւին արդարացնելու Արցախի եւ արցախահայութեան դէմ յանցագործութիւնները:
Փաշինեանի կեցուածքը դաւաճանութիւն է Հայաստանի սահմանադրութեան եւ 1990-ի Անկախութեան Հռչակագրին հանդէպ, ուր յստակօրէն կը նշուի՝ Հայաստան յանձնառու կը մնայ երաշխաւորելու Արցախի հայութեան անվտանգութիւնը եւ ինքնորոշման իրաւունքը:
Արցախահայութեան անունով Փաշինեանի զիջումները ոչ միայն կը նկատուին միջազգային իրաւունքի խախտում, այլ՝ դաւաճանութիւն այն ժողովուրդին, որ շուրջ երեք տասնամեակ ապրեցաւ շրջափակման, պատերազմի եւ այլեւայլ պարտադրանքներու տակ։
2024-ի նոյեմբերին, ի լուր աշխարհ, հաղորդագրութիւն մը լոյս տեսաւ միջազգային մամուլի մէջ: Ազրպէյճանի առաջարկով, Պաքու եւ Երեւան որոշած էին յետս կոչել Միջազգային Քրէական Ատեանին եւ այլ իրաւական կառոյցներուն ներկայացուցած հայցերը:
Փաստօրէն՝ փոխանակ դատապարտելու եւ հետապնդելու Ազրպէյճանի Արցախ ներխուժելու, պատերազմի յանցագործութիւնները, ռազմական գերիներու, սպաննուած անմեղ քաղաքացիներու, մշակութային ժառանգութեան ոչնչացման եւ բռնագաղթի դէպքերէն ետք, Հայաստան կ՛ընտրէր լռել։ Բայց արդեօ՞ք արդարութեան բացակայութեան վրայ կարելի պիտի ըլլայ կերտել երկարատեւ խաղաղութիւն:
Ինչպէ՞ս բացատրել այս լռութեան պատճառները Արցախի մէջ ապրող հազարաւոր տեղահանուած ընտանիքներուն,երբ տունդարձի ուղին ամբողջովին կը փակուէր անոնց առջեւ:
Միջազգային օրէնսդրութիւնը այս բոլորը կը դասէ պատերազմի եւ մարդկութեան դէմ յանցագործութիւն։ Հայցը ետ վերցնել կը նշանակէ՝ հրաժարիլ Արցախի ժողովուրդի արդարութեան իրաւունքէն։
Արդարութիւնը կը զոհուէր յանուն կեղծ խաղաղութեան: Բռնութեան եւ անպատժելիութեան վրայ յենած անգոյ խաղաղութիւնը անկասկած պիտի ըլլայ փխրուն եւ դիւրաբեկ։ Ի՞նչու Հայաստան չի հետապնդեր արցախահայութեան տունդարձի իրաւունքը:
Քաղաքական կամքի ակնյայտ բացակայութիւնը ինքնաբերաբար կասկածի տակ կը դնէ իր քաղաքացիներուն եւ ազգային շահերուն հանդէպ Հայաստանի հանրապետութեան հոգածութիւնը: Խօսքը չի վերաբերիր իշխանութիւններուն յատկացուցած տնտեսական օժանդակութեան:Տունդարձի իրաւունքն է հիմնական օրակարգը:
Ի դէպ, Միջազգային Քրէական Ատեանը առաջինն էր, որ 2023 սեպտեմբերին դատապարտեց ազերի բանակին վայրագութիւնները Արցախի մէջ եւ պահանջեց արցախահայութեան անյապաղ եւ ապահով վերադարձը իրենց հայրենիքը:
ՄԱԿ-ը տարբեր առիթներով, քանի մը բանաձեւերով հաստատած է տեղահանուած ժողովուրդներու տունդարձի անքակտելի իրաւունքը:
ՄԱԿ-ի մասնագէտներ արցախահայութեան տեղահանութիւնը ճանչցան իբրեւ «էթնիկ զտում», նոյնիսկ ցեղասպանութիւն: Հայաստան պետական մակարդակով լռեց։
2023-ին բռնագաղթի ենթարկուած արցախահայութիւնը միջազգային դատական փաստաթուղթերով արդէն ճանչցուած է իբրեւ բացայայտ եւ ծրագրաւորուած ցեղային զտումի զոհ։
Բազմաթիւ պետութիւններ տարբեր մակարդակներու վրայ կը պահանջեն արցախահայութեան տունդարձի իրաւունքը, պահանջելով անոնց անվտանգ վերադարձը:
2025-ի մայիսին Ժընեւի մէջ կայացած Գաղթականներու Համաշխարհային Համաժողովը օրակարգի վրայ քննարկեց արցախահայութեան տունդարձը: Յունիսին, Բրիտանիոյ Խորհրդարանի 110 անդամներ հռչակագիր մը հրապարակեցին, ուր կոչ կ՛ընէին պաշտպանելու Արցախի տեղահանուած ժողովուրդին վերադարձի իրաւունքը: Մ. Նահանգներու Ներկայացուցիչներու Տան անդամներ հետեւողաբար կը պահանջեն արցախահայութեան վերադարձը:
Տունդարձի իրաւունքը՝ միջազգային օրինական սկզբունք մըն է, որ կորսուած է Հայաստանի օրակարգերէն:
Առ ի գիտութիւն մեր ընթերցողներուն՝
-ՄԱԿ-ի 11 դեկտեմբեր 1948-ի Ընդհանուր Ժողովի, 194-րդ (III) բանաձեւը՝ կը ճանչնայ գաղթականներու եւ տեղահանուածներու իրաւունքը վերադառնալու իրենց տուները եւ ստանալու փոխհատուցում.
-Մարդու իրաւունքներու Համընդհանուր հռչակագիրի 13-րդ յօդուածը.
-Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրաւունքներու Միջազգային դաշնագիրի 12-րդ յօդուածը.
Բայց ի՞նչ է Հայաստանի դիրքորոշումը։ Բացարձակ լռութիւն։
Պատահական չէ այս լռութիւնը։ Այսօր՝ Հայաստանի պաշտօնական քաղաքականութիւնը կ՛առաջնորդուի այն ենթադրութեամբ, որ Արցախի օրակարգը «փակուած է», եւ գոյութիւն չունի վերադարձի հարց։ Քաղաքականապէս վնասակար,իրաւականօրէն սխալ դիրքորոշում մը, որովհետեւ տեղահանուած ժողովուրդներու իրաւունքները չեն ջնջուիր:
Հայաստանի իշխանութիւնները կը հեռանան իրենց պատմական առաքելութենէն, միաժամանակ կը հրաժարին սեփական քաղաքացիներու նկատմամբ պետական պատասխանատուութենէն։
Ընթերցողը արդարօրէն պիտի հարցնէ. երբ պետութիւնը լռութիւն կը պահէ եւ կը հալածէ արցախահայութեան իրաւունքները հետապնդող կաոոյցները, անհատները, ո՞վ պիտի հետապնդէ տունդարձի իրաւունքը։ Պատասխանը միանշանակ է՝ քաղաքացիական հասարակութիւնը, Սփիւռքը եւ միջազգային իրաւապաշտպան կառոյցները։ Սակայն անոնք չեն կրնար լիարժէք յաջողութիւն ունենալ առանց Հայաստանի հանրապետութեան հովանաւորութեան ։ Միջազգային ատեաններուն դիմելու լծակները, դիւանագիտական, պաշտօնական ներկայացուցիչներու լիազօրութիւնները կը գտնուին պետական կառոյցներուն ձեռքը։
Դժբախտաբար գերհզօր պետութիւններու շահերը համընկնելու պարագային իրաւունքը կ՛իրականանայ: Այսուհանդերձ, արցախահայութեան տունդարձը պէտք է դառնայ համահայկական օրակարգ, ո՛չ իբրեւ հին վէրք, այլ իրաւական դատ։ Ինչպէս տասնամեակներու պայքարով միջազգային ճանաչում ստացաւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը, նոյն նուիրականութեամբ եւ զոհողութիւններով անհրաժեշտ է ճնշում բանեցնել ՝ միջազգային հանրութեան, ՄԱԿ-ին եւ տարածաշրջանային դերակատարներու վրայ, պարտադրելու՝ Արցախի ժողովուրդին հայրենիք վերադարձը։
Վտանգը լուրջ է, որովհետեւ Հայաստանի պետութիւնը բացակայ է, Արցախի ժողովուրդին իրաւունքներուն պաշտպանութենէն: Տրամաբանութիւնը ինքնաբերաբար պիտի հարցնէ՝ միջազգային ընտանիքը ինչո՞ւ հետաքրքրութիւն ցուցաբերէ, երբ Հայաստան լռութիւն կը պահէ:
Օրին, Սփիւռքը միայնակ պայքարեցաւ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման համար։ Նոյն ձեւով այսօր՝ համահայկական օրակարգի անհրաժեշտ է վերածել արցախահայութեան տունդարձի իրաւունքը: Միջազգային փոխյարաբերութիւնները կրնան փոխուիլ, նոյնպէս ալ՝ Հայաստանի իշխանութիւնները: Պահանջատիրութիւնը պիտի շարունակուի: Մեր պարտականութիւնը պիտի ըլլայ Հայաստանի իշխանութիւններէն պահանջել եւ հետապնդել արցախահայութեան նկատմամբ իր իրաւական պարտաւորութիւնը ։
Արցախահայութեան տունդարձի իրաւունքը միայն մարդասիրական հարց չէ։ Ան Հայաստանի ազգային արժանապատւութեան եւ պատմական պատասխանատւութեան կարեւոր հիմնասիւններէն մին է։ Իշխանութիւն մը, որ լռութեան մէջ կը դրժէ սեփական ժողովուրդին հանդէպ իր պարտականութիւնը, ինքնաբերաբար վտանգի մատնած կ՛ըլլայ իր գոյութիւնը։
Արցախի հարցը փակուած չէ։ Արցախի ժողովուրդը դարեր շարունակ ապրած է մայր հողին վրայ: Հայաստանի իշխանութիւններուն պարտականութիւնն է անոր արդար իրաւունքներուն պաշտպանութիւնը: Լոկ բարոյական պարտաւորութիւն մը չէ պահանջատիրութիւնը, այլ՝ հաւաքական ինքնութեան պահպանութիւն եւ ազգային արժանապատւութեան երաշխիք։
Երբ պետութիւնը կը լռէ, ժողովուրդը պէտք է քաղաքական կամք ցուցաբերէ եւ բարձրաձայնէ։ Երբ իշխանութիւնը կը մոռնայ, պատմութիւնը պէտք է յիշեցնէ։ Արցախը պիտի չծառայէ «կորուսեալ հայրենիք»ի գաղափարախօսութիւն ։ Ան պիտի դառնայ վերականգնուած իրաւունքի օրինակ եւ պայքարի դրօշակ։
