ԱՐՄԷՆ ԱՒԱՆԷՍԵԱՆ
Վերջերս լոյս տեսաւ գրող, բանաստեղծ, թարգմանիչ, թատերագիր, բեմադրիչ եւ ասմունքող տոքթ. Հրանդ Մարգարեանի «Յակոբ Օշական` թատերագիրը» գործը Libra-6 Production-ի կողմէ:
Գրականագէտ, ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղեանի անուան գրականութեան հիմնարկի աւագ գիտաշխատող Արմէն Աւանէսեան գրած է վերլուծական նախաբան մը, որ կ՛անդրադառնայ գիրքին բովանդակութեան:
Հայաստանի Գրողներու միութեան անդամ Արմէն Աւանէսեան հեղինակ է երեք տասնեակէ աւելի գրականութեան եւ թատրոնի մասին յօդուածներու, որոնք լոյս տեսած են հայրենի եւ սփիւռքի գրական մամուլին մէջ:
Ստորեւ` Աւանէսեանի նախաբանը ամբողջութեամբ:
Երեւի մեր ժողովրդի մտախառնուածքից է, որ մեծ գրողը հայի կողմից ճիշդ չի ընկալւում, գոնէ մեծի իմաստը դեռեւս ճշգրտուած չէ, եւ փոխանակ երեւոյթի, սոսկ որպէս չափի միաւոր կամ ածական է գիտակցւում: Այս համընդհանուր դարձած մօտեցում-վերաբերմունքն էլ մէկ ուրիշ զաւեշտ է ծնում. ամենամեծ գրող արտայայտութիւնը: Աշխարհի մշակութային տարածքում մեծ ժողովուրդներն այսկերպ չեն վարւում: Նրանք իրենց մեծ գրողի մէկ հատորը տասնեակ նոյն ծաւալի գրականագիտական-վերլուծական աշխատութիւններով են ներկայացնում, ծանօթագրւում են գրեթէ իւրաքանչիւր տող, բառ: Նախանձելու առիթ կայ, բայց աւելի շահեկան կլինի համաշխարհային գրականագիտական փորձի գործառական իւրացումը: Թումանեանը, Իսահակեանը, Չարենցը, Օշականը, դեռեւս ըստ արժանաւոյնս գնահատուած-ուսումնասիրուած չեն մեր գրականագէտների կողմից: Պատճառներ չարժէ փնտռել: Մանաւանդ այս առումով կրկնակի տուժած է Յակոբ Օշականը, որ խորհրդային հասարակարգում արգելուած գրող լինելով, այսօր էլ կարծես թէ արգելքից ազատուած, բայց միեւնոյն ժամանակ անտեսուած ու չընթերցուող հեղինակ է: Այլապէս ինչո՞ւ առ այսօր Օշականի ամբողջական երկերը Հայաստանում չի տպագրուել: Չնայած Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրութեան բաժանմունքի ուսումնական ծրագրում ներառուած է այս հեղինակը, այնուամենայնիւ, բազմիցս լսել եմ, թէ Օշականի բնագրերը խրթին են, բարդ: Ճշմարտութեան չափաբաժին գուցէ կայ այս կարծիքի մէջ, բայց շատ անգամ Օշական չկարդալու որպէս արդարացում է կիրառւում:
Հրանդ Մարգարեանի «Յակոբ Օշական` թատերագիրը» ուսումնասիրութիւնը եւս մէկ ապացոյց է, որ Օշական կարդալը թերեւս ժամանակատար, բայց ոչ դժուարին է, մանաւանդ անհնարին աշխատանք չէ: Առաջինը, որ աչքի է զարնում, գրագէտի կողմից Օշականի ողջ թատերգական ժառանգութեան բարեխիղճ ընթերցումն է: Սոյն ուսումնասիրութիւնը կարող էր կրկնակի, քառակի ծաւալ ունենալ, բայց կարծում եմ այլ նպատակ է հետապնդել հեղինակը: Այս գիրքը դասագրքային արժէք ունի թատերական հիմնարկում սովորողների համար: Հէնց սա էլ պայմանաւորում է գրքի յաջողուածութիւնը: Նոր գրականագիտական մեթոտով են քննւում Օշականի թատերգական երկերը, եւ առաջնային նպատակ է ծառայում Օշականի խօսքի հումքի բացայայտումը, ինչն էլ արել է մեծանուն մտաւորականը: Անսպառ նիւթ կարող է հանդիսանալ Օշականի թատերգութիւնը եւ անընդհատ նորովի ընթերցման, վերլուծման-մեկնաբանման առիթ-հնարաւորութիւն տալիս է: Մեր ժամանակների բեմադրիչների համար եւս կարեւոր մարտահրաւէր է` վերցնել Օշականի որեւէ թատերգական երկ եւ նոր ու արդիական բեմականացում անել:
Միայն Օշականի թատերգական ժառանգութեանը չէ, որ անդրադառնում է գրագէտը: Նա տալիս է նաեւ ժամանակի թատրոնի տեսական մտայնութիւնների պատկերը, որտեղ ուրուագծում են օշականեան թատերգութիւնները: Օշականին նուիրուած մենագրութեան մէջ գրականագէտ Կիմ Աղաբէկեանը տալիս է գրողի իւրօրինակ դիմանկարը. «Օշականն ինձ երեւում է ծանրաքայլ, բայց եւ իմաստուն, ճշմարիտ, բայց եւ անչար, խստապահանջ, բայց եւ գորովալից, մեծ, իմացութիւնների անպարագիծ պահեստարան, բայց ոչ մեծամիտ, ուրացողներից վիրաւորուած, բայց ոչ քինախնդիր, չարժեքները ժխտող, բայց եւ արժէքները հաստատող, սկզբունքային, բայց ոչ երբեք նեղմիտ, ստոյգ անհատականութիւն, բայց ոչ երբեք մաս, այլ բոլոր պարագաներում` ամբողջութիւն» (1): Սոյն ուսումնասիրութեան մէջ Հրանդ Մարգարեանը Օշականի թատերգութեան ամբողջական պատկերը տալով` ակամայ հաստատում է` Օշական գրողի մեծութիւնը, իմացութիւնները, խստապահանջութիւնը եւ սկզբունքայնութիւնը:
Հրանդ Մարգարեանը թատրոնի մարդ է, բազմաթիւ թատերգութիւնների հեղինակ, որոնք տարբեր լեզուներով բեմադրուել են թէ՛ Հայաստանում եւ թէ՛ Միացեալ Նահանգներում: Նա հայ նոր թատրոնի ջատագովներից է եւ լինելով նորարար` պահպանում է հայոց աւանդոյթը: Ներքին կապեր կարելի է տեսնել տարբեր թատերագիրների հետ, սակայն Հրանդ Մարգարեանի թատերգութիւնները տարաճիւղ երկխօսութիւնների մէջ են նաեւ Օշականի` իր ժամանակին նորարար թատրոնի հետ: Հրանդ Մարգարեանի օշականեան ընթերցումն աչքի է ընկնում Օշականի հսկայ ժառանգութեան մի ճիւղի` թատերգութեան սեփական կերպընկալումով: Գրագէտը չի էլ թաքցնում իր մասնաւոր ընկալումը, եւ այս պարագայում նրա վերլուծութիւնն առաւել անմիջական է, մի տեսակ երկխօսութիւն-դասախօսութեան նման տաք ու կենդանի: Նա գիտակցել է, թէ որքան պատասխանատու գործ է Օշականի թատերգութիւններին անդրադառնալը: «Յակոբ Օշականի թատերգական գրականութիւնը քսանվեց տարիներու հունձք մըն է», այսպէս է սկսում իր ուսումնասիրութիւնը:
Գրքի սկզբում «Հեղինակի կողմից» մուտքի խօսքում Հրանդ Մարգարեապատճառաբանում է իր մօտեցումը. «Պարտի զգալ Օշականի գրականութենէն` «խտացուած իսկութեան» տագնապը այդ ճամբով պեղելու գրողին իմացական եւ զգացական աշխարհները, ուր խարսխուած են իր տեսական հանգանակները» (էջ 11): Աշխատութեան կառուցուածքը ամուր ու տրամաբանական է: Մարգարեանը գիրքը բաժանել է տասնչորս գլուխ-մասերի, Վերջաբանի եւ Եզրակացութեան, ինչպէս նաեւ` շնորհակալութեան խօսքի: Թւում է` Օշականի տարածական ընդգրկուն ու բովանդակային թատերգութիւնը պէտք է որ չտեղաւորուի մէկ գրքի ծաւալային սահմաններում, այնուամենայնիւ, ուսումնասիրողը կարողացել է համակարգել հսկայածաւալ նիւթը եւ պատուով կատարել իր գործը:
Առաջին մասը` «Օշականի թատերախաղերը հայ բեմի վրայ», Օշական մարդ-թատրոնի դիմանկար է յիշեցնում: Մարգարեանը մանրամասն ներկայացնում է թատրոնի կառուցուածքը, ըմբռնումները, որին համաձոյլ ներկայանում են նախորդ դարասկզբի հայ թատրոնի գեղագիտական ըմբռնումները. «Դերակատարման տկարութիւնը, դերասանէն զատ, ձեւով մը նաեւ ղեկավարին կը վերաբերի, ա՞ն էր, որ պիտի կարենար սրբագրել դերասանին արեւմտահայ հնչիւնական հարցը կամ զգեստաւորման յարդարանքը» (էջ 17):
Առաջին մասի տրամաբանական շարունակութիւնն է երկրորդ մասը: «Օշականի հեղինակած թատերախաղերը» վերնագրով հատուածում ուսումնասիրողն անդրադառնում է` Օշականի թատերախաղերի քանակին, հրատարակուած, անտիպ եւ կորսուած թատերախաղերին, դրանց գրութեան եւ հրատարակման թուականներին, կատարում է բանասիրական վերլուծութիւն, տալիս մի շարք հարցերի պատասխանները:
Յաջորդ մասում տրւում է Օշականի թատերախաղերի ամբողջական ցանկը` աղիւսակի տեսքով, որտեղ նշւում են նաեւ գրութեան եւ հրատարակութեան տարեթուերն ու աղբիւրները:
«Օշականի թատերախաղերուն hամառօտագրութիւնները» մասում Հրանդ Մարգարեանը առանձին- առանձին անդրադառնում է Օշականի իւրաքանչիւր թատերախաղի, նշում է դրանց բնաբանային առանձնայատկութիւնն ու տալիս բովանդակութեան հակիրճ նկարագիրը:
Գրական ոճին, թատերգական ոճին, թատերական արուեստի դպրոցի հարցերին եւ թատերախաղերի փիլիսոփայական հենքին ուսումնասիրողն անդրադառնում է «Օշականի թատերախաղերուն` թատերգական բաժանումները» վերնագրով մասում: Ուսումնասիրութեան այս հատուածն աչքի է ընկում խոր իմաստասիրական եւ թատրոնի տեսութեան իմացութիւնների հարուստ շերտերով:
Օշական թատերագրի ոգեղէն աշխարհին անդրադարձ է կատարւում «Օշական թատերագրի աշխարհը» մասում:
Այս եւ յաջորդ` «Օշական թատերագրի իմացական աշխարհահայեացքը» հատուածները կենդանացնում են Օշականի ապրած ժամանակաշրջանը իր ազգային արտաքին ու ներքին խնդիրներով, որոնցից շատերն այսօր իսկ արդիական են: Ուսումնասիրութեան այս գլուխներում Օշականի թատերգութիւնները համեմատւում են նաեւ համաշխարհային միւս մեծ թատերագիրների ստեղծագործութիւնների հետ: Ուսումնասիրողը կատարում է ճշգրիտ հետեւութիւն. «Օշական ծանօթ եղած է նաեւ համաշխարհային գրականութեան մէջ ոճային եւ ժանրային ուղղութիւններուն» (էջ 53): Ոչ մի գեղարուեստական տարածութիւն չի կարող սահմանափակել մեծ մտածողի տեսողական դաշտը, արդիւնքում թատերգութիւնները վերածւում են նախ եւ առաջ ընթերցողական նիւթի:
Սակայն, այս բոլորով հանդերձ, հիանալի մտածող Հրանդ Մարգարեանը «Օշականի թատերագրութեան արուեստի հանգանակները» մասում մանրամասնօրէն անդրադառնում է` թատերախաղերի գործողութիւններին, թատրոնի օրէնքներին, թատերակայնութեանը, թատերային լեզուին եւ ոճին, տեսանելիին եւ անտեսանելիին, կառուցուածքային հարցերին եւ այլ տեսական հարցադրումների: Ուսումնասիրութեան այս հատուածն աւելի մօտ է արուեստագիտութեանը:
Յաջորդ մասերում ուսումնասիրողն անցնում է տիպական վերլուծութիւնների: Ուսումնասիրութեան հետեւեալ մասերում` «Համամարդկայինը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Կինը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Մահը» Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Կիրքն ու սեռայինը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Թուրքին տիպարը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Օշականի տիպարներուն անունները» Հրանդ Մարգարեանը առանձին հարցադրումների շուրջ ուսումնասիրութիւն է կատարում, ցոյց տալիս Օշականի թատերախաղերում առկայ մասնաւորն ու ընդհանրականը, բովանդակային հարցադրումները:
Առանձին հերոս-կերպարի չի վերլուծում ուսումնասիրողը. նա հերոսների տիպական արժէքներն է տալիս:
Ուսումնասիրութեան վերջում ներկայացւում է վերջաբանը, որտեղ Հրանդ Մարգարեանը կէտ առ կէտ ներկայացնում է իր հետազօտութիւնից առթող եզրակացութիւնները, իսկ ամենավերջում` «Իսկութեան» եզրափակումը» հատուածում հեղինակը տալիս է յստակ եզրայանգում. «Օշական, հայ թատրերգական գրականութեան` Իրապաշտօրէն` իմացականը գերող մարդկային փորձառութեան մտահոգութիւնները բերաւ: Յորդորապաշտօրէն հայութիւն եւ հայրենիք բառերուն յաւիտենական գոյութիւնը դրուատեց ու պատգամեց, Ոգեպաշտօրէն Հայ առաքելական եկեղեցւոյ քրիստոնէական կրօնի վեհութիւնը գովերգեց եւ իր գրականութիւնը մշակեց Գոյապաշտ իմաստասիրութեան հիմքերով:
Առանց դոյզն վարանումի կարելի է հաստատել` Օշական անվիճելի ներկայութիւն մըն է հայ թատերգական գրականութեան մէջ» (ընդգծումները` Հ.Մ., է. 93-94):
Օշականի թատերգութեանը հայ գրականագիտութիւնը այս ծաւալով դեռեւս չէր անդրադարձել: Անշուշտ արժանի են յիշատակման լուսահոգի Կիմ Աղաբէկեանի ուսումնասիրութիւնը, Գրիգոր Յակոբեանի յօդուածները, սակայն դրանք հիմնականում Օշականի արձակի շուրջ են եղել: Մարգարեանի` Օշականի թատերգութեան ամբողջացման այս փորձը, անկասկած, ողջունելի է եւ ոգեւորող: Անշուշտ նա ամէն ինչ չէ, որ ասել է: Այնուհանդերձ, այս գիրքը դեռեւս կ՛ուղղորդի ապագայ ուսումնասիրողներին:
