Առանց բաժնելու մեր յօդուածագիրին բոլոր մտածումները, տեղ կու տանք իր գրութեան, միաժամանակ յօդուածը ընկալելով հանրային քննարկումի նախաբան մը:
ՎԱՐԱԳ ԳԵԹՍԵՄԱՆԵԱՆ
Երէկ` 13 ապրիլին թեւակոխեցինք Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի բռնկման յիսնամեակը: Տասնամեակներ անցած են արդէն համատարած քանդումի եւ արիւնահոսութեան այդ դժնդակ օրերէն, սակայն այդ պատերազմին բացած մտաւորական, մշակութային եւ քաղաքական վէրքերը սպի ձգած են մեր հասարակական մարմնի վրայ: Պատերազմի մասին շատ բան գրուած է եւ տակաւին կը շարունակուի գրուիլ, որովհետեւ անիկա անվիճելիօրէն կը կազմէ Լիբանանի ժամանակակից պատմութեան դարակազմիկ եղելութիւնը: Հակառակ յետպատերազմեան ժամանակաշրջանին տիրապետող հաւաքական մոռացութեան, լրագրողներ, ընկերաբաններ, պատմաբաններ եւ բազմաթիւ այլ գիտակարգերու ներկայացուցիչներ յաջողեցան պատերազմը դարձնել գիտական ուսումնասիրութեան եւ հետազօտական հետաքրքրութեան առարկայ:
Պատերազմը ունեցաւ պատմագիրներու ամբողջ փաղանգ մը, որ տարատեսակ վերլուծումներով կամ խօսոյթներով ստեղծեց երբեմն անհամատեղելի եւ շատ յաճախ իրերամերժ պատմագրութիւններու ամբողջ գրականութիւն մը: Պատմաբան Քամալ Սալիպի արիւնահեղութիւնը կը բնութագրէր իբրեւ պայքար` Լիբանանի պատկանելիութիւններուն եւ ինքնութիւններուն միջեւ, նկարագրելով պատերազմը իբրեւ երկրի պատմութեան տարբեր ընկալումներու եւ պատումներու բախում, որուն վերջնարդիւնքը պիտի տնօրինէր Լիբանանի փիւնիկեան կամ արաբական, արեւելեան կամ արեւմտեան, քրիստոնեայ կամ իսլամ արեւելումը:
Եթէ լիբանանեան տարբեր կրօնադաւանական հաւաքականութիւններուն համար պատերազմի աւարտը եւ անկէ վերածնող Լիբանանի քաղաքական գունապնակը մեկնարկը տուին որոշ ներհայեցողութիւն մը կատարելու, սակայն այս մօտիկ անցեալի վերարժեւորումը կարծէք տեղի չունեցաւ լիբանանահայութեան մօտ: Ժողովրդագրական առումով շատերը գաղթեցին, մնացողներն ալ հասկնալիօրէն նախընտրեցին անցեալը յանձնել պատմութեան էջերուն` փորձելով վերակառուցել ներկան: Հաւաքական ներհայեցողութեան բացակայութեան պատճառները բազմաթիւ են, եւ իւրաքանչիւրին զննումը անհրաժեշտ է, բայց կարելի է հիմնականներէն համարել այն, որ յետպատերազմեան համակարգը եւ 1990 թուականի Թաէֆի համաձայնագիրը եկան վերստին ամրապնդելու քաղաքական պատասխանատուութիւնը յարանուանական հիմքերու վրայ բաժնելու դրութիւնը` կրօնադաւանական պատկանելիութիւնը վերստին ամրագրելով իբրեւ քաղաքական վաւերականութեան գլխաւոր յենարան: Այսինքն` ունեցանք պատերազմի տրամաբանութեան վերարտադրութիւնը, ուր իւրաքանչիւր կուսակցութիւն կամ քաղաքական հոսանք (որոնցմէ շատերը եթէ ոչ բոլորը մասնակիցներ էին տասնհինգամեայ արիւնահոսութեան) պարզապէս նոյնացաւ այդ յարանուանութեան հետ, որուն շահերը կոչուած էր պաշտպանելու:
Դաւանականութեան շրջափուլէն անջատումը կամ խզումը կարծէք անկարելի կը թուի (յատկապէս երբ ան ամրագրուած է պետական համակարգին մէջ): Անոր հաստատութենական նուիրագործումը կը պղտորէ մարդը իբրեւ անհատ քաղաքացի ընկալելու մեր տեսադաշտը եւ կը ստիպէ զինք տեսնել` լոկ կրօնական համայնքի բաղադրիչ: Հակառակ Լիբանանի ժամանակակից պատմութեան մէջ եղած քանի մը փորձերուն, պետականէն յարանուանականութիւնը արմատախիլ ընելու, լիբանանեան հասարակութիւնը ընդհանուր առմամբ չէ կրցած յաղթահարել այս բարդ երեւոյթն ու հայեցակարգը, որ ահագնալով կը խորանայ ամէն արիւնահեղութեան հետ` սկսելով 20-րդ դարու կէսերէն հասնելով մինչեւ մեր օրերը: Հետեւաբար պատերազմի տրամաբանութիւնը եւ դաւանականութիւնը զիրար կը համալրեն եւ կ՛ուրուագծեն ներլիբանանեան յարաբերութիւններու կառուցուածքը:
Յիսուն տարիներ անց, երբ Լիբանանի մէջ իր ամբողջ ծանրութեամբ տակաւին կը գերակայէ պատերազմի տրամաբանութիւնը, մեր հաւաքական մտածողութեան եւ ինքնաընկալման թարմացման համար պէտք է պատասխաններ փնտռել հետեւեալ հարցումներուն: Առաջին` ինչպէ՞ս մտածել կամ վերաիմաստաւորել ներկան Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի լոյսին տակ, երբ այդ տրամաբանութիւնը կը շարունակէ ներգործել ներլիբանանեան հասարակական յարաբերութիւններուն վրայ: Երկրորդ` ինչպէ՞ս բանաձեւել անհատական ենթակայնութիւնը իր քաղաքական տնտեսական եւ հասարակական ողջ պահանջներով, երբ միայն հաւաքականութեան մէջ է, որ անոր գոյութիւնը կը ճանչցուի` յաճախ հակադրելով քաղաքացիին անհատական եւ կրօնահամայնքային հաւաքական շահերը: Երրորդ` պատերազմի տրամաբանութեան եւ անոր զուգեկցող կապանքներու առկայութեան պարագային ինչպէ՞ս ստեղծել ինքնաընկալման վերընձիւղման նոր ուղենիշներ: Չորրորդ` Լիբանանի ներկայ դրուածքին մէջ հնարաւոր՞ է արդեօք մտածել յետ կամ անդրդաւանական (trans-sectarian) եզրերով կամ նման մտածողութիւնը ի սկզբանէ դատապարտուած է ձախողութեան եւ յարացոյցի վերարտադրման:
Համաշխարհային սրընթաց փոփոխութիւնները, որոնց ազդեցութենէն զերծ է ո՛չ Լիբանանը, ոչ ալ լիբանանահայութիւնը, նոր հրամայականներ է ստեղծած վերամտածելու անհատի եւ հաւաքականութեան յարաբերութիւններու աւանդական հասկացութիւններուն մասին, որոնք այսօր կը բախին աննախադէպ մարտահրաւէրներու: Եթէ յետցեղասպանական ժամանակաշրջանի տարագիրի «ամօթալի» կարգավիճակը եւ 1975-ին բռնկած պատերազմի տեւողութեան ժամանակ քաղաքական չէզոքութիւնը (որպէս հաւաքական պարծանքի առարկայ) լիբանանահայութեան երկու առանցքային բնութագիրները եղած են 20-րդ դարուն, ապա ժամանակակից զարգացումները քաղաքացիականութեան թարմ բանաձեւումը անյետաձգելի կը դարձնեն: Ինչպէս Լիբանանի այլ դաւանական համայնքներու պարագային, հայութեան մէջ եւս պատերազմը միայն արագացուց «ազգային» եւ «համայնքային» եզրերու միաձուլումը` զանոնք վերածելով լիբանանահայ կեանքը տնօրինող յարացոյցներու եւ վաւերականութեան չափորոշիչներու: Ահա այս ոսկրացած հայկականութեան հովանոցն է, որ կը կազմէ լիբանանահայ հաստատութենական համակարգը: Արտաքուստ (համայնքին «չպատկանողներուն» համար) ան միատարրութեան պատրանքը կը ստեղծէ, իսկ ներքուստ եղող հակասութիւնները, բազմակարծութիւնը, անհամատեղելիներն ու հակադրութիւնները կը պարփակէ` ազգային-համայնքային պատեանին մէջ: Դաւանականութիւնը իր ամէնօրեայ վերարտադրութեամբ այս «միահամուռութիւնը» ապահովելու եւ օրինաչափութեան կարգ մը հաստատելու ամէնէն նպաստաւոր դրութիւնն է: Պատահական չէ, որ այսօր լիբանանահայ մամուլին մէջ գրեթէ անկարելի է գտնել ակնարկներ կամ գրութիւններ, որոնք կ՛արտացոլացնեն ներհայկական հակադրութիւնները իրենց ողջ գունապնակով, տեսակէտներու բախումները, տնտեսական նոր պահանջները, դասակարգային դրսեւորումներն ու հետաքրքրութիւններու բազմազանութիւնը: Փոխարէն` բազմաթիւ են համազգային խնդիրներու (ցեղասպանութեան տարեկան ոգեկոչում, արցախահայութեան իրաւունքներու պաշտպանութիւն, թրքական-ազրպէյճանական քաղաքականութիւններու մերժում եւլն) մասին լայնածաւալ անդրադարձները, որոնք, տեղեկատուական հոսքեր ըլլալուն առընթեր, ազգային-համայնքային վերոյիշեալ պատեանը հեռարձակելու միջոցներ են:
Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը համայնակերտման մեծ յորձանուտ մըն էր, որուն մէջ միաձուլուեցան եւ համընկնեցան ազգային հաստատութիւնները, հայ քաղաքական կուսակցութիւնները եւ համայնքային մարմինները` այսպիսով ամրագրելով դարավերջի լիբանանահայ ինքնութեան բանաձեւ մը, որ գրեթէ անփոփոխ մտաւ 21-րդ դար: Պատերազմի տրամաբանութիւնը նաեւ կ՛ենթադրէ, որ արդէն նախապէս սահմանագծուած համայնքը քաղաքական, տնտեսական, եւ հասարակական իր բոլոր պահանջները ձեւակերպելու իրաւունքը կը պատուիրակէ վերոյիշեալ հաստատութենական համակարգին, որ այդ պատուիրակման դիմաց կը ստանձնէ համայնքը պահպանելու եւ անոր սահմանները ամրապնդելու առաքելութիւնը: Անվտանգութեան երաշխիքները, զորս համակարգը կը խոստանայ համայնքին, նաեւ կը վերապահէ համայնքին անունով խօսելու եւ անոր օրակարգ հրամցնելու մենաշնորհը: Տրուած ըլլալով, որ լիբանանահայ հաստատութենական համակարգին ու համայնքին միջեւ յարաբերութիւնները բաց ժողովրդավարական հիմքերու վրայ կառուցուած չեն, ուրեմն` օրակարգ ստեղծելն ու ընկերատնտեսական պահանջներ ձեւակերպելն ալ կը դադրին քաղաքական հաշուետուութեան եւ պատասխանատուութեան գործիքներ ըլլալէ եւ կը դառնան առանձնաշնորհումներ, որոնք աւանդոյթի ուժով կը շարունակուին եւ հանրային քաղաքականութիւնը կը վերածեն ֆոլքլորիք արարողութիւններու կամ ծիսակատարումներու: Հետեւաբար, երբ չկայ իսկական քաղաքականութիւն, չկայ նաեւ համայնքի կերպարանափոխումներն ու փոփոխութիւնները իմաստաւորելու գործիքակազմ: Այսպիսով` հաստատութենական համակարգի տեսադաշտէն դուրս կը մնան այն բոլոր նոր հասարակական տնտեսական եւ մշակութային երանգները, որոնք չեն տեղաւորուիր անոր աւանդական ուրագիծին մէջ: Անցեալ դարավերջին ազգայինն ու համայնքայինը այդքան նոյնացան, որ այսօր լիբանանահայերու մեծամասնութիւնը հաւանաբար աւելի ինքնավստահ խօսի հայապահպանման, հայեցի կրթութեան, կուսակցական կամ միութենական առօրեայ գործունէութեան, լեզուի պահպանութեան անհրաժեշտութեան մասին` օգտագործելով քաղաքական բառամթերքի ամբողջ շտեմարան մը, քան կարողանայ յօդաբաշխ ձեւակերպումներ տալ նոյն այդ առօրեան յուզող ընկերատնտեսական, բնապահպանական, քաղաքաշինական կամ ժողովրդագրական խնդիրներուն, որոնք կը վերաբերին ոչ միայն հայերուն, այլ Լիբանանի բոլոր բնակիչներուն:
21-րդ դարու մարտահրաւէրները, հնարաւորութիւնները, տեղեկատուութեան հանրամատչելիութիւնը, նոր աջերու եւ ձախերու բախումները, ինչպէս նաեւ տարածաշրջանային զարգացումները մեզ կը դնեն լիբանանահայութիւնը սահմանող վերոնշեալ բանաձեւը վերանայելու եւ աւելի բովանդակալից ու ներառական նոր յարաբերութիւններ ձեւակերպելու անհրաժեշտութեան դիմաց: Այսօր խարխափումներու մէջ է աւանդական այս բանաձեւը, որովհետեւ չի հայթայթեր այն բառապաշարը եւ աշխարհընկալման այն պրիսմակները, որոնք ժամանակակից անհատին համար կենսական են հաղորդակցելու եւ առնչակցելու անոր շուրջ տեղի ունեցող զարգացումներուն հետ: Պատերազմի տրամաբանութիւնը, որ տակաւին շարժիչ ուժն է լիբանանահայ հաստատութենական համակարգին, կը քողարկէ լիբանանահայ ինքնութեան ներքին հակասութիւններն ու անհամատեղելիները, որոնք 21-րդ դարուն արդէն իրենց գլուխը կը բարձրացնեն զանազան ձեւերով եւ մարտահրաւէրներ կը նետեն համակարգի խաղի կանոններուն:
Լիբանանահայ հաստատութենական համակարգը կառչած կը մնայ 20-րդ դարու հայապահպանման հնաոճ ընկալման` այն աստիճանի, որ զայն վերածած է ոչ թէ կենսունակ քաղաքացիականութեան հիմքի, այլ պարզ աղերսանքի (mantra)` շատ յաճախ չունենալով որեւէ մրցունակ բովանդակութիւն կամ լիցք: Դժբախտաբար ուրեմն, այսօր ունինք այնպիսի հաւաքականութիւն մը, որ ո՛չ պատրաստ է լիարժէքօրէն մասնակցելու Լիբանանը յուզող ներքին վէճերու արդիւնաւէտ քննարկմանը (որովհետեւ այդ խնդիրները համալիբանանեան պրիսմակով տեսնելու եւ ձեւակերպելու փորձը չունի), ո՛չ ալ ընկալունակ է համահայկական եւ համամարդկային ամէնէն տագնապալի հարցերուն:
Նոյնիսկ անզէն աչքով այսօր կարելի է տեսնել, որ հաստատութենական համակարգը նոր հայեցակարգ առաջարկելու ունակ չէ եւ կը շարունակէ շարժիլ աւանդոյթի ուժով միայն, հանրային, համայնքային եւ ազգային կեանքը սահմանափակելով հետաքրքրութիւններու շատ նեղ եւ շատ յաճախ ժամանակավրէպ օրակարգերով: Շատերը` տեսնելով կամ չդիմանալով հաստատութենական համակարգին մէջ մտաւորական արժէքներու եւ գիտելիքաստեղծ հնարաւորութիւններու ի սպառ բացակայութեան, կը փորձեն դուրս ելլել համակարգի պարտադրած շրջանակէն` այդ արժէքները փնտռելու եւ արարելու համար հասարակական այլ տարածքներու մէջ: Ուստի անոնք կը բախին այն կարծրացած սահմաններուն, որոնց շրջագիծէն ներս կը կենսագործուի լիբանանահայ աւանդական ինքնութեան ամէնօրեայ դրսեւորումը: Հաստատութենական համակարգը այնպիսի ծանրաշարժ վիճակի մը մէջ է, որ շատ յաճախ նոր փորձարկումներն ու քննարկումները միայն իրատեսական կը թուին ըլլալ անոր շրջանակէն դուրս` այսպիսով խորացնելով այն վիհը, որ գոյութիւն ունի համակարգին ու անոր հակադրուողներուն միջեւ:
Լիբանանահայութեան մեծագոյն սպառնալիքը այսօր ոչ միայն ժողովրդագրական նահանջն է անոր ուղեկցող բոլոր խնդիրներով եւ ուժականութեան ջլատումներով, այլ հաստատութենական համակարգի կողմէ համայնքային խօսոյթի միահեծան վերարտադրումը, որ ոչ միայն վանողական է, այլ մտաւորապէս մահաբեր: Ի տարբերութիւն 20-րդ դարու կէսերուն, այսօր լիբանանահայութեան մէջ բացակայ է հանրային քաղաքականութիւնը, որովհետեւ հաստատութենական համակարգը տակաւին կ՛առաջնորդուի պատերազմական տրամաբանութեամբ մը, որ կը սքողէ մտքերու հանրային առճակատումը, կը դատապարտէ տեսակէտներու բախումը եւ կը խուսափի առաջադրանքներու ընդհարումէ, ուստի եւ կը խոչընդոտէ տնտեսական, հասարակական ու մշակութային տարբեր հետաքրքրութիւններու եւ նոր պահանջներու արտայայտման փորձերը:
Յիսնամեակ մը անցած է քաղաքացիական պատերազմէն ու հարիւրամեակ մը լիբանանահայ գաղթօճախի կազմութենէն, բայց տակաւին չենք կրցած արդիւնաւէտ բանաձեւ մը գտնել հարցերու հարցին` կեթթոյացո՞ւմ, թէ՞ ձուլում, երեւոյթները դնելով միայն իրերամերժ կամ անհամատեղելի հարթութիւններու վրայ եւ իրականութիւնը վերածելով լոկ այս երկուութեան բախման առարկայի: Հանրային քաղաքականութիւնը համայնքային ինքնասիրութիւնը փայփայելու կամ փոքրամասնութիւններու ինքնագիտակցութիւններու բնորոշ օրինապահ քաղաքացիութիւնը վերահաստատելու միջոց մը չէ (երկուքն ալ լիբանանահայութեան հանրային վարքագծի հիմնարար բնորոշիչներէն են): Այլ` մտաւոր նոր տարածքներ ստեղծելու ճիգն է, ուր կարելի կ՛ըլլայ անաչառօրէն տարրալուծելու «ազգային»-ի եւ «լիբանանահայ»-ու մեր ընկալումները տեսնելու համար թէ ինչե՛ր են թաքնուած անոնց տակ եւ ինչե՛ր են մնացած անոնցմէ դուրս: Առաջարկը լոկ մտավարժանք մը չէ, այլ անկեղծ փնտռտուք մըն է ներկան արժեւորելու եւ պատերազմի տրամաբանութենէն վերացարկուելու` առնչակցելու համար այն օրակարգերուն, հարցերուն եւ պահանջներուն որոնք ցարդ անտեսանելի կը մնան մեր աւանդական տեսադաշտին մէջ: Միայն այս ձեւով է, որ, ժողովրդագրական նահանջով հանդերձ, կարելի կ՛ըլլայ արդիականացնել համայնքային խօսոյթը (նոյնիսկ ոստում ընելով անդրահամայնքայինին/trans-communal) եւ իսկապէս նպաստել ինքնութենական վերանորոգման` այդ չարչրկուած գաղափարի իրական կենսագործման:
Ի թիւս այլ գործօններու, աւանդոյթի պահպանումն է, որ կը մշտենջաւորէ հաստատութենական համակարգը եւ անոր կու տայ raison d՛etat մը: Աւանդոյթը, որ կը վաւերացնէ եւ կը վերարտադրէ համայնքային խօսոյթը, կը բախի ներկայ դարուս պարտադրած փոփոխութիւններուն: Ժամանակակից արդիականացումը ոչ միայն արհեստագիտական հմտութիւններու որդեգրումն է, այլ նաեւ անհրաժեշտութիւնն է արտագծելու նոր տարածքներ որոնք հնարաւորութիւն կը ստեղծեն բարձրաձայնելու հարցադրումներու ամբողջ շարան մը, որոնց պատասխանները միայն կրնան բանալ հանրային նոր քաղաքականութեան մը ուղեգիծեր: Այդ հարցադրումներէն կարելի է նշել հետեւեալները.
– Ազգային տարատեսակ մարմիններու մէջ համայնքային ներգրաւուածութիւնը դասակարգային ի՞նչ պատկեր կը ներկայացնէ:
– Համայնքային սթաթըս քոյի պահպանումը ի՞նչ վնասներ եւ վտանգներ կը պարունակէ:
– Լիբանանահայ միջին դասակարգը որքանով կը նոյնացնէ իր շահերու պաշտպանութիւնը հաստատութենական համակարգի գործունէութեան հետ եւ արդեօք այլընտրանքներ կը տեսնէ:
– Ազատական-դրամատիրական աշխարհակարգը եւ շուկայական վայրի մրցակցութիւնը ինչպէ՞ս կ՛ոտնահարեն հայապահպանման աւանդական մօտեցումները:
– Այսօր գոյութիւն ունին շահակցական ի՞նչ նոր յարաբերութիւններ, որոնք անպայմանօրէն ներհայկական սահմաններ կրնան չունենալ:
– Ի՞նչ գործօններով է պայմանաւորուած հաստատութենական համակարգի հանդէպ հաւատարմութիւնը:
– Երիտասարդութեան մասնակցութեան որակն ու տոկոսը համակարգին մէջ որքա՞ն է, եւ ի՞նչն է որ կ՛ապահովէ երիտասարդութեան որակական ներդրումը համակարգի տարբեր մարմիններուն մէջ:
– Համալսարանական ուսանողութիւնը որքա՞նով առնչուած է համակարգին հետ:
– Աւանդական օրակարգերէն դուրս մնացած խնդիրները ո՞ւր` եւ ինչպէ՞ս են, որ կը ձեւակերպուին, զանոնք հետապնդելու ինչ՞ գործիքակազմ կայ:
– Արդիական օրակարգերու ձեւակերպման հետամուտ անհատները ի՞նչ միջոցներով կը փորձեն կատարել զայն:
– Հաստատութենական համակարգի արդիւնաւէտութիւնը չափելի՞ է եւ ինչպէ՞ս բարձրացնել զայն:
– Երիտասարդութեան կրթական մակարդակի բարձրացման եւ համակարգի աւանդապահ գործունէութեան միջեւ յառաջացած բացը ինչպէ՞ս լեցնել:
– Լիբանանի մէջ կենսամակարդակի վերիվայրումները ի՞նչ նոր օրակարգերու ձեւակերպման ճամբայ կը հարթեն:
– Անկախ էթնոկրօնական պատկանելիութենէն, լիբանանահայութեան տարբեր բաղադրիչները զիրար շաղկապող օղակները որո՞նք եւ ի՞նչ գնով է, որ կը պահուին:
Քաջ գիտակցելով, որ այս բոլորը կրնան փոթորկայոյզ վէճերու տեղիք տալ, յատկապէս երբ հայապահպանման յարացոյցը եւ անկէ բխող բոլոր կաղապարումները կը շարունակեն գերակայել, կը հաւատամ, որ միայն նման դժուար ու ցաւոտ քննարկումներու միջոցով այսօրուան բազմաթիւ ճգնաժամներուն յաղթահարումը կրնանք հնարաւոր դարձնել: Արհեստավարժ պասքեթպոլի խումբեր ունենալու, գեղեցիկ դպրոցական կառոյցներ պահելու եւ Հայ դատի մասին հռետոր ճարտասաններ պատրաստելուն զուգահեռ, այսօր լիբանանահայութեան համար կենսական է մտաւոր շնչառութեան նոր տարածքներու որոնումը եւ ստեղծումը: Անոնք լիբանանահայ անհատը եւ ենթական կը վերադարձնեն 21-րդ դարու յարիր եւ կենսունակ քաղաքականութեան, ուր տիրապետող է մարդկանց ազատ կենսագործումը, եւ ոչ թէ անոնց խցկումը ոսկրացած պարունակներու մէջ, սահմանափակելով հետաքրքրութիւններու ծիրը եւ զանոնք հետապնդելու առիթները:
Լիբանանահայ հաստատութենական համակարգը այլեւս շռայլութիւնը չունի արհամարհելու, անտեսելու կամ նոյնիսկ վանելու 21-րդ դարուն բնորոշ օրակարգերու ամբողջ փունջը: Հանրային քաղաքականութիւն բանեցնելու պատրանքը` ինքնաշոյող ֆոլքլորիք բեմականացմամբ, միա՛յն կը խորացնէ լճացումը եւ կ՛առաջնորդէ հաւաքական անձնասպանութեան: Մտաւորական ինքնավար տարածքն ու անկէ բխող քայլերն են ներկայ ճգնաժամը յաղթահարելու ամէնէն դժուար, բայց նաեւ ամէնէն սթափեցնող ձեւը` կազմելու այնպիսի օրակարգեր, որոնք ճշմարտութեամբ կ՛արտացոլացնեն ժողովրդական պահանջներն ու տրամադրութիւնները: Յիսնամեակ մը անց դէմ յանդիման կը գտնուինք Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ձգած ժառանգութեան մասին վերամտածելու եւ զայն վերաիմաստաւորելու հրամայականին, այսինքն` աւանդութեան կապանքներէն անկախ ներկային նոր բանաձեւ մը տալու անհրաժեշտութեան:
