ԴԵՐԵՆԻԿ ՄԵԼԻՔԵԱՆ
1.- Դեռեւս 1988-ի Արցախի ազատագրական պայքարի ժամանակներից տիրական էր այն միտքը, որ հայկական Արցախը առաջնահերթաբար անվտանգութեան երաշխիք է նոյնինքն Հայաստանի ինքնիշխանութեան ու պետականութեան պահպանման համար: Այդ իրողութիւնն ոչ միայն փաստում ու բարձրաձայնում էին հայկական, այլեւ ու մանաւանդ ռուսական եւ եւրո-արեւելեան թէ արեւմտեան քաղաքական ու փորձագիտական շրջանակները: Նոյնիսկ որոշ պատմաբաններ Արցախ աշխարհը համարում էին նոյնինքն հարեւան Իրանի անվտանգութեան դարպասը, համարելով, որ թուրք-թաթարական միասնութիւնը հնուց ի վեր թշնամի է եղել Իրանին ու իրանական ժողովրդին…
2.- Աշխարհագրա-քաղաքական այդ սթաթուսը անխախտ ու ըստ ամենայնի կայուն մնաց աւելի քան ամբողջ մի եռեսնամեակ, մինչեւ 2020 թուականը: Իհարկէ մի դաւադիր փորձ եւս արուել էր 2008-ի մարտի 1-ի ներհայաստանեան յայտնի դէպքերի եղանակով (արդէն պարզ է, թէ ում եւ որ ուժերի դերակատարութեամբ), այդ սթաթուսը կասեցնել-չէզոքացնելու համար, բայց` երկրի ժամանակի ռազմաքաղաքական ղեկավարութեան սթափ ու կանխարգելիչ գործողութիւնների շնորհիւ, տուեալ դաւադրութիւնը մէկ տասնամեակ յետաձգուեց…
3.- Եւ այսպէս, 2008-ի մարտի մէկը փոխարինուեց 2018-ի ապրիլեան «թաւշեայ յեղափոխութեամբ», որն էլ ոչ աւել-ոչ պակաս` նախերգանքն էր հրէա-թուրքական ուժային ու գաղտնի ծառայութիւնների սադրած 2020-ի Արցախի դէմ սանձազերծած պատերազմի, անշուշտ` անկլոսաքսոնների կնքահայրութեամբ:
4.- Մինչեւ 2018 թուական միջազգային հանրութիւնը ու դրա իրաւա-քաղաքական ներկայացուցիչ ՄԻՆՍՔ-ի խումբը երեք տասնամեակ շարունակ, գէթ` Տէ Ֆաքթօ հաստատել են ու ճանաչել հայկական Արցախի ինքնիշխան կարգավիճակը` որպէս պետական միաւորի: Վիճայարոյց խնդիրը այդ ամբողջ տարիներին ընդամէնը, այսպէս ասած, ազրպէյճանական 5-7 շրջանների վերադարձի եւ դրան զուգահեռ` հայկական Արցախի ինքնորոշման իրաւունքին իրաւա-քաղաքական տեսք հաղորդելու որպիսութիւնն էր, որն էլ այսպէս թէ այնպէս երկարատեւում աշխատել էր Հայաստանի ու ողջ հայութեան ինչպէս պետական, այնպէս էլ ազգային համընդհանուր շահերի օգտին: Այս իրողութիւնն յատկապէս իր համոզիչ դրսեւորումն ունեցաւ 2016-ի քառօրեայ պատերազմում, որտեղ հայոց մարտունակ բանակը ջախջախեց Արցախի պաշտպանական գիծը հատել փորձած ազրպէյճանական վոհմակների յարձակումը ու դրանով առաւել եւս երաշխաւորեց Արցախի եւ արցախահայութեան անվտանգութիւնը:
5.- Եւ ահա, կրկին անկլոսաքսոնական (հաւաքական Արեւմուտքի) կնքահայրութեամբ, բայց հնամենի աշխարհաքաղաքական նկրտումների կենսագործման պահի ու պայմանների հասունացման խթան հանդիսացաւ ռուս-ուքրանական թնճուկը` սկզբում խրիմեան հակամարտութեամբ, որն էլ բաւարար հիմք դարձաւ «ՕԹԱՆ-ի դէպի արեւելք» առաջխաղացման համար: Եւ յիշենք հէնց այդ օրերի նէո-օսմանական Թուրքիայի վայնասունները` Խրիմի հարցով…
6.- Այսպիսով էլ արտաքին ճակատի վրայ, ռուսական գործօնի ազդեցիկութիւնը, Հարաւային Կովկասի ու տուեալ դէպքում` արցախեան հիմնահարցի ուղղութեամբ, նահանջ արձանագրելով` իր տեղը զիջեց թուրքական գործօնին: Իսկ սրա անմիջական արդիւնքը Արցախում ռուս խաղաղապահների նախ անգործութիւնն էր, ապա` շրջանից ռուս զօրքերի դուրսբերումը եւ արդէն 2023 թուականին Արցախի հայաթափումը:
7.- Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ Արցախի ու նրա անվտանգութեան անմիջական երաշխաւոր Հայաստանի համար նման իրավիճակի մատնուելու միակ մեղաւորն ու պատճառը աշխարհագրաքաղաքական փոփոխութիւնները չէին: Մեղաւոր են եղել հէնց միեւնոյն փոփոխութիւններին թոն տուող ու ջատագովն ու յատկապէս գործակատարը հանդիսացող, այսպէս ասած, արեւմտամէտ ու «գունաւոր յեղափոխականները», յանձին` նախ Վրաստանի եւ ապա` Հայաստանի իշխանախմբերի…
8.- Ահաւասիկ, առանց իր պաշտպանական վահան Արցախի, ՀՀ-ի համար ինքնիշխանութեան ու պետականութեան անվտանգութեան պահպանման խնդիրները բարդագոյն հեռանկարներով են ուրուագծուած: Մէկ կողմից թուրք-ազրպէյճանական դաշինքն է ու դրա ըստ ամենայնի Հայաստանը կլանելու վաղեմի մտադրութիւնները: Միւս կողմից` այդ դաշինքին աշխարհագրաքաղաքական յետին նպատակներով պայմանաւորւած` սիոնիստական Իսրայէլի աջակցութիւնը: Այս վերջնի կէտ-նպատակը ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ բռնազաւթուած Արցախի տարածքների յենակէտային օգտագործումը` Իրանի դէմ տարբեր կարգի հետախուզական սադրանքների համար:
9.- Եւ իզուր չէ, որ թուրք-ազրպէյճանական դաշինքի ամէնօրեայ բարձրաձայնուող «Զանգեզուրի միջանցքին» հակադրուող գլխաւոր եւ միակ երկիրը հանդիսանում է Իրանը: Այս հակադրութիւնն է, որ մինչ օրս սաստել ու արգելակել է փանթուրքիզմի եւ իրանական փորձագիտական շրջանակների կողմից անուանուող` «ՕԹԱՆ-ի միջանցքի» գործարկումը: Այս խնդրում իրանական ռազմաքաղաքական ղեկավարութիւնը, ամենաբարձր մակարդակով եւ յանձին` գերագոյն գլխաւոր առաջնորդի, մնացել է անդրդուելի:
10.- Հաստատապէս նման անզիջող դիրքորոշման բերումով է, որ մերթ ընդ մերթ հրապարակ են նետւում թուրքական հակաիրանական քարոզչութիւններն ու ճնշումները, որոնցից վերջինն արտայայտութիւն գտաւ օրերս` թուրք նորամուտ արտգործնախարարի բարբաջանքներում: Հաքան Ֆիտանը «Ալ Ճազիրա»-ի հետ զրոյցում քննադատել էր Իրանի արտաքին քաղաքականութիւնը` համարելով դա` ուրիշ երկրների հարցերին միջամտելու կեցուածք…
11.- Իսկ ի պատասխան թուրք նախարարի խօսքերին` Իրանի արտաքին գործերի նախարարութեան խօսնակն ընդգծել է հետեւեալը. «Մեր սկզբունքային դիրքորոշումներում հաստատակամ ենք: Ի՞նչ կ՛ասէք Իսրայէլի մասին», ակնարկելով Իսրայէլին ապահով անկիւն մղած Ֆիտանի ելոյթին, յիշեցրել է ԱԳ նախարարի խօսնակը: Իրանցի պաշտօնեան յաւելել է. «Իսրայէլն այժմ վերահսկում է Սիրիայի ամենակարեւոր ջրային պաշարները եւ շարունակում է խախտել այդ երկրի տարածքային ամբողջականութիւնն ու ինքնիշխանութիւնը: Սրանք սխալ քաղաքականութեան հետեւանքներ են Սիրիայի, Պաղեստինի եւ ողջ տարածաշրջանի ժողովուրդների համար, ինչն արդիւնք է Թուրքիայի հովանաւորութեան ներքոյ գտնուող խմբաւորումների գործողութիւնների»:
Իսկ իրանցի փորձագէտ, միջազգային իրաւունքի փրոֆեսէօր Ահմատ Քազեմին իր վերջին դասախօսութեան ընթացքում բառացիօրէն նշել է հետեւեալը. «Ղարաբաղեան երկրորդ պատերազմի ժամանակ սիոնիզմի եւ փանթուրքիզմի համագործակցութիւնը ի ցոյց դրեց իր լայն չափերը, յատկապէս երբ պահանջեցին իրենց մասնաբաժինը…»:
12.- Ի վերջոյ պէտք է խոստովանել սակայն, որ իրանական դիրքորոշումները թէ՛ նշուած եռեսնամեակին եւ թէ՛ յատկապէս 2020 թուականի արցախեան երկրորդ պատերազմի ընթացքին հեռու էին ներկայիս խիստ իրատեսական մօտեցումից, որն ուղղակիօրէն առնչակից է ինչպէս ՀՀ-ի, այնպէս էլ եւ մանաւանդ` ԻԻՀ- ի ազգային-պետական ու անվտանգային անսակարկելի շահերին:
Երիցս ցաւօք, որ նոյն այս օրինաչափութիւնը ի զօրու չէ գիտակցել ՀՀ-ի ներկայիս իշխանախումբը, որն լոկ աթոռները պահելու համար ունակ է ամէն կարգի թողտուութեան` ի վնաս հայրենի երկրի ու ժողովրդի…
