ԳԱՌՆԻԿ ԱՒ. Ք. Գ.
ԺԱ.- Մշակոյթի Առնչաբար Ու Մասին
II.- Ի՞նչ սահմանում մշակոյթի:
Նախ` ի՞նչ է «սփիւռքահայ իրականութեան մէջ» հայ թերթի եւ հայ «քաղքենի մտաւորական»-ի հասկացողութիւնը:
Թէօլէօլեան դիտել տուած է, թէ անոնք երբ մշակոյթ բառը կը գործածեն, «սովորաբար կ’ուզեն հասկցնել` գրականութիւնը, երաժշտութիւնը, նկարչութիւնը, թատրոնը եւ գուցէ քանի մը ուրիշ «կրտսեր» արուեստներ (օրինակ` դասական պարը)»:
Այս սահմանումը, ուրեմն, կը հետեւի այն վարկածին, թէ կան «կարեւոր» արուեստներ, եւ կան անկարեւորներ: Թէօլէօլեան համաձայն չէ այս խտրութեան: Ան իր անհամաձայնութիւնը պարզաբանելով` գրած է, որ կայ ժամանակակից գլխաւոր երկու սահմանում. մէկը այն է, որ «դրամատիրական դրոյթի իշխանութեան տակ» է, այսինքն` այն, որ հինգ ստորոգութիւններ կը բովանդակէ 1) Բարձր մշակոյթ, 2) Միջին մշակոյթ, 3) Զանգուածի մշակոյթ, 4) Ֆոլքլորային մշակոյթ, եւ 5) Նախնական մշակոյթ): Միւսն ալ այն է` «որուն վրայ հիմնական ազդեցութիւն ունեցած է արդի մարդաբանութիւնը, ինչպէս նաեւ` մարքսիզմը»: Թէօլէօլեանի համակրանքը երկրորդին է, եւ գրած է. «Ըստ այս սահմանումին, մշակոյթը ամբողջական գումարն է այն բոլոր արհեստներուն եւ արուեստներուն, արտադրական եւ մեկնաբանական, զորս մարդկութիւնը կրցած է կուտակել եւ կիրարկել իր պատմութեան տուեալ շրջանի մը մէջ»: Ասիկա թանձրագրելէ ետք բացատրած է. «Ո՛չ միայն գիտութիւնն ու բանաստեղծութիւնը, այլ նաեւ` մետաղագործութիւնը եւ գինեգործութիւնը մաս կը կազմեն «մշակոյթ»-ին»: Յայտնապէս այս տեսութիւնը արուեստներու եւ արհեստներու բաժանումը վերացնող է:
Թէօլէօլեան հակած է մարքս-ա-մարդաբանական սահմանումին, զոր առած է իբրեւ մեկնակէտ, «Որովհետեւ միայն հոնկէ կրնանք սկսիլ հասկնալ թէ ինչպէ՞ս, դասակարգային-պատմական ո՞ր պայքարին ու տիալեքթիքային շնորհիւ մշակոյթի մասնիկներէն ոմանք, օրինակ` բանաստեղծութիւնն ու երաժշտութիւնը, դարձան «բարձր մշակոյթ» եւ «լուրջ արուեստ», մինչ ուրիշներ, օրինակ` մետաղագործութիւնը (…), վերածուեցան արհեստներու, այսինքն` ոչ մշակոյթի»: Ինչպէ՞ս, դասակարգային-պատմական ո՞ր պայքարն է, որ մշակոյթի մասնիկներէն ոմանք «բարձր մշակոյթ» եւ «լուրջ արուեստ» համարուեցան, իսկ ուրիշներ` ոչ մշակոյթ:
Թէօլէօլեան Մարքսէն կատարած է երկու մէջբերում: Առաջինը` «Պատմութեան բոլոր շրջաններուն մշակոյթի մը մէջ տիրապետող գաղափարները` տիրող դասակարգի գաղափարներն են»: Երկրորդը` «Ամէն դասակարգ, որ կը փորձէ ընկերութեան տիրապետել (…), նախ ստիպուած է քաղաքական ուժի տիրանալ, որպէսզի կարենայ իր դասակարգային շահերը ներկայացնել` իբրեւ հասարակութեան շահը»:
Վերլուծելով այս «երկու հաստատումները» եւ փորձելով «գործածել զանոնք»` ան ճամբայ ելած է, որպէսզի կարենայ հասկնալ սփիւռքահայ մշակոյթի ներկայ վիճակը: Մարքսի մտքին «գործնական իմաստը ըմբռնելու համար» ուզած է «քննել ոչ տեսական իրականութիւն մը», որ «մեր պատմութեան դրուագներէն մէկ»-ն է: «Քննել»-ը ակնարկ մըն է «Սասնայ ծռեր» վիպերգութեան գիւտին եւ հայ մշակոյթին կոթող հռչակումին:
Փոխանակ յարասելու` կը մէջբերեմ գրածը. «Գիտենք, որ 1873-էն մինչեւ 1933` «Սասնայ ծռեր»-ը «գտնուեցան» խումբ մը հայ մտաւորականներու կողմէ, որոնցմէ առաջինն էր Գարեգին եպս. Սրուանձտեանց, եւ որուն յաջորդեցին տասնեակ մը սովետահայ գիտաշխատողներ: «Գտան», այսինքն զանազան գիւղացիներ մտիկ ընելով` գրի առին մեր այս ժողովրդական «էպոս»-ը, որ «կորսուած» էր: Հիմա ան մաս կը կազմէ մեր մշակոյթին ու անոր մասին գոյութիւն ունեցող համաշխարհային հասկացողութեան: Հայաստանցի համայնավարը, սփիւռքահայ քաղքենին ու գերման բանասէրը միահամուռ կը գովեն «հայ մշակոյթ»-ի այս կոթողը: Բայց ո՞ւր էր այս կոթողը 1873-էն առաջ: «Կորսուած» կամ «մոռցուած» էր, կ’ըսուի: Բայց ինչպէ՞ս, բառին ո՞ր հասկացողութեամբ «կորսուած» կարելի է որակել գործ մը, որ երբեք չէր «գտնուած»: Ըսել կ’ուզեմ, որ իններորդ եւ տասներորդ դարերուն յօրինուած «Սասնայ ծռեր»-ը ո՛չ միջնադարեան շրջանին, ո՛չ ալ անկէ ետք երկնցող սեւ տարիներու ընթացքին ճանչցուեցան «հայութեան» կողմէ: Անշուշտ խնդրական է նման հաստատում: «Հայութիւն» չէ՞ր Մշոյ դաշտի ու Սասնայ լեռներու բնակչութիւնը, որ ծանօթ էր գործին: Անկասկած` է՛ր, մեր այսօրուան հասկացողութեամբ: Սակայն 900 թուականէն մինչեւ 1300 Հայ առաքելական եկեղեցւոյ աւագանին էր, որ կը տիրապետէր հայ ժողովուրդին` դաշնակցելով հայ աւատապետական-իշխանական ընտանիքներու հետ: Անո՛նք էին ունեւորները, ընկերային եւ տնտեսական կեանքին տէրերը, ինչպէս նաեւ` Բագրատունեաց ու Ռուբինեան շրջաններուն, նաեւ Հայաստանի քաղաքական տէրերը: Եւ ահա Մարքս, որ մեզի կ’ըսէ, թէ «մշակոյթի մը մէջ տիրապետող գաղափարները` տիրող դասակարգի գաղափարներն են»: 900-1300` «հայ մշակոյթ» կը համարուէր այն, ինչ որ ճանչցուած էր տիրող դասակարգին կողմէ. մնացածը անտեսուած էր եւ տեղ չունէր հայ մատենագրութեան մէջ (…): Տասնեւչորրորդ դարէն ի վեր հայ իրականութիւնը կազմաւորող ազդակներէն ամէնէն ազդեցիկը եղած է եկեղեցի-քաղքենի դաշնակցութիւնը: Եկեղեցին արագօրէն դարձաւ քաղքենիացող միջին դասակարգի գաղափարական խօսնակը»: Իսկ 1920-էն ետք սփիւռքեան պայմաններուն մէջ «հայ ժողովուրդի հսկայ զանգուածի պաշտօնական ղեկավար վարիչ-տիրապետող դասակարգը կը շարունակէ մնալ քաղքենի-եկեղեցի զուգաւորումը»:
Նախ ըսեմ, որ «Սասնայ ծռեր» վիպերգութեան սկզբնաւորման եւ լրման մասին պատմաբանասիրական հարցերուն մէջ չեմ մտներ, որովհետեւ անոնք այս համագիրին մէջ կարեւոր չեն: Նոյնիսկ խնդրոյ առարկան վիպերգութիւնը չէ: Միտքը այն է, թէ եկեղեցական «աւագանի»-ն իշխանաւորներուն եւ ապա քաղքենի ղեկավարներուն հետ անտեսած եւ մոռացութեան տուած է ընդհանրապէս բանահիւսական ստեղծումները (այստեղ «Սասնայ ծռեր»-ը խորհրդանշանն է թէ՛ բանահիւսութեան, եւ թէ` բոլոր «անկարեւոր» համարուած արուեստներուն), որպէսզի իր գաղափարներով կարենայ տիրել: Թէ եկեղեցական «աւագանի»-ն, եւ ոչ միայն «աւագանի»-ն, համագործակցած է իշխանաւորներուն եւ ետքն ալ քաղքենի ղեկավարներուն հետ` կասկածէ դուրս է: Միջնադարուն այն համագործակցութիւնը տիրելու ցանկութեամբ մը չէր շարժեր, այլ համոզուած էր, որ կը ծառայէր վարդապետական եւ բարոյական ճշմարիտ ուղղութեան: Այն համոզումը պիտի կորսնցնէր իր կարծրութիւնը, եւ 19-րդ դարուն այն ժառանգութեանց հաւաքման մէջ մեծ դեր պիտի ունենային թէ՛ եկեղեցական «աւագանի»-էն եւ թէ՛ խոնարհ կարգէն սպասաւորներ: Կը կրկնեմ` խնդիրը տիրելու ցանկութեան մը հետ աղերս չունէր: Իսկ Մեծ եղեռնէն վե՞րջ: Սփիւռքեան գաղափարներու աշխարհը առհասարակ խառնակութիւն մըն է: Բայց խառնակութեան մէջ անգամ չկայ տիրելու ցանկութիւնը…
Շեղումէս դառնամ: Արդ, մտայնութիւնը, որուն քննադատութիւնը կատարած է Թէօլէօլեան, ըստ իրեն, պատճառն էր եւ է ո՛չ թէ միայն տիրելու` համագործակցաբար իշխանաւորներուն եւ քաղքենի ղեկավարութեանց, այլեւ` «բարձր մշակոյթ»-ի եւ «ոչ մշակոյթ»-ի խտրումին: Չկան «բարձր մշակոյթ» եւ «ոչ մշակոյթ»: Չկան «կարեւոր» եւ «անկարեւոր» արուեստներ: Այս կեցուածքէն ետք Թէօլէօլեան փութացած է դէպի Վահէ Օշական, դէպի անոր մէկ հաստատումը, ըստ որուն, «մեծ արուեստ(ը) տեսութիւն կը պահանջէ»:
Հասկնալու համար կապը այս հաստատումին եւ մշակոյթի «կարեւոր» եւ «անկարեւոր» համարուած/համարուող «մասնիկներ»-ու նուիրապետութեան հարցին` կը կարդամ Թէօլէօլեանի արծարծած միտքը, որ անմիջապէս կանխած է Օշականի հաստատումը: Կը մէջբերեմ. «Ես գրականութեան ուսուցիչ եմ, սակայն իմ յոյսը բաղդատաբար աւելի կը յենի գաղափարախօսական յօդուածագրութեան վրայ, քան` գրականութեան եւ միւս արուեստներու: Անշուշտ զանոնք արժեզրկել չեմ փորձեր, սակայն կը հաստատեմ, նախ` որ արդի քաղաքակրթութեան պայմաններուն տակ փորձը, Մոնթէյնի «էսսէ»-ն եւ անոր հեռաւոր ազգականը` թերթի մը յօդուածը, ասոնք են սփիւռքացրիւ ժողովուրդի մը իմացականութեան ամէնէն լաւ կերտողները, արտայայտիչները եւ հիմնական զէնքերը: Այսօր հայ միտքն ու ոգին իրենք զիրենք լրջօրէն կ’արտայայտեն մամլոյ եւ պարբերականներու մէջ, եւ ո՛չ բանաստեղծութեան կամ արձակի մէջ: Կրկնեմ: Պըլտեանի, Կոստանդեանի, Գազանճեանի, Քիւրքճեանի, Օշականի, Որբունիի, Խրախունիի եւ Հաճեանի տաղանդը կամ բանաստեղծութիւնն ու արձակը արժեզրկելու փորձ մը չէ այս: Ընդհակառակն: Անոնց ստեղծած փոքր ու մեծ փոթորիկները սփիւռքահայ իմացականութեան դեռ շարունակուող գոյութեան վերջին փաստերէն են: Սակայն իբրեւ ընկերական եւ քաղաքական հոգեվիճակը ընդգրկող գործեր` Շահնուրի արտադրածին հետ կարելի չէ բաղդատել զանոնք»: (Շահնուրի «արտադրած»-ով ակնարկած է անոր «գաղափարախօսական յօդուածագրութեան»):
Ի մի խօսք, «մշակոյթի մասնիկներ»-ու նուիրապետութիւնը շրջել է պէտք: Բայց ինչո՞վ: Իւրաքանչիւրին տալով տեսութիւն: Տեսութիւնն է, որ իւրաքանչիւր «մասնիկ»-ին կու տայ հաւասարազօր իրաւունք: Մշակոյթը «մասնիկներ»-ու ամբողջականութիւն մըն է:
