ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Այս է խորագիրը Ճէոֆորի (GEOFOR)` ռուսական աշխարհաքաղաքական անկախ նախատեսութեան կեդրոնի 9 դեկտեմբեր 2024-ի խմբագրականին (1): Ստորեւ անգլերէնէ կը թարգմանեմ յօդուածը` երբեմն միջամտութիւն կատարելով, մերժելով կարգ մը պատմական, համայնքային եւ յարանուանական տեսակէտներն ու ընդհանրացումները` շեղագիր*.
«Մի՛այն երկու շաբաթէն տապալեցաւ Ասատի իշխանութիւնը, որ հիմնած էր Հաֆեզը` Պաշշար Ասատի հայրը: Անոր բանակը գրեթէ առանց կռիւի յանձնուեցաւ` փախչելով եւ զէնքերը վար դնելով: Ինքը` Սուրիոյ նախագահը, նախ անհետացաւ, ապա ընտանիքին հետ յայտնուեցաւ Ռուսիոյ մէջ, ուր անոնց ապաստան շնորհուեցաւ»: Սուրիոյ նախագահին անձին շուրջ թաւալող այս մեկնաբանութեան բառապաշարը անաչառ չէ*:
1. Նախագահ Հաֆեզ Ասատի տապալած արձանը կը քաշկռտուի փողոցը: 2. Սուրիոյ հիւսիսը, Այն Իսայի թրքական զօրակայանի մը մէջ, զինեալներ:
«Այս պահուս, բոլոր միջազգային յայտնի լրատուամիջոցները կը հեռարձակեն նկարներ, ուր պատկերուած են յեղափոխական զանգուածները, որոնք կը տապալեն յուշարձաններ` տօնական մթնոլորտի մը մէջ, կից զարնելով նախագահին հօր արձանին: Դիպաշարը շատ նման է Իրաքի եւ Լիպիոյ 2010-ի «Արաբական գարուն»-ներուն: Քաշանով (թրաքթոր) քաշուող տիրակալի մը քանդուած արձանին վրայ նստիլը արաբական յեղափոխութիւններու ժամանակ գրեթէ դասական ազգային զբաղում է:
«Իմ կարծիքով, իրադարձութիւններու այս շրջադարձը հիմնականին մէջ կանխորոշուած էր եւրոպական պետութիւններուն կողմէ, երբ անոնք արհեստական կերպով Միջին Արեւելքի երկիրները ստեղծեցին: 1916-ին բրիտանացի եւ ֆրանսացի դիւանագէտները ձեռք բերին Սայքս-Փիքօ համաձայնագիրը, որ սահմանեց ժամանակակից Սուրիոյ սահմանները: Քարտէսի վրայ գծելով այս սահմանները` անոնք ցանեցին անկայունութեան սերմերը, որոնք տակաւին կ՛արձագանգեն:
«Տարբեր ազգային փոքրամասնութիւնները մէկ կեդրոնական իշխանութեան տակ դնելը` ալեւիները, սիւննիները, քիւրտերը, տիւրզիներն ու քրիստոնեաները, որոնք արդէն իրարու հանդէպ խորապէս թշնամացած էին, լրիւ կամայական որոշում էր: Աւելի մեծ խնդիր յառաջացաւ, երբ ալեւիները, ներառեալ` Ասատի տոհմը, որոնք կը կազմեն բնակչութեան մի՛այն 10-15 տոկոսը, իշխեցին սիւննի մեծամասնութեան վրայ»: *1949-էն ի վեր, զինուորական 7 յեղաշրջումներէ ետք, 1971-էն սկսեալ Պաաս կուսակցութի՛ւնն է, որ կ՛իշխէ Սուրիոյ մէջ, նախ խորհրդային, ապա` ռուսական հովանիով, այս բաժինը բոլորովին անտեսուած է: Ի՞նչ ըսել կ՛ուզէ. արդեօք որեւէ երկրի մէջ մեծամասնութիւն կազմող համա՞յնքը պէտք է իշխէ, կամ` իւրաքանչիւր համայնք պէտք է իր երկի՞րը ունենայ*:
«Յստակ էր, որ բոլորը դժգոհ էին, եւ որ, ուշ կամ կանուխ, կափարիչը պիտի պայթէր այս հակասութիւններով եռացող կաթսային: Ճի՛շդ այդպէս ալ եղաւ: Զարմանալի չէ, որ Ֆրանսան` այն պետութիւններէն մէկը, որ օգնեց ստեղծել նման անկայուն Սուրիա մը, արեւմտեան առաջին երկիրն էր, որ շնորհաւորեց ընդդիմութիւնը` Ասատի իշխանութեան տապալումին առիթով: Ֆրանսան հաւանաբար միա՛կ արեւմտեան երկիրն է, որ այս «յեղափոխութեան» հետ ուղղակի կապ չունի, մինչ Թուրքիան, Ամերիկան, Իսրայէլն ու Բրիտանիան կը կանգնին ատոր ետին, առաջին երեքը բացայայտ զինուորական միջամտութիւնով` սուրիական հողին վրա՛յ իսկ գտնուելով*:
«Աւելի՛ն. պէտք չէ մոռնալ, որ արմատական սիւննիները կ՛ատեն արմատական շիիները, եւ շիի Իրանին միջամտութիւնը Սուրիոյ մէջ ստեղծեց արիւնալի հակամարտութեան մէկ նախադրեալ եւս: Զարմանալի չէ, որ երբ իրանցի շիի արմատականները դուրս մղուեցան, սիւննի արմատականները ներխուժեցին, որոնց կ՛աջակցին Թուրքիան եւ Քաթարը` ՏԱԷՇ, Քայիտա, Հայըաթ Թահրիր ալ-Շամ (HTS) եւ «Իսլամ եղբայրներ», որոնք բոլորն ալ արգիլուած են Ռուսիոյ մէջ»: Այստեղ ժամանակագրական սխալ կայ: Երբ որ արմատակա՛ն իսլամ խմբաւորումները նախ յարձակում գործեցին Սուրիոյ վրայ, այն ատեն Իրանի համակիր ուժերը միջամտեցին*:
«Այսօր Սուրիոյ մէջ երեք հիմնական ուժեր կան (բոլորը` զինուած*). հիւսիսը` թուրք-քաթարական խմբաւորումները` HTS-ը եւ Սուրիոյ «ազգային բանակ»-ը (SNA)` սուրիական զինուած ընդդիմութիւնը: Արեւելքը կան քիւրտերուն գլխաւորած «Սուրիոյ ժողովրդավարական ուժեր»-ը (SDF), որոնց կ՛աջակցին ամերիկացիները, անոնք կ՛ուզեն Քիւրտիստանի անկախ պետութիւն մը ստեղծել: SDF-ը գրաւած է Ասատի (օրինական*) բանակին կողմէ լքուած տարածքները` աւելցնելով իր «հսկողութեան գօտին», Սուրիոյ շուրջ 40 տոկոսը, որ խորապէս դժգոհ ձգած է Թուրքիան:
«Հարաւը` «Սուրիոյ ազատ բանակը» եւ «Հարաւային Ճակատ»-ի տեղական ուժերը կը տիրեն: Այլ խօսքով, այժմ միացեալ Սուրիա մը գոյութիւն չունի եւ կասկածելի է, որ երկիրը պիտի վերամիաւորուի իբրեւ մէկ պետութիւն:
«Տակաւին յստակ չէ, թէ ի՞նչ պիտի ըլլայ Թարթուսի եւ Լաթաքիոյ ծովեզերեայ շրջանը` ալեւիներու գլխաւոր բնակավայրը, ուր տեղակայուած են ռուսական Հումէյմիմ օդուժի զօրակայանը եւ անոր ռազմածովային խարիսխը: Մէկ կողմէ ալեւիները, որուն կը պատկանի Ասատ, պէտք է կատաղաբար դիմադրեն, քանի որ Միջին Արեւելքը չի ներեր ոեւէ մէկը, որ կապ ունի գահընկէց իշխող տոհմին հետ: Միւս կողմէ` տեղեկութիւններ կան, որ այնտեղ ալ ապստամբութիւններ սկսած են: Կ՛ենթադրեմ, որ ռուսական խարիսխներուն ճակատագիրով մեր դիւանագէտները կը զբաղին, երբ յստականայ, թէ ո՛վ է իշխանութեան ղեկին: Ռուսիոյ արտաքին գործոց նախարարութիւնը յայտարարած է, որ կապի մէջ է Սուրիոյ բոլոր ընդդիմադիր խմբաւորումներուն հետ:
«Տրամաբանական է ենթադրել, որ Սուրիոյ մէջ ռուսական խարիսխներուն կարգավիճակը կարելի է սակարկութեան առարկայ դարձնել Թուրքիոյ հետ բանակցութիւններուն, որ կրնայ զայն օգտագործել իբրեւ լծակ` Ռուսիոյ հետ բնական կազի շահաւէտ պայմանագրեր ապահովելու համար: Ոչ միայն կազի*:
«Սուրիոյ մէջ կան նաեւ զինուած տիւրզի խմբաւորումներ: Անոնք ժամանակին հաւատարիմ էին Ասատին, սակայն երբ իրենց գիւղերը ռմբակոծուեցան Հըզպալլայի կողմէ, որ կը կռուէր Ասատի հետ, անոնք վարչակարգին դէմ դարձան: Այստեղ կը սխալի հեղինակը: Այդ մի՛այն մէկ դէպք էր, եւ Իսրայէլն էր ռմբակոծողը, որ անմիջապէս տիւրզի երեւելիներն ալ հաւաստեցին*:
«Իրավիճակը այնքան խառնակ է, որ կրնայ յանգեցնել բոլորը բոլորին դէմ պատերազմի` շղթայական հակադարձութիւն յառաջացնելով ամբողջ Միջին Արեւելքի մէջ: Օրինակ, «Ժէյշ էլ Ատլ»-ը` պալուչի կազմակերպութիւն մը, որուն նպատակն է Իրանէն անկախ Պալուչիստան մը ստեղծել, կրնայ իրանեան ընդդիմութեան միանալով` տապալել Իրանի վարչակարգը: Եմէնի մէջ, ուր իրանամէտ հութիներէն դժգոհ շատ մարդիկ կան, Սուրիոյ յաջողած ընդդիմութիւնը կրնայ վարակիչ դառնալ: Անկարելի չէ, որ ամբողջ ճակատով սիւննի-շիի պատերազմ մը բռնկի:
«Պէտք է ընդունիլ, որ Իրանի շուրջ իրավիճակը սկսած է դառնալ ծայր աստիճան աննպաստ: Երբ իրանեան բոլոր ուժերը լքեցին Սուրիան, Իրանի Իսլամական յեղափոխութեան պահակագունդի բարձրաստիճան անդամ մը «Նիւ Եորք Թայմզ»-ին ըսած է. «Սուրիոյ անկումը նման է Պերլինի պատի փլուզումին` իրանեան դիմադրութեան առանցքին համար»: Լիբանանի Հըզպալլան այժմ լիովին մեկուսացուած է իր հովանաւոր եւ գաղափարական ներշնչումէն` Իրանէն:
«Յստակ է, որ շահագրգիռ կողմերէն մէկն է Իսրայէլը, որ մտահոգութեամբ կը հետեւի Սուրիոյ մէջ ծաւալող իրադարձութիւններուն, քանի որ հարեւան երկիր է: Մէկ կողմէ Իսրայէլը կ՛ուզէ Իրանի զօրքերը` իր հակառակորդները, ամբողջութեամբ Սուրիայէն դուրս մղուած տեսնել, միւս կողմէ` յստակ չէ, թէ իշխանութեան եկած Թուրքիոյ համակիրները ի՛նչ պիտի ընեն:
«Ըստ իսրայէլեան լրատուամիջոցներուն, Իսրայէլի օդուժը արդէն կը ռմբակոծէ զէնքի լքուած պահեստները, որպէսզի անոնք ընդդիմադիրներուն ձեռքը չանցնին: Իսրայէլի բանակը պաշտօնապէս հաստատած է, որ թէեւ չի միջամտեր ընթացող իրադարձութիւններուն, սակայն ցամաքային ուժեր տեղակայած է թափարգել գօտիին` Կոլանի բարձունքներուն, իսրայէլեան համայնքներուն ապահովութեան համար:
«Աւելի՛ն. Իսրայէլը արդէն զգուշացուցած է թրքամէտ խմբակը (HTS). «Եթէ դուք անցնիք 1974-ի զինադադարի գիծը, մենք կը ստիպուինք գործել ձեր դէմ»: Իսկ Իսրայէլի սպայակոյտի պետը յայտարարած է, որ Իսրայէլը «յարձակողական պատասխան» պիտի տայ Սուրիոյ մէջ: Թէլ Աւիւ կը հասկնայ, որ ստիպուած է Էրտողանի հետ բանակցիլ, որուն հետ յարաբերութիւնները այժմ իտէալական չեն:
«Եւրոպան ալ լուսանցքին պիտի չմնայ: Եթէ Թուրքիան, որ այժմ 3 միլիոն սուրիացի գաղթականներ ունի, որոշէ զանոնք տուն ղրկել, Եւրոպան կրնայ դիմագրաւել մէկուկէս միլիոն նոր սուրիացի գաղթականներու հոսք: Ցարդ Եւրոպան ընդունած է Ասատին դէմ եղող գաղթականներ, սակայն այժմ Ասատի կողմնակիցները նոյնպէս պիտի փախչին: Ասիկա մեծ խնդիրներ կը ստեղծէ, եթէ հակառակորդ խումբերը հանդիպին եւրոպական երկիրներուն մէջ:
«Նոյնիսկ ուքրանացիները ներքաշուած են այս արիւնալի իրավիճակի մէջ, որոնք պատրաստ են օգնելու որեւէ կողմի, որ կրնայ թէկուզ նուազագոյն վնաս հասցնել ռուսական շահերուն: Ի պատասխան` Իրանը Ուքրանիայէն պահանջած է անյապաղ դադրեցնել զէնքի մատակարարումը Սուրիոյ ահաբեկիչներուն:
«Նոր Սուրիոյ մէջ յաջորդ քայլը ի՞նչ է. արդեօ՞ք Սուրիան պիտի մնայ իբրեւ պետութիւն: Առայժմ ծայրայեղ-ժիհատական HTS խմբաւորման առաջնորդ Ապու Մոհամետ ալ Ժոլանին, որ գլխաւորեց Սուրիոյ վրայ թրքական զինեալ խմբաւորումին յարձակումը, միջազգային լրատուամիջոցներուն տուած իր առաջին հարցազրոյցին մէջ ըսած է. «Յեղափոխութեան նպատակը Ասատը տապալելն է: Պիտի ստեղծենք ժողովրդական խորհուրդի վրայ հիմնուած հաստատութենական կառավարութիւն մը, որ մէկ իշխանաւորէ կախեալ չըլլայ, որպէսզի կամայական որոշումներ չկայացուին»:
«Սակայն, դժբախտաբար, այս հրաշալի նոր ժողովրդական կառավարութեան հաճելի հաւաստիացումներուն, եւ անձերուն ետին կանգնած, ի յայտ կու գան պետութիւններ, այս պարագային` Թուրքիոյ յստակ նպատակները: Նախագահ Էրտողան ինքզինք կը ներկայացնէ իբրեւ Օսմանեան կայսրութիւնը վերականգնող առաջնորդ:
«Մեկնաբանելով սուրիական վարչակարգին տապալումը` Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Հաքան Ֆիտան ըսած է. «Անցումային շրջանին մենք պէտք է ուշադիր ըլլանք: Մենք կապեր ունինք տարբեր խմբաւորումներու հետ` թոյլ չտալու ահաբեկչական կազմակերպութիւններուն, ինչպիսիք են «Իսլամական պետութիւնը» եւ Քիւրտիստանի աշխատաւորական կուսակցութիւնը, օգտուելու իրավիճակէն»: Թուրքերը կտրականապէս դէմ են քրտական պետութեան գաղափարին:
«Ես կ՛ակնկալեմ չարամիտ մեկնաբանութիւններ, թէ` Ռուսիան չկրցաւ փրկել Ասատին վարչակարգը: Հակառակ անոր որ Մոսկուան տարիներ շարունակ անոր օգնեց, որ գոյատեւէ, Պաշշարը երբե՛ք չէ հասկցած, որ 21-րդ դարուն բացառապէս հակառակորդներուն ֆիզիքական ոչնչացման վրայ քաղաքականութիւն հիմնելը պետութեան զարգացման համար փակուղի կը տանի: Ան չկրցաւ օգտուիլ ժամանակակից պատմութեան դասերէն: Փորձեր չեղան բոլոր հակառակորդ կողմերուն հետ կապեր հաստատելու, համատարած փտածութիւնը յաղթահարելու, կամ ժողովրդավարական բարեփոխումներ իրականացնելու: Իր ինքնագոհութիւնը, թէ` «Ես դաշնակիցներ ունիմ` Իրան եւ Ռուսիա, ուստի իմ խնդիրներս ամբողջութեամբ նաեւ անոնցն են, հետեւաբար ես ոչինչ կրնամ ընել» կեցուածքը յանգեցուց անոր քաղաքական անկումին:
«Իսկ ինչ կը վերաբերի Ամերիկային, նախագահ Թրամփ արդէն ըսած է, որ Սուրիոյ պատերազմը «մեր պատերազմը չէ», բայց ամերիկացիները նպատակ չունին լքելու Սուրիան: Անոնք զգուշացուցած են, որ ամերիկեան ռազմակայաններու վրայ որեւէ յարձակման պիտի հակադարձեն:
«Յստակ է, որ եթէ դէպքերը Սպիտակ տան աննպաստ զարգանան, ապա ամերիկացիները աւելի աշխուժ կերպով կը միջամտեն քիւրտերուն միջոցով` իբրեւ դաշնակիցներ: Այսպիսով, Սուրիոյ մէջ շահեր ունեցող բոլոր կողմերը` Ամերիկան, Քաթարը, Թուրքիան, Իրանը եւ Ռուսիան, այժմ կը բանակցին: Այս բանակցութիւններուն արդիւնքը կ՛որոշէ, թէ արդեօք Սուրիան կը մնա՞յ միասնական երկիր, թէ՞ կ՛ընկղմի կրօնական եւ քաղաքացիական մը անվերջ պատերազմի մէջ»: Վերջ:
Արդէն շարք մը ճշդումներ կատարեցի, թէեւ շատ աւելին կարելի էր մատնանշել: Ընդհանուր առմամբ, սուրիացիի մը, կամ լիբանանցիի մը համար յօդուածին մէջ նորութիւն մը չկայ, սակայն ակնյայտօրէն յօդուածը չքմեղանք մըն է ռուսական կողմին` Միջին Արեւելքի մէջ իր դաշնակիցը կորսնցնելուն, եւ` յանցանքը մի՛այն նախագահ Ասատին վրայ բեռցնելու:
11 դեկտեմբեր 2024
———–
* Լուսաբանութիւններն ու ընդգծումները հեղինակին կողմէ:
