ԴԵՐԵՆԻԿ ՄԵԼԻՔԵԱՆ
«… Կա՛նգ առէք այդ պաշտելի շիրիմների առջեւ, մտէ՛ք այդ վեհ պանթէոնը, ուր ամփոփուած են մեր թանկագին մեռելները, մեր նորագոյն պատմութեան զարդն ու պարծանքը…»
ՄԻՔԱՅԷԼ ՎԱՐԱՆԴԵԱՆ
Հայոց բազմաբնոյթ ու փրկարար յեղափոխութեան պատմութեանը քաջագիտակ, ՀՅԴ գործիչ-տեսաբան Միքայէլ Վարանդեանի դեռեւս 1910 թ. գրի առած, բայց ինչպէս միշտ, արդիական ասոյթն է սիւնակիս ենթավերնագիր-բնաբանը: Դա յատկապէս համահունչ է հայաշխարհի մերօրեայ հոլովոյթում բարձրաձայնուող այն յորդոր-բացագանչութիւններին, որոնցով կարեւորւում է ազգի` սեփական «պատմական յիշողութեան»-ը կառչելու հրամայականը:
Եւ այսպէս, վերջերս թեհրանահայ աւանդապահ համայնքի ստուարաթիւ անդամներ «կանգ առան պաշտելի շիրիմների առջեւ» ու իրենց յարգանքի տուրքը մատուցեցին ընդհանրապէս հայութեան ու մասնաւորապէս իրանահայ 20-րդ դարասկզբի պատմութեան «թանկագին մեռելներին…»:
Մեր Երկրորդ Աւարայրը
Թեհրանի հայոց հին գերեզմանատան պանթէոնում իր յաւիտենական նինջով ամփոփուած է իրանահայ կամաւորական, զօրավար Անդրանիկի գնդի վաշտապետ Ասլան Ստեփանեանի մարմինը: Նա շատ արժէքաւոր ու բացառիկ յուշեր ունի պատմած` զօր. Անդրանիկի եւ զօր. Նազարբէկեանի հրամանատարութեամբ 1915 թ. ապրիլին Դիլմանի (ներկայիս Սալմաստի եւ նոյնինքն Աւարայրի շրջան) հռչակաւոր ճակատամարտի վերաբերեալ: Ուշագրաւը, սակայն, այն է, որ վաշտապետ Ասլան Ստեփանեանի յուշերի գրի առնողն է եղել նոյն պանթէոնում խաղաղութեամբ ննջած, ազգային-հասարակական ու մշակութային ծանրակշիռ գործիչ Հայկ Աճեմեանը` Ատրպատականի պատմութեան հերոսական բազմաբնոյթ դրուագների ականատես վկայագիրը…
Իսկ Դիլմանի (կամ` մեր երկրորդ Աւարայրի) փառահեղ ճակատամարտի արդիւնքում հայոց զօրագունդը ջախջախեց Ատրպատական ներխուժած օսմանական բանակի հրամանատար Խալիլ պէյի զօրագունդը, որն մտադիր էր հասնել Վան` Ճեւտեթ փաշային միանալ-օգնելու` հայոց հերթական կոտորածների համար: Այդ ծրագիրը հիմնովին ձախողուեց ու փաստօրէն Վանը ազատուեց նոր արհաւիրքից` շնորհիւ Դիլմանի հզօր սխրանքի:
Ուրմիայի Յաղթական Գոյամարտը
Ահաւասիկ, «պատմական յիշողութեան» ըստ ամենայնի օրինաչափ եղելոյթ է նաեւ ու մանաւանդ 1918 թ. Ուրմիայի հերոսական գոյամարտը, որը եւս պսակուեց հերթական անգամ Ատրպատական ներթափանցած թուրքական բանակի աջ թեւի պարտութեամբ:
«Այս հերոսամարտի մասին,- գրել է Անդրէ Ամուրեանը,- դժբախտաբար քիչ բան է գրուած: Նրա կարեւորութիւնը, սակայն, առանձնայատուկ է հետեւեալ նկատառումներով.
1.- Թուրքական արշաւող բանակի աջ թեւի յառաջխաղացումը դանդաղում է ամիսներ շարունակ, որը կատարւում էր Ատրպատականի վրայով:
2.- Այդ դանդաղեցումը հնարաւորութիւն է տալիս Արարատեան դաշտի Երեւանի հայութեանը, որպէսզի ինքնապաշտպանութեան միջոցների դիմեն` արդիւնաւորելու համար Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի եւ Ղարաքիլիսէի հերոսամարտերը:
3.- Թուրքը չկարողացաւ հասնել իր նպատակին` ջարդել գլխովին Սալմաստ-Ուրմիայի հայութեանը…»:
Եւ ի զուր չէ, որ օսմանական բանակի աջ թեւի հրամանատար Ալի Իհսան փաշան հետագային խոստովանել է. «Եթէ չլինէին հայերը, մենք կը գրաւէինք Կովկասը»:
Ահա, ինչպէս տուեալ դէպքում` իրանահայութեան համար, այնպէս էլ առհասարակ ողջ հայութեան համար արժեւորման եւ օրինաչափութեան ցուցանիշներ են կարող լինել պատմական յիշողութեան խրախուսիչ ու, տայ Աստուած, վարակիչ դրուագները, որոնք անտարակուսօրէն ի զօրու են ուղենշել յատկապէս մերօրեայ ազգային, թէ պետական բարդագոյն մարտահրաւէրների արժանապատիւ դիմագրաւման ելքերը…
