Զուգահեռ Որոնումներ. «Քաղցր Տուն Ատանա»

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Բեմադրիչը.- Ատանացի հայկական արմատներ  ունեցող Նակեհան Ուսքան հաստատուած է Թուրքիոյ մօտակայ յունական Լեպոս կղզիի վրայ (1): Արտադրիչն է «Տերտօ մայրիկը եւ ընկուզենին»  (Mother Derdo and the Walnut Tree, 68 վ. 2017) վաւերագրական ժապաւէնին, որուն անդրադարձած եմ «Ոսկէ ծիրան» փառատօնի ծիրին մէջ (2): Ներկայ գործը ֆինանսաւորած է «Կիւլպէնկեան» հաստատութիւնը:

Վերնագիրը հետեւողութեամբ է «Sweet Home Alabama» (Andy Tennant 2002) ժապաւէնին, որ կը պատմէ այդ հարաւային (սեւերու) նահանգէն Նիւ Եորք փոխադրուած եւ այդտեղ նոր ինքնութիւն մը յօրինած կնոջ մը, նորաձեւագէտ (fashion design) Մելանիին մասին: Ժապաւէնին վերնագիրը, իր կարգին, ներշնչուած է Lynyrd  Skynyrd-ի (1974) վատահամբաւ ցեղապաշտ երգի վերնագիրէն: Ինչպէ՞ս հասկնալ (3):

Կարճամեթրաժ վաւերագրական «Քաղցր տուն Ատանա» («Sweet Home Adana»- 21 վ. 2024) ժապաւէնին մէջ կ’ընթանան երկու զուգահեռներ: Առաջինը բեմադրիչին մօր տատիկին եւ անոր տան, այսինքն հայկական պատկանելիութեան փնտռտուքն է, իսկ երկրորդը` գանձագողերու աւերիչ փորփրումներն են հայկական հնավայրերու եւ բնակավայրերու մէջ` այդտեղ թաքցուած ոսկիները իւրացնելու համար:

Ժապաւէնի նիւեորքաբնակ հերոսուհին` Մելանի, որեւէ հոգեկան կապ չունի հարաւի սեւամորթներուն հետ: Այդտեղ պիտի երթայ դատական գործի մը պահանջած փաստաթուղթեր ստանալու համար: Ինչպէս Մելանի, այնպէս եւ բեմադրիչը ուղղուած են դէպի նախնիներու տուն մը, որ այլեւս գոյութիւն չունի: Սեւ հիւմըր: Ինչպէս Մելանի, այնպէս եւ ոսկի որոնող խուլիկանները հոգեկան որեւէ կապ չունին տառապեալ վայրի անցեալին հետ: Իրենց նկարած տեսերիզներու մէջ գանձ որոնողները «կը հարցաքննեն» աւերակներն ու ժայռերը` թաքցուածին շուրջ տեղեկութիւն ստանալու համար: Այդ եւս ժապաւէնի սեւ հիւմըրն է, որ կը միտի հանդիսատեսը խորհրդածութեան մղել` փոխանակ հրամցնելու պատրաստ եւ դիւրին մտքեր:

Բեմադրիչը տեսակցութեան մը ընթացքին իր հիւմըրով դիտել տուած է, որ իր որոնումները ոչ թէ զուգահեռ են, այլ` խաչաձեւ, որովհետեւ ինք կը շարժէր տափարակ, հորիզոնական, իսկ գանձագողերը` դէպի ներքեւ, ուղղահայեաց:

Տատիկին մասին միակ տեղեկութիւնը այն է, որ բոյսերով դեղորայք կը պատրաստէր եւ կը բաժնէր դրացիներուն, որոնք զինք կը կոչէին «Մէլէք Ապլա» (հրեշտակ մեծ քոյր): Այլ խօսքով, իր շրջապատի հետ նոյնիսկ աւելի սիրալիր յարաբերութիւն ունէր, քան` Տերտօ մայրիկը: Տատիկի ինքնութեան մասին հաւաստի այլ ոչինչ կը տեսնենք:

Պատկերներ.- Բացման տեսարանը.- Կոյր մեծ տատիկին դաջուած ձեռքը լերկ ժայռերու վրայ բան մը կը փնտռէ: Կոյր որոնում: Այդ, ինչպէս ձեռքի մերօրեայ դաջուածքը կը թելադրէ, բեմադրիչին ձեռքն է, որ ունայն կը մնայ մինչեւ տեսարանի վերջ:

Այդ առաջին, գլխաւոր զուգահեռն է: Ապա, ուղղակի կցումով (մոնթաժ) կը տեսնենք երկրորդ զուգահեռը, որն է` հայկական հնավայրերու աւերումը գանձագողերու կողմէ: Մետաղի տարօրինակ յայտնակով եւ մեծ քլունկով զինուած փորփրող ինքնակոչ «գանձերու արքան»` ծիծաղելի զգայակներով  եւ թաքնագիրներ վերծանելու առաւել ծիծաղելի տեսութեան յենած, գանձ յայտնաբերելու ցուցմունքներ կու տայ իր հետեւորդներուն: Հանդիսատեսին հեգնանքը, սակայն, արագ կը վերածուի ցաւի, երբ  գանձագողը կը ջարդէ գունաւորուած կաւէ սափոր մը, անոր յատակին մէջ թաքցուած ոսկի գտնելու համար (Տե՛ս կողքի նկարները) (4):

Կը փոխադրուինք աղիւսաշէն Սաչլը Համիտ թաղամաս, ուր կայ եռուզեռ եւ ուրախ ժողովրդական սրճարան: Քամերան գլխիվայր կը շրջուի` ուղեղի ժխոր եւ տագնապ թելադրող երաժշտութեան ընկերակցութեամբ: Կը լսենք, որ «փոկրոմ»-ի ընթացքին սպաննուած են 20 հազար հայեր (5): Ակնթարթի մը համար կը տեսնուի ստուերը երբեմնի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ (6): Կը մտնենք հոյածաւալ Աբգարեան վարժարան, որ վերածուած է շուկայի, գրասենեակներու եւ զբօսավայրի: Արտապատկերային պատումը կը սկսի կարդալ Զ. Եսայեանի «Աւերակներուն մէջ» ուղեգրութենէն յուզական հատուած մը (որ յարիր չէ ժապաւէնի մօտեցումին) (6):

Քամերան կ՛ընթանայ կիսամութ գորշ անցքի մը ընդմէջէն, որ կ՛աւարտի դէպի վեր տանող ոչ երկարաձիգ օգնական բազրիքով օժտուած սանդղամատեր, որոնք կը տանին դէպի լուսաւոր երկնագոյն աւարտ (Տե՛ս կողքի նկարը): Բեմադրիչը կը սկսի պատմել ակնյայտօրէն խորհրդանշական «երազ» մը, ուր տատիկը զինք կ՛առաջնորդէ դէպի աստիճաններ եւ կը թելադրէ բարձրանալ: Բայց բեմադրիչը անյայտ պատճառով անկարող է կատարելու տատիկին կտակ-խնդրանքը: Հարկ կա՞յ երազահանի դիմելու:

Կը փոխադրուինք բոլորովին քարուքանդ հնավայր մը, որ պայմանականօրէն հայկական է: Բայց այս անգամ կը կարդացուի Զապէլ Եսայեանի «Աւերակներուն մէջ»-էն վերցուած հատուած մը, որ կ՛աւարտի հետեւեալ անակնկալ նախադասութեամբ. «Յուսահատութեան մէջ ժպիտ մը կը ծագի»: Խորապատկերի մշուշոտ հորիզոնը կը սկսի հրավառիլ: Այդ կը թուի փորձ մը  ըլլալ արհեստական կերպով յուսադրիչ աւարտ մը կցելու մինչ այդ սեւ հիւմըրով ընթացող ժապաւէնին:

Ապա կրկին կը տեսնենք ցիրուցան լերկ ժայռերու վրայ ընթացող փնտռտուք մը: Բայց այս անգամ որոնողը ոչ թէ արտակեդրոն գանձագողն է, այլ` բեմադրիչը: Որոնումը կը յանգի երբեմնի գողտրիկ, բայց այժմ լքուած ու խարխլած հայկական տան մը, որ պայմանականօրէն իր մօր տատիկին կորսուած տունը կը սեպէ: Պաստառի կեդրոնին վրայ կը կրկնուի աստիճաններու խորհրդանշական պատկերը: Սակայն, ի տարբերութիւն կիսամութ, միջանցքի սառն սանդղամատերուն,  փայտեայ աստիճանները  ունին տաք արտաքին լուսաւորում: Տունը, սակայն, թերեւս խորհրդանշանակօրէն ունի մութ ընդերք: Քամերան կը բարձրանայ դէպի թափուր պատշգամը, որ շրջապատուած է կանաչով (նոր ծաղկող կեանք – մեկնաբանելի): Չի փորձեր, սակայն, մտնել ներս: Չի կրնար մտնել, որովհետեւ այդ կրնար նշանակել ընդունիլ հայկական ինքնութիւն, որ անորոշ է, անսահմանելի: Ժապաւէնը, ուրեմն, կ՛աւարտի այդտեղ: Բարի՛:

Գեղարուեստական.- Քամերան շարժական է ժապաւէնի գրեթէ ամբողջ ընթացքին, որովհետեւ կը ներկայացնէ որոնողներու աչքերը: Պարտաւոր է յառաջանալ ոստոստելով զուգահեռէ զուգահեռ: Այդ յարիր է ժապաւէնի երկբայական մօտեցումին: Բարի՛:

Երաժշտութիւնը յոյժ յարիր եւ տպաւորիչ է յատկապէս Leonidas Danezos-ի կողմէ յօրինուած մթագին, աղօտ, մտային տագնապ եւ նոյնիսկ մղձաւանջ թելադրող այն հատուածը, որ կը լսուի աստիճաններու երազին ընթացքին: Տաղանդաւոր եւ բարեացակամ երաժիշտի հետ նամակցութեամբ իմացայ, որ գործադրուած է նոյնինքն երաժիշտի կողմէ պատրաստուած նուագարանէ մը, ուր մանկական դաշնակի լարերը փոխարինուած են մետաղեայ ձողերով, որոնք գրեթէ կ՛ողբան, երբ բանեցուին ջութակի աղեղով (8):

Հուսկ բանք.- Ինչպէս բեմագիր-բեմադրիչը այլ առիթով դիտել տուած է, հայկական արմատներու եւ ժառանգի բներգը ցաւօք ոմանց նիւթաբարոյական շահարկումի հնարաւորութիւն տուած է: Ներկայ ուսանելի եւ տպաւորիչ ժապաւէնը կ՛առանձնանայ իր ակադեմական պարկեշտ մօտեցումով: Շա՛տ բարի: Նախընտրելի էր, սակայն, որ բեմադրիչը զանց առնէր Զ. Եսայեանի զգացական զեղումները: Պատկերաւոր լեզուն աւելի քան բաւարար էր հեղինակին ասքը փոխանցելու: Ուոլթըր Պենիամինի բառերով. «Անցեալը երբեք ամբողջութեամբ չի անհետանար, կարելի չէ զայն ի սպառ պատմականացնել:

————–

1. Դոկտ. Ն. Ուքան հաղորդակցութեան եւ շարժապատկերի այցելու դասախօս է գերմանական եւ թրքական համալսարաններու մէջ:
2. Տերտօ մայրիկ թրքերէն չիմացող այրիացած հայ կին մըն է, որ Պիթլիսի մէջ ընկոյզի պտղաբեր ծառ մը ունի: Ոմանք կ՛ուզեն ծառը հատել, որպէսզի տիրանան հողին, բայց դատարանին վճիռը ի նպաստ հայ կնոջ է, որ սիրալիր յարաբերութիւններ ունի իր դրացիներուն հետ: Ժապաւէնը ֆինանսաւորուած էր Հայ-թուրք հարթակին կողմէ: «Թօշնող ծիրանի հեւքը», «Ազդակ», յուլիս 28, 2017:
3. Բեմադրիչը կ՛ըսէ, որ տեղեակ չէր երգի ցեղապաշտ բնոյթէն:
4. Րաֆֆի Պետրոսեանի յօդուածին կցուած են տեսերիզներ, որոնք ուղղուած են գանձագողերը զարգացնելու: Տես «Hunters of Armenian Treasures», The Armenian Weekly, 9 յուլիս, 2020:
5. «Փոկրոմ» Ռուսիոյ հրեաներու «Եիտտիշ» բարբառով կործանում կը նշանակէ: Հետագային ստացած է «հրեաներու սպանդ» իմաստը: 20 հազարը պետութեան կողմէ յայտարարուած պաշտօնական թիւն է: Բեմադրիչը կրնար իսկական թիւը յիշել, որ ի հարկէ շատ աւելի մեծ է:
6. Կիլիկիոյ հայաթափումէն ետք, պետութիւնը 1840-ին կառուցուած եկեղեցին վերածած է շարժապատկերի սրահի: Իսկ 70-ական թուականներուն քանդած է եւ այդ հողին վրայ կառուցած Կեդրոնական դրամատան մասնաճիւղ մը: Բեմադրիչը թերեւս այդպիսով լռելեայն կ՛ակնարկէ իսկական, մեծ գողութիւնը ոչ թէ ընդհանրապէս ունայնաձեռն մնացող գանձ որոնողները կատարած են, այլ` նորափթիթ քաղքենիական խաւը, որ սեփականացուց ոչ հայկական եւ յունական շարժուն եւ անշարժ ունեցուածքը եւ ճարտարարուեստական ենթակառոյցը:
7. Վարժարանը, որուն «ոգեկոչում»-ը կը գործէ(ր) Պէյրութի մէջ, ունի արգելակայանի կառուցուածք: 19-րդ դարու մանկավարժական ըմբռնումները ուսումնասիրութեան առանձին նիւթ են:
8. Կողքի լուսանկարները ցոյց կու տան նուագարանի վաճառելի նմանակները, որոնք կը կոչուին whalophone եւ կամ euphone (որ անյարիր է, որովհետեւ eu-phone կը նշանակէ հաճելի ձայն): Յաճախ կը գործածուին շարժապատկերի վախազդու տեսարաններու առընթեր: