Խաչիկ Թէօլէօլեան Եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Ը.)

ԳԱՌՆԻԿ ԱՒ. Ք. Գ.

Զ.- Ազգ-պետութիւններ
III.- Կերպարանափոխութիւն

Ժամանակակից պետութեան ստորոգութիւնները (տարածքային յստակ սահմաններ, ինքնակառավարում, օրինականութիւն` թէ՛ ներքին հասարակութեան եւ թէ՛ արտաքին պետութիւններու, կամ Միացեալ ազգերու կազմակերպութեան կողմէ ճանչցուած, տնօրինութիւն` տնտեսութեան, արտաքին թշնամիներէ սեփական սահմանները պաշտպանելու իրաւունք, կրթութեան եւ մշակոյթի հովանաւորութիւն եւ այլն, եւ այլն) եւրոպական ծնունդ ազգ-պետութեան ստորոգութիւններն են, կարգ մը ստորոգութիւններ ալ` անոնց հիման վրայ զարգացումներ:

Հին անցեալին մէջ տարբեր ստորոգութիւններով, տարբեր նկարագրերով պետութիւններ գոյութիւն ունեցած են: Պատմական հետաքրքրութիւն մը դիւրութեամբ կրնայ գտնել օրինակները: Անոնք սկզբնապէս փոքր էին եւ պատերազմներով հետզհետէ վերածուած էին երկիր-պետութիւններու, ու ետքն ալ` բազմ-երկիրներու, աւելի ճիշդ` բազմա-տարածք պետութիւններու կամ կայսրութիւններու: Ըսի` «բազմա-տարածք», որովհետեւ այն դարերուն սեփական սահմանները «քաջ»-երուն զէնքերով կը գծուէին, ինչպէս մեր պատմագիրը պիտի ըսէր:

Այսպէս պիտի յառաջանար մարդկային քաղաքակրթութիւնը` մինչեւ միջնադարու գրեթէ վերջաւորութիւնը, երբ Եւրոպայի մէջ պիտի խմորուէր գերիշխան պետութեան ժամանակակից հասկացողութիւնը, եւ ծնէր ազգ-պետութիւնը:

Թէօլէօլեան գրած է,  որ ազգ-պետութեան «բիւրեղացած պատկեր»-ը կազմաւորուած էր 1648-1789, այսինքն` 1618-1648 երեսնամեայ պատերազմներու վերջը նշող Վեսթֆալիայի խաղաղութեան համաձայնագրէն մինչեւ Ֆրանսական յեղափոխութիւն:

Այն ատեն հաստատուած էր պետութեան սահմանում մը, ըստ որուն, իւրաքանչիւր պետութիւն ազգի մը պետութիւնն է, որ անձեռնմխելի սահմաններու վրայ գերիշխանութիւն եւ իրաւունքներ ունի: «Բիւրեղ»-ացման այս «պատկեր»-ը իր մէջ ունէր արդի բազմազգ պետութեան սերմնահատիկները. ազգ-պետութիւններուն մեծամասնութիւնը ինքզինք միատարր կը տեսնէր, բայց այդպէս չէր: Անոնք, զարմնային ծագումներու առումով, խառն պատկերներ կը ներկայացնէին: Ազգ-պետութիւնները միատարրացման ձգտումը պահեցին, որովհետեւ կորիզային զարմ մը իր մենաշնորհը համարեց պետութիւնը եւ դեռ կը համարէ: Թէօլէօլեանի բացատրութեամբ, անոնք միշտ եւ մինչեւ այսօր իրենք զիրենք կը պատկերացնեն եւ կը ներկայացնեն միատարր, ներդաշնակ, համարկեալ: Սակայն այս ինքնապատկերացումը եւ ինքնաներկայացումը լոկ «տնային հանգստութիւն» մը տալու համար էր եւ է: Կորիզներուն ազգայնական եռանդը գրեթէ ամէնուր ցարդ կը պահպանէ ցանկութիւնը` սեփական ժառանգութեանց ենթարկելու փոքրամասնութիւնները:

«Մինչեւ 1968 ամէն լուրջ վերլուծող կը հաստատէր, որ ազգ-պետութիւնները համաշխարհային համակարգի միակ կարեւոր դերակատարներն էին` զինուորական, տնտեսական, քաղաքական, վարչական, մշակութային եւ գրեթէ բոլոր կարեւոր մարզերու մէջ (ի բաց առեալ` գիտութենէն եւ կրօնէն, որոնց սահմանները չեն համապատասխանած կամ համընկած ազգային տարածքներու սահմաններուն)», գրած է Թէօլէօլեան: Իր տեսակէտով, Հայաստանի այժմու հանրապետութիւնը, ինչպէս` այլ հանրապետութիւններ, ազգ-պետութեան «թատրոնի բեմ»-ին հասան շատ ուշ, երբ անդրազգայնացման եւ համաշխարհայնացման գործընթացը գլուխը առած կ՛երթար:

Ազգ-պետութեան ստորոգութիւնները կը բանին: Թէպէտ տկարացման փուլ մը ունեցան, սակայն այսօր կը տեսնուի զանոնք վերականգնելու գործընթացը:

Բ. Աշխարհամարտին հետեւած ապագաղութայնացման շրջանին եւրոպական ազգ-պետութեան կառուցուածքը արտածուեցաւ ամէնուր` բացի Խորհրդային Միութենէն (մինչեւ անոր կազմալուծումը, իսկ կազմալուծումէն ետք` այնտեղ եւս) եւ համայնավար Չինաստանէն: Կառուցուածքին հետ` նաեւ ստորոգութիւնները: Այս արտածման մտաւորական անդրադարձը պիտի գար երկու տասնամեակ վերջ, Պաղ պատերազմի աւարտին: Թէօլէօլեանի նշած թուականը` 1968-ը, պարզապէս մտաւորական անդրադարձի զարթնումին ժամանակը ցոյց կու տայ:

60-ականներէն սկսեալ ազգ-պետութիւնները իրենք զիրենք պիտի գտնէին մեծ տագնապներու կամ «աննախընթաց մարտահրաւէրներ»-ու առջեւ: Զանգուածային գաղթեր ու արտագաղթեր, անդրազգային հաւաքականութիւններու եւ «անպետութիւն ուժ»-երու («ստատելեսս պովերս») կազմաւորումներ, օտար մշակոյթներու եւ սովորոյթներու հեղեղումներ, դրամագլուխի պետութեան սահմաններէն դուրս անստուգելի հոսքեր, ճարտարագիտական հետզհետէ աւելի արագացող յառաջընթաց. համացանցի ու անոր «ընկերներուն» «առաջին դարպասապահներ»-ու վերածում: Ասոնք եւ այլ մարտահրաւէրներ ազգ-պետութիւններուն անձկութիւններ բերին, կը բերեն: Անշուշտ մեծ ազգ-պետութիւններ անջատաբար կամ միասնական ճիգերով յաջողած են որոշ հակակշիռ եւ հսկողութիւն վերստեղծել, բայց անձկագին պատումը կը շարունակուի, պիտի պայքարին ընդերկար:

Հորիզոնին երեւցո՞ղը:

Թէօլէօլեան գրած է, որ միատարր ազգի (կը հասկնամ նաեւ` ազգ-պետութեան) տեսլականը այսօր փոխարինուած է տեսլականով մը, որ աշխարհը կ՛ընկալէ իբրեւ «միջոց» (տարածք), ուր շարունակաբար վերաձեւաւորում տեղի կ՛ունենայ տարբեր պատճառներով, ինչպէս` մշակութային, քաղաքական, ճարտարագիտական, ժողովրդագրական եւ գլխաւորաբար` տնտեսական: Հակառակ ազգայնական շարժումներու զարթնումներուն, եւ կամ բորբոքումներուն` յետ-ազգ-պետութիւններու փուլ մը մտած է արդի ժամանակը: Համաշխարհայնացումը տուներէն ներս է, նաեւ` անհատներու կեանքերէն ալ ներս: Ուստի ազգ-պետութիւնները կերպարանափոխման մէջ են:

Կերպարանափոխութիւնը ո՞ւր պիտի հասնի:

Վարչարարական շրջանայի՞ն պետութիւններու, ինչպիսին է Եւրոպական Միութիւնը, որ երկունքի մէջ է: Իսկ հեռաւոր ապագային` վարչարարական համաշխարհայի՞ն դրոյթի: Կամ արդեօք աղէտ մը պայթեցնելով ամէն ինչ, պիտի կանխէ՞ որեւէ կերպարանափոխութիւն: Բարին Աստուծմէ:

Գ. Խաժակ, Լ. Շանթ եւ Յ. Քաջազնունի եռեակը բնականօրէն չունէր ազգ-պետութեան կերպարանափոխութեան միտքը, ատիկա մեր ժամանակին տիրող միտքն է, որովհետեւ տիրող իրականութիւնն է: Թէօլէօլեան` այդ միտքը արձանագրող մը: