ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ
Երեւան, Չարենցի փողոց, 1975, փետրուար
Այդ տարիներուն ես կ՛ապրէի Լենինի (այժմ` Մաշտոցի) անուան պողոտայի վրայ գտնուող Շարա Տալեանի բնակարանը… վարձով: Ուշ ատեն իմ լաւ ընկերներէս Ֆերտոն հեռաձայնեց.
– Մոսօ՛ ջան, վաղը ի՞նչ ես անում… զբաղուա՞ծ ես:
– Սովորական, Ֆերտօ ջան… դասի եմ գնալու:
– Լսիր` ի՛նչ եմ ասում, աւելի կարեւոր դաս կայ… քեզ համար: Մկոյի հետ գնալու ենք Արթուրի մօտ: Նա խնդրեց, որ քեզ էլ հրաւիրեմ:
– Կը գամ, բայց կ՛ասե՞ս` ի՛նչ «դասի» մասին է խօսքը…
– Տե՛ս, քննարկելու ենք նորակառոյց «Զուարթնոց» օդակայանի մուտքի բարձրաքանդակների բնոյթն ու տեսակը, որ ինձ թւում է, թէ քեզ համար էլ հետաքրքիր կը լինի: Սպարտակն ու Հրաչեան եւս ներկայ են լինելու:
– Ի հարկէ, Ֆերտօ՛ ջան… անպայման կը գամ:
Մինչ այդ պարբերաբար կը հանդիպէի ճարտարապետ Արթուր Թարխանեանին, քանդակագործներ` Ֆերդինանտ Առաքելեանի եւ Մկրտիչ Մազմանեանի «Սիլաչի»-ի իրենց համատեղ արուեստանոցը, ուր տեղի կ՛ունենային ինծի համար խիստ հետաքրքրական եւ ուսանելի զրոյցներ… եւս:
Յաջորդ օրը գացինք «Հայպետնախագիծ», ուր «Տիպային նախագծման արուեստանոցի» ղեկավարի պաշտօնը վստահուած էր Արթուրին: Հոն էին նաեւ իր գործընկերները, ոչ նուազ տաղանդաւոր ճարտարապետներ` Հրաչեայ Պօղոսեանն ու Սպարտակ Խաչիկեանը: Բաւականին երկար ու մասնագիտական քննարկում տեղի ունեցաւ «Զուարթնոց» օդակայանի մանրակերտին դիմաց… ոտքի վրայ: Պարզուեցաւ, որ անիկա պիտի իրագործուի երփներանգ ապակիներով, որոնք ինքնին լուսաստուերային ու գունալուսային բարդ ու կնճռոտ հարցեր կը յառաջացնէին: Երբ վէճը բաւականին թէժացաւ, իմ կարգիս փորձեցի միջամտել.
– Թէեւ ես էլ Լիբանանում շուրջ երկու տարի հետեւել եմ ճարտարապետական դասընթացքների, սակայն երբեք չէի կարող պատկերացնել, որ քանդակագործների ու ճարտարապետների ստեղծագործական փոխյարաբերութիւնները այսքան բարդ ու վիճելի կարող են լինել:
Արթուրը, որ մինչ այդ գրեթէ լուռ էր, խօսքը ուղղելով ինծի` եզրակացուց.
– Մովսէ՛ս ջան, երբ ճարտարապետը յուշարձան է յղանում, դրա մէջ նա լրիւ ազատ է, սակայն երբ խօսքը վերաբերում է միայն պատուանդանին, ինչ- որ չափով նա կախեալ է արուեստագէտի ստեղծագործութիւնից, այնպէս` ինչպէս բեմադրիչը թատերագիրից եւ կամ պարուհին` երաժշտութիւնից… Պատուանդանը պէտք չէ խանգարի քանդակի տեսքին ո՛չ իր ծաւալի մեծութեամբ եւ ո՛չ էլ իր աչքառու կերպերով ու յաւելեալ զարդարանքներով… Իսկ այստեղ դերերը շրջւում են: Այս պարագային արուեստագէտը, այսինքն` Մկոն, պէտք է, որ յարմարուի ճարտարապետական կառոյցի բնոյթին ու կառուցուածքին: «Զուարթնոց»-ը բաւականին խնդրայարոյց կառոյց է: Թէեւ Սպարտակի ու Հրաչեայի հետ մենք կազմում ենք մի «եռեակ», թէեւ ունենք ճարտարապետական նոյնանման սկզբունքներ, այնուամենայնիւ երբեմն մեր կարծիքները բախւում են իրար, սակայն մենք չենք վիճում, այլ տեղի է ունենում կարծիքների փոխանակում, մինչեւ որ կարողանանք գտնել ոչ թէ միջինը, այլ հասնենք լաւագոյն լուծումի… սա շատ կարեւոր է… Հասնել հնարաւոր լաւագոյնին ոչ թէ համաձայնուել ընդունելի միջինի մը շուրջ… այդպէս է լինում Մկոյի եւ Ֆերտոյի հետ եւս…
Ապա անսպասելիօրէն աւելցուց.
– Դո՛ւ ի՞նչ ես մտածում, ոչ մի բան չասացիր…
– Ի՞նչ ասեմ, Արթո՛ւր ջան, ձեր նման մասնագէտների ներկայութեան ես աշակերտի դերի մէջ եմ… պարզապէս հիանում եմ նման յանդուգն ու գեղեցիկ լուծումներով: Այս մանրակերտները, որոնք բոլորովին նորութիւն են ինձ համար, շատ բան են ասում ձեր մասին…
Ի հարկէ այդ օրերուն Արթուրը գիտէր, որ ես ո՛չ պատրաստուածութիւնը ունէի եւ ո՛չ ալ յաւակնութիւն` իրենց ներկայութեան կարծիք յայտնելու: Նմանօրինակ առաջարկ մը կը բխէր Արթուրի համեստ ու նրբանկատ ըլլալու բնաւորութենէն:
Ծիծեռնակաբերդ, 1975, ամառ
Այս անգամ հեռաձայնողը Մկոն էր: Կ՛առաջարկէր Արթուրի եւ Ֆերտոյի հետ այցելել Ծիծեռնակաբերդ, Հայոց ցեղասպանութեան յուշահամալիրի ձախին երկարող յուշապատի բարձրաքանդակներու բնոյթն ու տեսակը ուսումնասիրելու: Գացինք… Բնութիւնը գեղեցիկ էր, օդը պայծառ եւ պուրակին մէջ թափառիլը` հաճելի: Բլուրի տարբեր կէտերէն յուշարձանը դիտելէ ետք եկանք ու յուշապատին դիմաց շարուեցանք: Արթուրը իրեն յատուկ նշանակալից հայեացք մը շնորհելէ ետք մեր վրայ, սկսաւ.
– Այս պատը գնալով կարճանում է, որպէսզի տեսողական պատրանք տայ այցելուներին, եւ յուշակոթողը աւելի մեծ եւ վեհ երեւայ: Սրա վրայ ուզում ենք քանդակել մի կողմից կոտորածի, միւս կողմից` վերածնունդի եւ յաղթանակի տեսարաններ… սակայն պարզուեց, որ դրա իրագործման արտօնագիր ձեռք բերելը այնքան էլ հեշտ չի: Ամէն ինչ պատրաստել էինք… ի զուր: Նոյնի՛սկ մենք համաձայնուեցինք, որ Մկոյի եւ Ֆերտոյի փոխարէն` այդ գործը յանձնել (իրենց կողմից նշանակուած) ճարտարապետ եւ քանդակագործ Վան Խաչատուրին, որ արդէն իսկ մասնակցում էր շինարարական աշխատանքներին… բայց էլի չստացուեց…
– Իսկ հիմա՞…
– Պիտի որ ստացուի, որովհետեւ վաթսունա
մեակի միջոցառումներից յետոյ «վերեւներում» որոշ տրամադրութիւններ կան… Վանը իր հերթին հետապնդում է հարցը… Բոլոր պարագաներին, սակայն, մենք պէտք է շարունակենք մեր ուսումնասիրութիւնները… ու պատրաստ լինենք որոշման: Մովսէ՛ս ջան, էսքիզների համար Ֆերտոն ու Մկոն հանդիպել են սասունցի ֆետայիների, իսկ դու ուզում էիր մեզ տանել մուսալեռցիների յաղթանակի տօնախմբութիւններին …
Մինչեւ որ ես պատասխանեմ, Մկոն խանդավառուած ըսաւ.
Վատ չէր լինի, այնտեղ կը հանդիպէինք ու կը զրուցէինք նաեւ մուսալեռցի վեթերանների հետ` իմանալու համար նրանց պատմութիւններն ու մարտական տրամադրութիւնները: Նոյնիսկ ես կ՛ուզենայի ուղղակի նրանց դէմքերով հերոսական կերպարներ ծեփակերտել… Ապա խօսքը ուղղելով ինծի` ըսաւ.
– Ի՞նչ էս ասում…
– Ես աւելի լաւ առաջարկ ունեմ, նախ կը ծանօթացնեմ ձեզ մի քանի ազատամարտիկների հետ…, իսկ սեպտեմբերի կէսերին էլ կը տանեմ Մուսա Լերան յաղթանակի տօնախմբութեանը, ուր կը հանդիպէք շատերի… բայց, Արթո՛ւր ջան, լաւ կը լինի որ դու էլ գաս…
– Ի հարկէ.. Այս յուշապատի քանդակազարդումը անհրաժեշտ ու կենսական է համալիրի ընդհանուր իմաստի եւ բովանդակութեան ամբողջացման համար: Անպայման կը գամ:
Այսպէս էր Արթուրը, երբ համոզուած էր ծրագիրի մը շուրջ, յամառօրէն կը հետապնդէր զայն…
Երեւան, Չարպախ,1975, օգոստոսի վերջը
Գացինք… Արթուրը, Ֆերտոն եւ ես (հակառակ իր բուռն ցանկութեան` զարմանալիօրէն Մկոն չկրցաւ գալ…): Քանի մը օր առաջ յատուկ որսի գացած էինք, որպէսզի լորամարգի խորոված եւ կաքաւի հարիսա հիւրասիրէինք հիւրերուն: Այնպէս որ, Հերկելեանները փառաւոր ընդունելութիւն կազմակերպած էին` ի պատիւ ճարտարապետ Արթուր Թարխանեանի ու քանդակագործ Ֆերդինանտ Առաքելեանի: Սեղանին մէջտեղը յատկացուած էր պատուոյ հիւրերուն, որոնց դիմաց նստած էին «Հերկելիկն» (Սարգիս Հերկելեան) ու «Մըսթըրը» (որուն իսկական անունը ոչ թէ չեմ յիշեր, այլ պարզապէս չէի լսած, որովհետեւ ան ճանչցուած էր իբրեւ «Մըսթըր», այսինքն` Master «Վարպետ», սակայն ոչ թէ արհեստաւոր, այլ` կռուող): Արթուրն ու Ֆերտոն չափազանց գոհ մնացին այդ օրուան հանդիպումէն: Երկու հերոսներն ալ շատ լաւ տպաւորութիւն ձգեցին անոնց վրայ: Առաջինը` իր սրամիտ ու հերոսական պատմութիւններով, իսկ երկրորդը` Մըսթըրը, իր արտաքին տեսքով ու խրոխտ կեցուածքով: Ան բարձրահասակ էր, ունէր փառաւոր պեխեր, ամուր կազմուածք ու պինդ նկարագիր: Ան գրեթէ չխօսեցաւ, ոչ թէ անոր համար, որ իր հերթին հետաքրքրական ու կարեւոր յուշեր չունէր, այլ պարզապէս իր մայրենի լեզուն Մուսա Լերան բարբառն էր եւ գրական հայերէնով դժուար կ՛արտայայտուէր: Իսկ ընթացքին, երբ բաժակաճառերը սկսան քաղցրանալ, Հերկելիկ պապուկին ճառը ապշեցուց բոլորը: Ան ոտքի ելաւ ու ի միջի այլոց ըսաւ.
– Ինչպէս մուսալեռցիներէն ու քեսապցիներէն շատեր, իմ տղաքը եւս` Մովսէսն ու Յակոբը, քարտաշ վարպետներ են: Անոնք երբ կը մասնակցէին խորհրդարանի շէնքի կառուցման աշխատանքներուն, ես իրենց կ՛ըսէի` «Ձեր աշխատանքը մի՛ խնայէք, որովհետեւ դուք հայ թագաւորական պալատ էք կառուցում եւ ոչ թէ` կուսակցական ակումբ», իսկ երբ սկսան մասնակցիլ Հայոց ցեղասպանութեան յուշարձանի շինարարական աշխատանքներուն, ես եւ Մըսթըրը պարբերաբար կ՛այցելէինք իրենց… ու կը տեսնէինք, թէ անոնք բոլորն ալ, ըլլան քարտաշ վարպետներ թէ բանուորներ, ի՜նչ հաւատարմութեամբ ու բծախնդրութեամբ կ՛աշխատէին ու ի՜նչ «երկիւղածութեամբ» այդ սրբատաշ քարերը իրարու կը միացնէին, որովհետեւ անոնք գիտէին, թէ ի՛նչ են կառուցում: Այնպէս որ, ես թէեւ հպարտ եմ իրենցմով, սակայն առաւել եւս հպարտ եմ ձեզմով, որովհետեւ ի վերջոյ դուք էք, որ վերակենդանացնում էք ազգն ու շէնացնում հայրենիքը…
Պահ մը լռութիւն տիրելէ ետք Արթուրը բաժակը ձեռքին իր հերթին ոտքի ելաւ ու կարծէք թէ շարունակեց Հերկելիկ պապուկին խօսքը: Ջերմ հայրենասիրական խօսքերէ ետք աւելցուց.
– Այո՛, մենք շէնացնում ենք Հայաստանը… դա ոչ թէ մեր գործն է, այլ` մեր ազգային պարտականութիւնը: Մերօրեայ հայրենասիրութիւնը կայանում է նաեւ շինարարութեան մէջ: Մեր ոսկին, քարերը կամ այլ շինանիւթեր փոխադրում են «կեդրոն»: Իսկ ի՛նչ որ կառուցում ենք, չեն կարող տեղափոխել… դրանք ի վերջոյ մնալու են մեզ…
Իմ համբերատար ընթերցո՛ղ, այս բոլորէն ետք, ընթացքին նուրբ ու կողմնակի հարց մը ծագեցաւ, որուն չեմ կրնար չանդրադառնալ: Պարզուեցաւ, որ Յակոբին ուստրը` Ստեփանը, որ կը յաճախէր «փոլիթեխնիք»` ճարտարագիտական բարձրագոյն հիմնարկը, Արթուրին ուսանողներէն է: Արթուրը վերջաւորութեան իր շնորհակալական ջերմ ելոյթէն ետք մատը թափ տալով Ստեփանին վրայ` ըսաւ.
– Սրանից յետոյ ես աւելի խիստ կը լինեմ քո հանդէպ: Դասերդ լաւ կը պարապես, որպէսզի լինես արժանաւոր ճարտարապետ… Երբե՛ք բարեացակամ վերաբերմունք չսպասես ինձանից` ո՛չ դասապահերի եւ ո՛չ էլ յատկապէս` քննութիւնների ընթացքին…
Այսպէս էր Արթուրը, հեզաբարոյ, վեհանձն ու խիստ մարդկային ըլլալով հանդերձ, անզիջող էր, իրաւ ու անկաշառ: Ան ունէր ազգային ու մարդկային իր սկզբունքները, զորս սրբութեամբ կը պահէր ու կը պաշտպանէր… առանց դոյզն անգամ շեղելու իր համոզումներէն: Ունէր հզօր կամք, փայլուն երեւակայութիւն եւ սանձարձակ մտքի թռիչք…
Ծաղկաձոր, «Մերկելեանի Անուան Պանսիոնատ», 1978, աշուն
Վազգէն Մանուկեանի եւ իր ընկերներուն կազմակերպած ծաղկաձորեան «Թարգմանչաց տօներ»-ու միջոցառումները ինծի համար բացառիկ առիթ էին ու մեծ բախտաւորութիւն` ծանօթանալու եւ զրուցելու հայրենի մտաւորականութեան ամենաբարձր խաւի ներկայացուցիչներու հետ: Իմ հանդիպումներս Արթուրի հետ մեծ մասամբ Մկոյի ու Ֆերտոյի ներկայութեան կ՛ըլլային, եւ կամ ալ` «Թարգմանչաց տօներ»-ու միջոցառումներու ընթացքին, որոնց մշտական մասնակիցն էր ան ու գաղափարակիցը` Վազգէն Մանուկեանին: Այդ օր երեկոյեան Լութվիկ Խաչատրեանի, Վերա Յակոբեանի, Աննա Պետրոսեանի, Արտաշէս Յունանեանի, Յակոբ Յակոբեանի եւ իր կնոջ` Մարիի, ու Ռազմիկ Դաւոյեանի եւ իր կնոջ` Յասմիկի հետ գացած էինք Կեչառիսի կիսափուլ վանքը` մոմ վառելու… Վերադարձին, բացի Արտաշէսէն եւ ինձմէ, միւսները բարձրացան իրենց սենեակները` հանգստանալու, իսկ մենք` երկուքս, մտանք նախասրահ, ուր աջ անկիւնը նստած էին աստղաֆիզիկոս Գրիգոր Գուրզադեանն ու ճարտարապետ Արթուր Թարխանեանը, որոնք ձեռքով նշան ըրին մեզի… Մօտեցանք ու տեղաւորուեցանք իրենց մօտ: Գուրզադեանը որքան որ բարձրագոյն կարգի գիտնական ըլլար, գրեթէ նոյնքան ալ մշակոյթի մարդ էր: Ան տաղանդաւոր գրող ու օժտուած գեղանկարիչ էր միաժամանակ: Անոնք կը քննարկէին ժամանակակից տիեզերաբանութեան եւ ճարտարապետութեան փոխկապակցուած խրթին հարցեր, որոնցմէ շատ բան չէի հասկնար: Իսկ Արտաշէսը, հետեւելէ ետք անոնց զրոյցին, ըսաւ.
– Տիեզերամատոյց ճարտարապետն ու տիեզերանուաճ գիտնականը երբ միանում են, նրանք կարող են ծաղկեցնել ու շէնացնել մեր տիեզերատենչ ազգի տիեզերահռչակ հայրենիքը:
Հակառակ անոր որ Արտաշէսի այս «գնահատականը» կապ չունէր անոնց մասնագիտական խօսոյթին հետ, Արթուրը մեկնելով իր համեստ ու ազնիւ բնաւորութենէն` փորձեց կատակի տալ.
– Թէեւ ես կասկածում եմ մեր կարողութեան վրայ, սակայն եթէ գիտնականին ու ճարտարապետին միանան արուեստագէտն ու արուեստաբանը, գուցէ իրականանայ Արտաշէսի երազանքը, որովհետեւ նա էլ իր նկարչութեամբ մտնում է տիեզերական ոլորտների մէջ:
Յունանեանը ո՛չ ճարտասան էր եւ ո՛չ ալ ճոռոմաբան… շատ խօսող ալ չէր: Արտայայտուելու համար ան կը նախընտրէր նկարել կամ գրել: Սակայն երբեմն, չես գիտեր` ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ, յանկարծ մտքով ու հոգիով կը մտնէր տարբեր տարածականութեան մը մէջ ու ոգեշնչուած… կը սկսէր «ասմունքել»: Այդ պահուն շատ հաւանաբար կ՛ուզէր Կեչառիսի մեր «ծիսական մոմավառութեան» հաղորդակից դարձնել նաեւ … տիեզերամատոյց ճարտարապետն ու տիեզերանուաճ գիտնականը: Ու ոգեւորուած շարունակեց.
– Քիչ առաջ, երբ ես հոգեւոր երգեր էի երգում աստուածաբնակ Կեչառիսի ներսում, քանդուած գմբեթից երեւում էր աստղազարդ երկնակամարը… Յանկարծ ինձ թուաց, թէ տաճարի հետ միասին մենք ծփում ենք անջրպետի լիալոյս տարածութեան մէջ, ու ես ոչ թէ երգում եմ, այլ ուղղակի զրուցում` լոյսերի մէջ թեւածող սրբերի հետ… Իսկ երբ ես ոգեղէն տաճարներ եմ երփնագրում միջոցին մէջ, նոյն զգացողութիւնն եմ ունենում: Պատահական չէ, որ Արթուրի կառուցած օդակայանը մկրտել են «Զուարթնոց»: Ինձ համար լուսեղէն մի տաճար է Զուարթնոցը` խարսխուած մեր ազգային հաւաքական բանականութեան վրայ, ուր հողեղէն մարդը կարող է հանդիպել ոգեղէն «Զուարթունների», մինչեւ իսկ` յաւիտենականութեան դուռը բախելու համար…
Մենք ծանօթ էինք Յունանեանի նմանօրինակ վերացարկուած մտորումներուն ու անոր նարեկեան բառապաշարին: Ան ոչ միայն ջինջ հաւատացեալ էր, այլ ամէն տարի քսանմէկ օր խիստ ծոմապահութիւն կ՛ընէր եւ, իր իսկ խոստովանութեամբ, կ՛ապրէր «հոգելոյս» (բառը իրն է) տարածականութեան մը մէջ, ու այդ ընթացքին է, որ տեսիլքներ կ’ունենար ու կը ստեղծագործէր: Մենք երեքս իրարու նայեցանք… նշանակալից: Իսկ Արտաշէսը լայնօրէն ժպտեցաւ ու շարունակեց.
– Իմ նկարած տաճարները հողային չեն, այլ «Զուարթնոց»-ի նման ոգեղէն արտայայտութիւններն են մեր պապենական հաւատամքի: Մարդը ամէնուրեք փորձում է նուաճել աստուածային տարածքներ ու փրկութիւնը որոնել… այնտեղ: Արթուրի եւ ընկերների ձգտումը դէպի անջրպետ` բնազդային է: Դրա համար էլ ես ինքս հարազատ եմ զգում Արթուրի արուեստի հետ: Աւելին կարող ենք ասել Հայոց ցեղասպանութեան յուշահամալիրին մասին, որուն զոյգ կոթողները, իրարից անջատ, առանձին յղացքներ լինելով հանդերձ, ամբողջացնում են իրար: Առաջինը տաճարների գմբէթն է, որուն «թմբուկը» կիսով չափ մնացել է հողի տակ, իսկ «Վեղարի» գագաթը կտրուել ու թռիչքը ընդհատուել է` իբրեւ հետեւանք Ցեղասպանութեան: Նրա օղակաձեւ կեդրոնում հայրենի հողից պայթել, դուրս է եկել «Հայու ոգին» ու ծաղկել` իբրեւ մշտնջենական աղօթք ու կրակ, զոր շրջապատել են տասներկու «կրանիթեայ կամքով» օժտուած ծանրամարմին «դիւցազուններ», որոնք թէ՛ պաշտպանում են ծլած ու ծաղկած սրբութիւն սրբոց «Անշէջ հուր»-ը, եւ թէ՛ Քրիստոսի առաքեալների նման` համայն մարդկութեան անունից խոնարհւում են «Անշէջ հուր»-ի առաջ ու յաւերժացնում մէկուկէս միլիոն զոհերի յիշատակը: Երկրորդը, Աստուա՜ծ իմ… այս ի՜նչ գերմարդկային ու յանդուգն լուսանուաճ մտքի թռիչք է, Արթո՛ւր ջան, ոնց որ երկրի ընդերքից զսպանակուած մեր ազգի զոյգ հատուածների զայրոյթն ու ընդվզումը, երկու սուրսայր սուինների նման արձակւում են դէպի տիեզերքի պորտը… փորձում են ճեղքել երկնակամարը ու մարդկային խիղճով խարանում աստուածների դարպասները…
Հոս Յունանեանը խոր շունչ մը քաշեց, խոնաւ ու կարմրակալած աչքերը պտտցուց մեր վրայ, ձայնը ցածցուց ու կարծէք զգաստութեան գալով` շարունակեց.
– Մենք ազգովին առհաւականօրէն կրում ենք մարդկութեան ազնուագոյն ծիները… դրա համար էլ անվերջօրէն ձգտում ենք դէպի անջրպետ… այնպէս` ինչպէս մեր Նարեկացին, յոյների Սոկրատէսն ու հնդիկների Սուամի Վիվեկենանտան… Չենք հասնում, որովհետեւ ոգեղինացած կշռոյթի եւ ներդաշնակութեան ներքոյ գերագոյն լիալոյսն ենք որոնում… Անքննելի բանականութիւնը յաւիտենականութեան… Կենսայորդ աղբիւրը ճշմարտութեան, նորահրաշ լիցքը իմաստութեան… Ամենազօր կամքը արդարութեան… Լուսաճաճանչ բաւիղները երանութեան…
Արտաշէսը դարձեալ մտած կը թուէր ըլլալ նարեկեան ոլորտներու մէջ եւ թափ առած` տակաւին կրնար անվերջ շարունակել, եթէ Գուրզադեանը կտրուկ կերպով չմիջամտէր.
Ոտքի՝ Ա Թարխանեան, Գ Խանճեան, Ա Շիրազ եւ այլն. Ետեւի շարք Հ. Ղազարեան, Բ. Արաք
– Արտաշէ՛ս ջան, ես գիտութեան ներկայացուցիչ լինելով հանդերձ, հաւատում եմ, որ տիեզերքը, իր անհաշուելի միգամածութիւններով միասին, չի կարող «թիւրիմացութեան» հետեւանք լինել: Սակայն անջրպետը զերծ է բանականութիւնից, ու ինք չգիտի, որ ինք գոյութիւն ունի: Մենք գիտենք, որ մենք գոյութիւն ունենք, դրա համար էլ մենք ենք իմաստաւորում զայն: Արթուրի հետ քննարկում էինք ճարտարապետութեան, ի մասնաւորի մեր միջնադարեան, հոգեւոր տաճարների ու տիեզերական երեւոյթների կապի խնդիրները, որոնք թէ՛ չափազանց խորն են ու բարդ եւ թէ՛ գնալով աւելի անվերծանելի են… թւում: Արտաշէ՛ս ջան, ես հաղորդ եմ քո արուեստին ու հետեւել եմ նաեւ ժամանակակից հայ ճարտարապետական հոլովոյթին, ինչպէս նաեւ` Ճիմ Թորոսեանի, Արթուրի եւ միւսների ստեղծագործական կեանքին: Հայ միջնադարեան ճարտարապետները, ծանօթ լինելով հանդերձ հելլենիստական ճարտարապետութեանը, ստեղծեցին մեր ազգային խառնուածքին համապատասխան այնպիսի ինքնուրոյն ճարտարապետութիւն, որ ձգտում է դէպի անհունը ու տիեզերքում է որոնում «փրկութիւնը»: Արթուրն ու իր ընկերները լաւապէս ուսումնասիրելով հանդերձ հայ միջնադարեան ճարտարապետութիւնը, ստեղծեցին ժամանակակից մարդու, աւելի ճիշդը` ապագայի հայու խառնուածքին ու էութեանը յարիր ճարտարապետութիւն, ուր Նարեկացու նման` «փրկութիւնը» հէնց «ձգտման ընթացքի» մէջ են որոնում: Որովհետեւ եթէ հասնես վերջին հանգրուանին, դա արդէն մահ է… վե՛րջ: Սրա համար է, որ ոմանք Արթուրին մեղադրում են Modernism-ի մէջ, իբր նա թափառում է միջոցին մէջ ու հեռացել` ազգային աւանդներից: Իրականում նա Modernist է խորհրդային առումով, իսկ մեզ համար «ազգային նորարար» է նա, որովհետեւ թէեւ ոգեղինակացնում ու վերացարկում է երկրաչափական կերպերը, սակայն` առանց կտրուելու ազգային պորտալարից: Դրա լաւագոյն արտայայտութիւնը ի հարկէ Հայոց ցեղասպանութեան յուշահամալիրն է…
Որովհետեւ Արտաշէսի եւ Գուրզադեանի վերլուծումները ինծի համար նոր էին ու խոր, եւ որովհետեւ ինքզինքս արժանի չէի համարեր դասուելու իրենց նման մեծութիւններու շարքին, շուարած էի ու մտազբաղ: Այս անյարմար կացութենէն դուրս գալու համար ես ալ իմ հերթին փորձեցի «խելացի» բան մը ըսել.
– Պէյրութը` իբրեւ ժամանակակից քաղաք, ո՛չ ճարտարապետական ուրոյն դիմագիծ, ո՛չ էլ կարգին urbanism ունի, իսկ Երեւանը ունի… շնորհիւ թամանեանական աւանդներին ու նրա հետեւորդներին… Այնուամենայնիւ, թէկուզ` սիրողական մակարդակի ակնոցով դիտած, Արթուրի եւ իր գործընկերների իրագործած կառոյցները` «Երիտասարդական պալատ»-ը, «Կինօ Ռասիան», «Զուարթնոց» օդակայանն ու յատկապէս Հայոց ցեղասպանութեան յուշահամալիրը օժտուած են նորարական հնչեղութեամբ եւ իրենց տեսակին մէջ իւրայատուկ են, հետաքրքրական ու գեղեցիկ:
Մինչ այդ, թէեւ Արթուրը լուռ էր, սակայն ուշի ուշով կը հետեւէր մեր խօսակցութեան… երբ Յունանեանը կարծիք կը յայտնէր, աւելի ճիշդը` նարեկեան ոճով «կը բանաստեղծէր», ան թեթեւակի կը ժպտէր… սակայն երբ Գուրզադեանը սկսաւ խօսիլ, ան լրջացաւ ու լարուած սկսաւ մտիկ ընել…
Գուցէ մեր խօսակցութիւնը աւելի երկարէր, եթէ յանկարծ մեզ չհրաւիրէին ընթրիքի սեղան: Այնուամենայնիւ, ոտքի ելանք, ու Արթուրը իբրեւ եզրափակիչ խօսք` ըսաւ.
– Իրականում մենք երազում ենք նոր ակօս բացել, բայց դա հաւանաբար կարող է սկսել մարզահամալիրի կառուցումը աւարտելուց յետոյ միայն: Իսկ ինչ վերաբերում է Հայոց ցեղասպանութեան յուշահամալիրի իմաստին ու բովանդակութեանը, մենք լսում ենք տարբեր մեկնաբանութիւններ ու… լռում: Նրանք բոլորն էլ կարող են ճիշդ լինել, նայած` ո՞վ է մեկնաբանը, ո՞ւմ ներկայութեան կամ ի՞նչ պայմանների տակ: Սակայն ես ու Սաշուրը աւելի գեղեցկութեանն ու արտայայտչականութեանն ենք ուժ տուել, քան` բովանդակութեանը: Ինձ համար չափազանց կարեւոր են ձեր կարծիքները, անչափ շնորհակալ եմ:
……………………………………………………………….
Հիմա, երբ արդէն ծանօթ եմ երկրագունդի ճարտարապետական գլխաւոր կառոյցներուն, գիտեմ, որ հին եգիպտացիները իրենց բուրգերով ու «օպելիսք»-ներով, աստուածանալու բուռն տենչանքէն մղուած` «կը սլանային» դէպի անջրպետ: Իսկ յոյներն ու հռոմէացիները «յուսահատած» աստուածանալու մարմաջէն` աստուածները վար կը բերէին ու անոնց համար կը կառուցէին համեմատաբար մարդկային չափանիշներով տաճարներ: Մերօրեայ մոտերնիզմը վերադարձ է դէպի Հին Եգիպտոս, որուն հիմքը դրին Հայաստանի մէջ Արթուր Թարխանեանն ու իր գործընկերները, որոնց գլխաւոր արտայայտութիւնները եղան ու կը մնան «Զուարթնոց» օդակայանը, Ծիծեռնակաբերդի Հայոց ցեղասպանութեան յուշակոթողն ու մարզամշակութային համալիրը:
………………………………………………………………..
Իսկ իմ մտերիմ ընկերներէս եւ Ճիմ Թորոսեանի հետեւորդներէն ճարտարապետ Պետրոս Ապաճեանը կ՛ըսէր. «Թամանեանով սկսած, Իսրայէլեանով շարունակուած հայրենի ճարտարապետութեան ոսկեդարը աւարտւում է Ճիմ Թորոսեանով, իսկ մոտերնիզմի ժամանակաշրջանը սկսում է Արթուր Թարխանեանով…»:
(Մոնրէալ, 2024, փետրուար)
