Յորդանանի Շոուբակ (*) ամրոցին մէջ յայտնաբերուած հայերէն արձանագրութիւնները, ըստ նախնական տուեալներու, կրնան թուագրուիլ 17-18-րդ դարերով, Երեւանի պետական համալսարանի մշակութաբանութեան ամպիոնի ընդլայնուած խորհրդաժողովին յայտարարած է ամպիոնի վարիչ, հնագէտ Համլետ Պետրոսեան, որ վերջերս վերադարձած է Յորդանանէն:
Ան պատմած է, որ արձանագրութիւնները, որոնց մասին ինք նախապէս յայտնած էր նոյեմբերի 28-ին իր Դիմատետրէն, այս տարուան օգոստոսին յայտնաբերած են Ֆլորանսի համալսարանի գիտնականները: Համլետ Պետրոսեան երկար ժամանակ կը համագործակցի Ֆլորանսի համալսարանի հնագէտներուն հետ, որոնք Հայաստանի մէջ քանի մը արշաւներու կը մասնակցին: Հասկանալով, որ արձանագրութիւնները հայերէն են, արշաւախումբի ղեկավար Միկելէ Նուչոտի կապ հաստատած է Համլետ Պետրոսեանին հետ եւ հայ հնագէտներու համար ուղեւորութիւն կազմակերպած` Յորդանան, որպէսզի անոնք տեղւոյն վրայ գնահատեն եւ ուսումնասիրեն գտածոն: Համլետ Պետրոսեան պատմած է, որ Շոուբակ ամրոցը Յորդանանի ամենահզօր բերդն է, զոր կառուցած են խաչակիրները 12-րդ դարուն: Քանի մը տասնամեակ անց ամրոցը գրաւած է սուլթան Սալահէտտինը: Հայ հնագէտը յիշած է, ի դէպ, որ Սալահէտտին ծնած եւ կրթութիւն ստացած է Դուինի մէջ:
Իտալացի հնագէտները կ’ուսումնասիրեն Յորդանանի` յատկապէս խաչակիրներու շրջանի պատմութիւնը: Հակառակ այնտեղ կարճատեւ կեցութեան` խաչակիրները ստեղծած են նշանակալի ճարտարապետական կառոյցներ, որոնք հետագային երկար ժամանակ օգտագործուած են: Համլետ Պետրոսեան յիշեցուցած է Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան կապերը խաչակիրներու եւ Սալահէտտինի հետ ու` աւելցուցած, որ Յորդանանի հայ համայնքը հին պատմութիւն ունի:
Խաչակիրներու հեռացումէն ետք ամրոցը քանի մը անգամ նորոգուած է եւ` վերակառուցուած: Անոր պատերուն պահպանուած են բազմաթիւ արաբերէն արձանագրութիւններ` բերդի պատմութեան մասին. անոնք վերծանուած եւ ուսումնասիրուած են:
Անոնց մէջ հայերէնով ոչ մէկ մակագրութիւն կայ, նշած է Համլետ Պետրոսեան` աւելցնելով, որ, այնուամենայնիւ, յաջորդ արշաւի ընթացքին իրենք, անշուշտ, կրկին կ’ուսումնասիրեն բերդին պարիսպները: Խաչակիրները բերդին մէջ կառուցած են երկու եկեղեցի:
Աւելի մեծ եկեղեցիին բակը մաքրած ատեն ալ յայտնաբերուած են հայերէն արձանագրութիւններով սալաքարերը:
Սալաքարերու յայտնաբերման վայրի ուսումնասիրութիւնը ենթադրել կու տայ, որ այդտեղ թերեւս գերեզմանոց եղած է, իսկ քարերը այդ գերեզմանատան կրօնական շինութեան մը մաս կազմած են:
Համլետ Պետրոսեան ունկնդիրներուն ուշադրութեան յանձնած է սալաքարերէն մէկուն համարակալումը` 4108: Այսինքն այս տարածքին հազարաւոր նման բեկորներ կան, եւ բոլորը կը հաւաքուին, կը համարակալուին եւ մանրազնին կ’ուսումնասիրուին:
Սալերը կտրուած են աւազաքարէ, քար մը, որ նման է Հայաստանի կրաքարին, բայց` աւելի կարծր: Սալերու հաստութիւնն ու մշակման եղանակը նոյնական են, տառերը փորագրելու եղանակը, խորութիւնը` նոյնպէս, որմէ կարելի է եզրակացնել, որ արձանագրութիւնները կատարած է նոյն վարպետը, կամ գոնէ անոնք կատարուած են նոյն ժամանակահատուածին: Թէեւ կոտրուած քարերը իրարու չեն համընկնիր, անոնք կրնան պատի մը մասը ըլլալ, կ’ենթադրէ Համլետ Պետրոսեան:
Գրութիւնները վերցուած են յատուկ շրջանակի կամ պահպանակի մէջ: Ըստ հնագէտին, հայկական վիմագրութեան մէջ պահպանակը շատ հազուադէպ կը հանդիպի: Եւ, որպէս կանոն, կը հանդիպի յիշատակային արձանագրութիւններու մէջ:
Արձանագրութիւնները կատարուած են հայ բոլորագիր գիրին բնորոշ մեծատառերով, որ կը սերի հին հայկական երկաթագիր գիրէն: Առաջին սալիկին վրայ կարելի է կարդալ Յակոբ կամ Յակուբ անունը: Ըստ Համլետ Պետրոսեանի, իսլամական միջավայրի մէջ միանգամայն հնարաւոր էր հայկական դասական անուանումներու այդպիսի վերափոխումը: Երկրորդ սալիկի վրայ փորագրուած է չերքէզ անունը:
Ու թէեւ բոլորագիրը լայն տարածում գտած է 11-րդ դարէն, դատելով այլ նշաններէ` այդ արձանագրութիւնները կատարուած են 17-րդ դարէն ոչ կանուխ, կը պնդէ գիտնականը: Ան ըսած է, որ հնագիտութեան մէջ չկան քարերու վրայ արձանագրութիւններու թուագրման ճշգրիտ մեթոտներ. եթէ սալերը գտնուէին իրենց սկզբնական տեղը, ապա շինութեան տարիքը կարելի էր որոշել մշակութային շերտով:
Բայց այս պարագային պէտք է օգտագործել այլ մեթոտներ` համեմատել տարբեր արձանագրութիւններու հետ, որոնց թուագրութիւնը յայտնի է: Եւ այժմ հետազօտողները պէտք է համեմատեն այս սալաքարերը հայերէն արձանագրութիւններուն հետ, որոնք պահպանուած են, օրինակ, Երուսաղէմ, Սպահան, Հալէպ:
Ամփոփելով` Համլետ Պետրոսեան նշած է, որ թէեւ այս արձանագրութիւնները պատմականօրէն մեծ յայտնագործութիւն չեն, սակայն գտածոն կարեւոր է քանի մը առումներով.
Նախ` այդ ակադեմական համագործակցութիւնն է եւ գիտնականներու բարեվարքութիւնը, երբ իտալացի հնագէտները չեն անտեսած նոյնիսկ նման փոքրիկ գտածոն եւ կապուած են իրենց հայ գործընկերներուն հետ:
Երկրորդ` Հայաստանի մէջ կ’աշխատին բազմաթիւ միջազգային արշաւախումբեր, որոնք բոլորն ալ կ’ուսումնասիրեն հայկական յուշարձանները, սակայն հայ գիտնականները հազուադէպօրէն կ’ուսումնասիրեն այլ երկիրներու յուշարձանները: Եւ այս կրնայ նման աշխատանքի մը սկիզբը ըլլալ:
Երրորդ կարեւոր հանգամանքն այն է, որ Յորդանանի մէջ հայկական արշաւախումբը կրնայ ուսումնասիրել այլ պատմական յուշարձաններ, ինչպէս նաեւ թէկուզ փոքր, բայց հինաւուրց հայկական համայնքի մշակութային կեանքը:
(*) Ամրոցի եւրոպական անուանումը Մոնրէալ կը նշուի Սալահէտտինը:
