ՀՅԴ Յունաստանի Հայ դատի յանձնախումբի, «Արմենիքա» պարբերաթերթի, Սուրմենայի Պոնտական միութեան եւ Ասորիներու համահելլէնական միութեան համակազմակերպութեամբ, կիրակի, 19 նոյեմբեր 2023-ի երեկոյեան Աթէնքի հին խորհրդարանի շէնքի դահլիճին մէջ տեղի ունեցաւ կլոր սեղան զրոյց` նիւթ ունենալով «Թուրքիոյ կործանարար մնայուն քաղաքականութիւնը Պալքաններու, Միջին Արեւելքի, Միջագետքի եւ Հայաստանի հանդէպ»:
Երեք տարբեր զեկուցաբերներ ներկայացուցին Թուրքիոյ քաղաքականութիւնը` սկսեալ 19-րդ դարէն, հասնելով մինչեւ մեր օրերը, մանրամասնօրէն ներկայացնելով Արեւելքի ժողովուրդներուն դէմ գործադրուած ցեղասպանական քաղաքականութիւնը, որուն վերջին արարքները դառնօրէն ճաշակեց Արցախի տեղահանուած հայութիւնը:
Զրոյցը վարեց յայտնի լրագրող Քոսթաս Փլիաքոս:
Առաջին զեկուցաբերը եղաւ Հայաստանէն յատկապէս հրաւիրուած պատմաբան, Հայաստանի Գիտութիններու ազգային ակադեմիայի պատմութեան վարիչ, փրոֆեսէօր Արմէն Մարուքեան, որ ծաւալուն ներկայացում մը կատարեց` սկսելով արցախեան 44-օրեայ պատերազմէն ու հասնելով մինչեւ Արցախի հայաթափումը: Ան պատմագիտական տուեալներով ներկայացուց թուրքեւազրպէյճանական յարձակողականութեան հետեւանքները` եզրակացնելով, որ արցախեան հիմնախնդիրը եւ 140.000 գաղթականներու վերադարձը չէ փակուած, ու անիկա կը մնայ հայութեան գլխաւոր հիմնախնդիրը: (Խօսքը կը հրատարակենք առանձին` իր շահեկանութեան համար):
Երկրորդ խօսողը եղաւ Աթէնքի Քափոտիսթրիաքօ համալսարանի աշխարհագրութեան եւ աշխարհաքաղաքական ուսմանց դասախօս, հանրածանօթ գիտահետազօտող, փրոֆ. Իոաննիս Մազիս, որ մանրամասն եւ անվիճելի տուեալներով լուսարձակի տակ առաւ Թուրքիոյ կողմէ գործադրուած ասորիններու դէմ ցեղասպանութիւնը: Տալով պատմական ենթահողը արեւելքի ժողովուրդին դէմ գործուած սպանդին, ան իր ներկայացման թելը հասցուց մինչեւ այսօր` յայտնելով, որ Միջին արեւելքի մէջ գործուած ռազմական իրադարձութիւններուն լոյսին տակ Թուրքիան կը շարունակէ իր բնաջնջման քաղաքականութիւնը` ընդդէմ ասորի ժողովուրդին:
Երրորդ զեկուցաբերն էր ռազմաքաղաքական հարցերու ծանօթ փորձագէտ Սաւաս Քալենտերիտիսը, որ ներկայացուց սուլթանական Թուրքիոյ եւ Երիտասարդ թուրքերու գաղափարական ու պետական աշխարհայեացքը` ընդդէմ Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրող քրիստոնեայ ժողովուրդներուն: Ան նշումներ կատարելով հանրածանօթ գիտնական Սփ. Վրիոնիսի վերլուծումներէն` ընդգծեց, որ Թուրքիա` որպէս ժողովուրդ եւ պետութիւն, միշտ առաջնորդուած է «այլոց հարստութեան յափշտակումի» քաղաքականութեամբ, որ մինչեւ այսօր կը յատկանշէ թրքական ծաւալապաշտութեան տարբեր երեսները: Յարգելի բանախօսը եզրակացուց, թէ անոնք, որոնք կը կարծեն, թէ սոյն քաղաքական կեցուածքը այլեւս տեղ չունի նորօրեայ թրքական պետութեան մէջ, չարաչար կը սխալին: Ան շեշտեց, որ միայն ժողովուրդներու համատեղ գործակցութեամբ կարելի պիտի ըլլայ կասեցնել Թուրքիոյ նորօսմանական ախորժակները:
Ելոյթի աւարտին կազմակերպիչներուն կողմէ յատուկ յուշանուէրներ բաժնուեցան երեք բանախօսներուն եւ զրուցավարին:
Արցախեան Հիմնահարցի Շուրջ Դիւանագիտական Քննարկումները`
2020 Թուականի Պատերազմից Յետոյ
ԱՐՄԷՆ ՄԱՐՈՒՔԵԱՆ
Պատմական գիտութիւնների դոկտոր, փրոֆեսէօր, ՀՀ ԳԱԱ Պատմութեան հիմնարկի
Հայկական հարցի եւ Հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան բաժնի վարիչ
Արցախի դէմ Ազրպէյճանի կողմից 2020 թ. սեպտեմբերի 27-ին սանձազերծուած հերթական յարձակումը, որն անթաքոյց խրախուսւում եւ ուղղորդւում էր Թուրքիայի կողմից, կասեցուեց Ռուսաստանի նախագահի միջնորդութեամբ, նոյեմբերի 9-ին, Ազրպէյճանի, Հայաստանի եւ Ռուսաստանի ղեկավարների միջեւ ստորագրուած «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան գօտում կրակի եւ ռազմական բոլոր գործողութիւնների ամբողջական դադարեցման մասին» յայտարարութեամբ (այսուհետ` «եռակողմ յայտարարութիւն»):
Իր իրաւական կարգավիճակով տուեալ փաստաթուղթը միջազգային պայմանագիր է, որը ստորագրուել է միջազգային պայմանագրային իրաւունքի կոպիտ խախտումներով: «Եռակողմ յայտարարութեան» բովանդակութիւնից ակնյայտ է, որ այն ոչ միայն եւ ոչ այնքան փաստաթուղթ է Լեռնային Ղարաբաղում հրադադարի եւ բոլոր ռազմական գործողութիւնների մասին, այլ` ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի համանախագահների միջնորդութեամբ բանակցային գործընթացի ընթացքում կողմերի միջեւ նախկինում համաձայնեցուած փաստաթղթերի որոշ դրոյթների հիման վրայ հակամարտութիւնը լուծելու փորձ: Մասնաւորապէս «եռակողմ յայտարարութեան» բնագրում ընտրողաբար ներառուել են Ազրպէյճանի շահերից բխող «Կազանի փաստաթղթից» կէտերը` դուրս թողնելով այն դրոյթները, որոնք վերաբերում էին Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական իրաւական կարգավիճակին եւ Արցախի Հանրապետութեան բնակչութեան անվտանգութեանը:
«Եռակողմ յայտարարութեան» մէջ ոչինչ չկայ պատերազմի ընթացքում Ազրպէյճանի կատարած յանցագործութիւնների մասին, ինչը Ազրպէյճանին ու Թուրքիային քաջալերեց դրա ընդունումից յետոյ էլ շարունակել հայ ժողովրդի դէմ իրականացուող ռազմական յանցագործութիւնները եւ մարդկութեան դէմ յանցագործութիւնները: Փաստաթղթում ոչինչ չի ասւում նաեւ քաղաքացիական կառոյցների, հաղորդակցութեան ուղիների, մշակութային ու պատմական ժառանգութեան յուշակոթողների ռմբակոծութիւնից յետոյ հայկական կողմին պատճառուած վնասի համար Ազրպէյճանին պատասխանատուութեան կանչելու մասին, ինչը յանգեցրեց Պաքուի կողմից Արցախի Հանրապետութեան բռնագրաւուած տարածքներում մշակութային ցեղասպանութեան քաղաքականութեան շարունակութեանը:
«Եռակողմ յայտարարութիւնը» զուտ ժամանակաւոր, իրավիճակային լուծում էր, որը ոչ թէ կարգաւորեց, այլ ընդամէնը ժամանակաւորապէս սառեցրեց հակամարտութիւնը: Ազրպէյճանին եւ Թուրքիային արուած զիջումները ոչ միայն չնուազեցրին, այլ ընդհակառակը, գրգռեցին ցեղասպանական քաղզոյգի ախորժակը: Հայկական կողմից տուեալ փաստաթղթի դրոյթների կատարումը միայն ժամանակաւոր յարաբերական կայունութիւն ապահովեց հակամարտութեան գօտում, որը պարբերաբար խախտւում էր Ազրպէյճանի կողմից` յաճախ Թուրքիայի հրահրմամբ: Իրավիճակը բարդանում էր նաեւ նրանով, որ թուրքական զինատեսակները, յատուկ ջոկատայինները, ինչպէս նաեւ ահաբեկիչները շարունակում էին մնալ հակամարտութեան գօտում:
Փաստաթղթի դրոյթների իրագործումից յետոյ Արցախի եւ սահմանամերձ դարձած ՀՀ բնակավայրերի խաղաղ բնակչութեան անվտանգութեան սպառնալիքները ոչ միայն չնուազեցին, այլեւ էապէս մեծացան: Դա մեծապէս պայմանաւորուած էր նրանով, որ ի տարբերութիւն Ազրպէյճանի, որը ոչ միայն ամէն կերպ խուսափում էր իր սահմանափակ պարտաւորութիւնների կատարումից, այլեւ հետեւողականօրէն խախտում էր ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւնները:
2021 թ. մայիսի 12-ին Ազրպէյճանը ձեռնարկեց հերթական յարձակման` այս անգամ արդէն ՀՀ ինքնիշխան տարածքի նկատմամբ, ինչի պատճառով պաշտօնական տուեալներով, Գեղարքունիքի մարզի Վերին Շորժա եւ Կութ բնակավայրերի ու Սիւնիքի մարզի Սեւ լճերի շրջանում ազրպէյճանական զինուժի կողմից բռնագրաւուեց շուրջ 40 հեկտար տարածք:
Ստեղծուած իրավիճակում 2021 թ. նոյեմբերի 26-ին Սոչիում կայացաւ հերթական եռակողմ հանդիպումը, որի ընթացքում ընդունուեց հերթական համատեղ յայտարարութիւնը, որով կողմերը պայմանաւորուեցին քայլեր ձեռնարկել ազրպէյճանական-հայկական սահմանին կայունութեան եւ անվտանգութեան մակարդակը բարձրացնելու, ինչպէս նաեւ` երկու երկրների միջեւ պետական սահմանի սահմանազատման երկկողմ յանձնաժողովի ստեղծման ուղղութեամբ:
Ռազմական ուժի ցուցադրմամբ եւ նոր պատերազմի սպառնալիքով Ազրպէյճանը հայկական կողմին փորձում էր պարտադրել իր համար շահաւէտ պայմաններով խաղաղութեան պայմանագրի ստորագրում, մի բան, որ հայկական դիւանագիտութիւնը չկարողացաւ Ազրպէյճանին պարտադրել արցախեան առաջին պատերազմի յաղթանակից յետոյ: 2022 թ. մարտի 11-ին Ազրպէյճանը հայկական կողմին փոխանցեց յարաբերութիւնների կարգաւորման 5 սկզբունքներ: Իրականում դրանք ոչ թէ Հայաստանի հետ յարաբերութիւնների կարգաւորման եւ, այսպէս կոչուած, «խաղաղութեան պայմանագրի» ստորագրման սկզբունքներ էին, այլ` Հայաստանի առջեւ դրուած նախապայմաններ: Միմեանց նկատմամբ տարածքային պահանջների բացակայութեան եւ ապագայում նման պահանջներ չներկայացնելու պարտաւորութեան տողատակը վերաբերւում էր նրան, որ Հայաստանը հրաժարուէր բարձրացնել արցախահայութեան ինքնորոշման իրաւունքի եւ Արցախի Հանրապետութեան ինքնիշխանութեան հարցերը:
Ազրպէյճանը շնականօրէն առաջարկում էր ձեռնպահ մնալ միջպետական յարաբերութիւններում միմեանց անվտանգութեանը սպառնալուց, քաղաքական անկախութեան ու տարածքային ամբողջականութեան դէմ սպառնալիքների եւ ուժի կիրառումից, այն դէպքում, երբ հէնց ինքն էր Արցախի ու Հայաստանի հանրապետութիւնների նկատմամբ հետեւողականօրէն իրականացնում նշուած յարձակողական գործողութիւնները: Հայկական կողմին փոխանցուած «սկզբունքներից» մէկով Ազրպէյճանն առաջարկում էր ազրպէյճանական-հայկական պետական սահմանի սահմանազատում եւ սահմանագծում իրականացնել` որեւէ պարտաւորութիւն չստանձնելով, որ նախքան այդ իր զինուած ուժերը պէտք էր յետ քաշուէին Հայաստանից բռնազաւթած տարածքներից: Նման դէպքում այս «սկզբունքի» միջոցով Ազրպէյճանը նախ փորձում էր վերջնականապէս տիրանալ 2021 թ. մայիսեան յարձակման պատճառով Հայաստանից բռնազաւթուած ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող տարածքներին: Ազրպէյճանական առաջարկների վերջին «սկզբունքը» վերաբերում էր փոխադրամիջոցների եւ հաղորդակցութեան ուղիների բացմանը, ինչի տակ Ազրպէյճանը նկատի ունի, այսպէս կոչուած, «Զանգեզուրեան միջանցքով» ցամաքային կապի ստեղծումը ոչ միան Ազրպէյճանի կողմից Արցախի բռնազաւթուած շրջանների ու Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութեան, այլեւ Թուրքիայի հետ, ինչը կը դառնայ փանթուրանական ծրագրի իրականացման առաջին լուրջ քայլերից մէկը:
Մարտի 14-ին Հայաստանը պատասխան առաջարկներ ներկայացրեց Պաքուին, որոնցում նշւում էր, որ Հայաստանը Ազրպէյճանի նկատմամբ երբեք տարածքային պահանջներ չի ունեցել եւ չունի` յղում կատարելով ԽՍՀՄ նախկին հանրապետութիւնների, այդ թւում` Ազրպէյճանի հետ համատեղ 1991 թ. դեկտեմբերի 21-ին Ալմա Աթայում Հայաստանի կողմից ստորագրուած ԱՊՀ-ի ստեղծման մասին հռչակագիրը, որի դրոյթներից մէկով փաստաթուղթը ստորագրող կողմերը փոխադարձաբար ճանաչում էին միմեանց տարածքային ամբողջականութիւնը եւ առկայ սահմանների անձեռնմխելիութիւնը: Այս առումով, պէտք է նշել, որ ԱլմաԱթայի հռչակագրի ընդունման բանակցութիւններում ընդգրկուած հայ գործիչների պնդմամբ, Հայաստանը ԱՊՀ ստեղծման մասին տուեալ հռչակագիրը ստորագրել եւ վաւերացրել է որոշակի վերապահումներով, որոնցից մէկով փաստօրէն նախատեսել է ԱՊՀ-ին նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի միանալու հնարաւորութիւնը: Անկախ այն հանգամանքից, որ «Լեռնային Ղարաբաղ» անուանումը վերապահման մէջ ուղիղ նշուած չէր, սակայն այն շարադրուած է այնպէս, որ դրա տակ կարող է հասկացուել միայն Լեռնային Ղարաբաղը: Ինչպէս յայտնի է, Լեռնային Ղարաբաղը ԽՍՀՄ կազմում ունեցել է «ինքնավար կազմաւորման»` ինքնավար մարզի կարգավիճակ եւ ԽՍՀՄ Գերագոյն խորհրդի կողմից «ԽՍՀՄ գոյութեան դադարեցման մասին» դեկտեմբերի 26-ին ընդունուած հռչակագրից 16 օր առաջ` 1991 թ. դեկտեմբերի 10-ին հանրաքուէի միջոցով հռչակել էր իր անկախութիւնը: Յաւելենք, որ Ազրպէյճանը Ալմա-Աթայի հռչակագիրը վաւերացրել է 1993 թ. եւ այդ պահից է միայն անդամակցել ԱՊՀ-ին, ինչն էական նշանակութիւն ունի նաեւ Ազրպէյճանի սահմանների յստակեցման տեսակէտից: Առանց Հայաստանի ու Արցախի հանրապետութիւնների համար այս կարեւոր հանգամանքների շեշտադրման, զուտ Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան նկատմամբ յաւակնութիւններ չունենալու առումով ԱլմաԱթայի հռչակագրի յիշատակումը բացառապէս բխում է ազրպէյճանական կողմի շահերից:
Անդրադարձ էր կատարւում Լեռնային Ղարաբաղի հայերի անվտանգութեան երաշխաւորման, նրանց իրաւունքների եւ ազատութիւնների յարգման, ինչպէս նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի որոշման հարցերին, սակայն բացարձակապէս չէր յստակեցւում, թէ Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղի համար ինչպիսի՛ կարգավիճակ էր տեսնում, կամ այդ հարցի լուծման ի՛նչ մեքանիզմ էր առաջարկում:
Ակնարկւում էր, որ Ազրպէյճանը շարունակում էր չկատարել բոլոր ռազմագերիների վերադարձի եւ հաղորդակցութեան ուղիների բացման «եռակողմ յայտարարութեամբ» ստանձնած պարտաւորութիւնները: Այս կէտի ձեւակերպումներից յստակ չի դառնում, թէ Ռուսաստան-Հայաստան-Ազրպէյճան ձեւաչափով Ազրպէյճանի ստանձնած պարտաւորութիւնների լիարժէք ու վերջնական կատարումը արդեօ՞ք հայկական կողմը հակուած է որպէս նախապայման համարել` խաղաղութեան բանակցութիւններ սկսելու համար, թէ՞ դա պարզապէս փաստի արձանագրում էր: Պատրաստակամութիւն էր յայտնւում Ազրպէյճանի հետ խաղաղութեան, յարաբերութիւնների կարգաւորման պայմանագիր կնքելու բանակցութիւնները սկսել ՄԱԿ-ի կանոնադրութեան, «Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրաւունքների մասին» միջազգային հռչակագրի եւ Հելսինքեան եզրափակիչ աքթի հիման վրայ, ինչից հասկանալի է դառնում, որ բանակցութիւններ սկսելու հարցում, ի տարբերութիւն Ազրպէյճանի, Հայաստանը որեւէ նախապայման չի առաջադրում: Վերջապէս, տեղեկացւում էր, որ Ազրպէյճանի հետ խաղաղութեան պայմանագրի կնքման նպատակով բանակցութիւններ կազմակերպելու համար Հայաստանը դիմելու է ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի համանախագահներին:
Այս կէտով հայկական կողմը կարծես փորձում էր վերակենդանացնել Մինսքի խումբը, սակայն Ուքրանիայում Ռուսաստան-Արեւմուտք դիմակայութեան պայմաններում այս ձեւաչափի վերագործարկումն անիրատեսական էր, քանզի նախ ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի նախագահութիւնը Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ խաղաղութեան պայմանագրի ստորագրման բանակցութիւններ կազմակերպելու մանդատով օժտուած չէ եւ, առանց կողմերի համաձայնութեան ու յստակ դիմումի, չի կարող իր վրայ նման լիազօրութիւններ վերցնել: Խնդիրը բարդանում է նրանով, որ 2020 թ. արցախեան երրորդ պատերազմում Թուրքիայի աջակցութեամբ ձեռք բերած յաջողութիւնից յետոյ Ազրպէյճանն ընդհանրապէս մերժում է այդ ձեւաչափը: Պատահական չէ, որ իբրեւ Մինսքի խմբին այլընտրանք` առաջ քաշուեց «3+3» ձեւաչափը, որի կազմում Ռուսաստանից բացի, որպէս տարածաշրջանային տէրութիւններ, ընդգրկուեցին նաեւ Թուրքիան եւ Իրանը, բացառելով արեւմտեան երկրների մասնակցութիւնը:
Բանակցային գործընթացում եռամսեայ դադարից եւ Ազրպէյճանի կողմից օգոստոսեան յարձակման պատճառով Լաչինի միջանցքի հայկական երեք բնակավայրերի` Բերձորի, Աղաւնոյի եւ Սուսի հայաթափումից ու Արցախի Հանրապետութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեանը կապող միակ երթուղու փոփոխութիւնից յետոյ 2022 թ. օգոստոսի 31-ին ԵՄ Եւրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդութեամբ Պրիւքսելում կայացաւ Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի ղեկավարների հերթական հանդիպումը:
Միշելի յայտարարութեան մէջ շեշտադրւում էր, որ պայմանաւորուածութիւն է ձեռք բերուել աշխուժացնել աշխատանքները Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ` միջպետական յարաբերութիւնները կարգաւորող խաղաղութեան պայմանագրի առաջխաղացման ուղղութեամբ, եւ արտգործնախարարներին յանձնարարուել էր մէկամսեայ ժամկէտում հանդիպում կազմակերպել` փաստաթղթերի նախագծերի վրայ աշխատելու նպատակով: Ի տարբերութիւն Միշելի մայիսեան յայտարարութեան, նոր բնագրում «Լեռնային Ղարաբաղ» եւ «Ղարաբաղեան հակամարտութիւն» բառակապակցութիւններն այլեւս չեն գործածւում:
Յատկանշական էր, որ հայկական կողմի տարածած հաղորդագրութեան մէջ Հայաստան-Ազրպէյճան յարաբերութիւնների կարգաւորման խնդիրն ու «Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրին վերաբերող հարցերը» տարանջատուած էին, ինչը հիմք տուեց ենթադրելու, որ Հայաստանը կարծես թէ նահանջեց վերջին կէս տարուայ ընթացքում որդեգրած դիրքորոշումից: Ազրպէյճանի հետ, այսպէս կոչուած, «խաղաղութեան պայմանագրի» եւ արցախեան հիմնահարցի տարանջատումը բացառապէս բխում էր Ազրպէյճանի շահերից եւ լուրջ վտանգներ էր պարունակում հայկական երկու պետութիւնների համար, քանզի ակնյայտ էր, որ, իր նպատակին հասնելով եւ Հայաստանի հետ համապատասխան փաստաթուղթ ստորագրելուց յետոյ, Ազրպէյճանը վերջինիս հետ արցախեան հիմնահարցի շուրջ բանակցութիւններ վարելու որեւէ շարժառիթ այլեւս չէր ունենայ:
Հակառակ ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւնների` Ազրպէյճանի կողմից ՀՀ նկատմամբ 2022 թ. սեպտեմբերի 13-ին ձեռնարկուեց հերթական յարձակման, ինչի պատճառով պաշտօնական տուեալներով ՀՀ ինքնիշխան տարածքից բռնագրաւուեց եւս 10 քմ տարածք:
Այս յարձակումից յետոյ էր, որ Ֆրանսայի նախագահ Է. Մաքրոնի եւ ԵՄ Եւրոպական խորհրդի նախագահ Շ. Միշելի համատեղ միջնորդութեամբ հոկտեմբերի 6-ին Փրակայում կազմակերպուեց Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի ղեկավարների յաջորդ հանդիպումը: Հերթական անգամ հայկական կողմը համաձայնւում էր ԱլմաԱթայի հռչակագրի շեշտադրմանը` առանց ժամանակին կատարած վերապահումներին եւ մասնաւորապէս 10-րդ վերապահմանը յղում կատարելու: Դա Ազրպէյճանին հնարաւորութիւն տուեց տուեալ փաստաթուղթը մեկնաբանել բացառապէս սեփական շահերից ելնելով` իր տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի շրջանակներում տեղաւորելով նաեւ Արցախի Հանրապետութիւնը:
Ազրպէյճանի եւ Հայաստանի յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացն իր ձեռքը վերցնելու ԵՄ այս նախաձեռնութիւններից յետոյ միանգամայն սպասելի էր, որ այդ գործընթացում բաւական մեծ ջանքեր գործադրած Ռուսաստանը փորձելու էր վերահաստատել իր առաջնային դերակատարումը: Երեք երկրների` Ռուսաստանի, Ազրպէյճանի եւ Հայաստանի ղեկավարների վերջին հանդիպումը Սոչիում կայացաւ 2022 թ. հոկտեմբերի 31-ին, որի արդիւնքում ընդունուած հերթական, արդէն թուով չորրորդ, համատեղ յայտարարութեամբ կողմերը վերահաստատեցին եռակողմ ձեւաչափով ընդունուած նախորդ երեք համատեղ յայտարարութիւնների պարտաւորութիւնները:
Ռուսաստանի համար սկզբունքային նշանակութիւն ունէր այն, որ կողմերը կրկին կարեւորեցին ռուսական խաղաղապահ զօրախմբի ներդրումը տարածաշրջանում իրավիճակի կայունացման եւ անվտանգութեան ապահովման գործում: Հերթական անգամ ԱլմաԱթայի 1991 թ. հռչակագիրը մեկնաբանւում էր բացառապէս Ազրպէյճանի համար շահաւէտ պարունակում, եւ կողմերը պայմանաւորւում էին զերծ մնալ ուժի կիրառումից կամ դրա կիրառման սպառնալիքից: Փաստաթղթում նշւում է Ազրպէյճանի եւ Հայաստանի միջեւ խաղաղութեան պայմանագրի կնքման եւ դրա ուղղութեամբ նախապատրաստական աշխատանքներ կատարելու անհրաժեշտութեան մասին, ինչը կարեւորւում էր տարածաշրջանում կայուն եւ երկարաժամկէտ խաղաղութեան հասնելու տեսակէտից:
Ռուսաստանն, իր հերթին, վերահաստատեց 2021 թ. նոյեմբերի 26-ի եռակողմ յայտարարութեամբ ստանձնած այն պարտաւորութիւնը, որ պատրաստ է կողմերին խորհրդատուական աջակցութիւն ցուցաբերել սահմանագծման եւ սահմանազատման հարցում` նկատի ունենալով Ռուսաստանի Գլխաւոր սպայակոյտում պահուող քարտէսների տրամադրումը: Այս կէտը պաշտօնական Մոսկուան թերեւս հասցէագրում էր ԵՄ-ին, քանզի վերջինիս միջնորդութեամբ կազմակերպուած հանդիպումների արդիւնքում ընդունուած փաստաթղթերում նոյնպէս խօսւում էր Ազրպէյճանի եւ Հայաստանի միջեւ սահմանագծման եւ սահմանազատման հարցերում աջակցութիւն ցուցաբերելու մասին:
Ամփոփելով` կարող ենք արձանագրել, որ այս հարցում Ռուսաստան-Արեւմուտք մրցակցութեան ու դիմակայութեան պայմաններում, Ազպէյճանի պարբերական ռազմական յարձակումները եւ անզիջում կեցուածքը մի կողմից եւ հայկական կողմի ոչ հետեւողական, երբեմն զիջողական դիրքորոշման պատճառով` միւս կողմից, արցախեան հիմնահարցի կարգաւորման գործընթացում կատարուեցին այնպիսի փոխակերպումներ, երբ բանակցութիւնների արդիւնքում ընդունուած եւ հրապարակուած դիւանագիտական փաստաթղթերում աւելի շատ տեղ էին գտնում Ազրպէյճանի շահերից բխող եւ հայկական շահերը ոտնահարող կէտեր ու ձեւակերպումներ:
Ազրպէյճանը Թուրքիայի հրահրմամբ շտապում էր առաւելագոյն օգուտներ քաղել արցախեան 2020 թ. պատերազմի պատճառով ստացած առաւելութիւնից` քաջ գիտակցելով, որ եթէ իր համար բարենպաստ փուլը ձեռքից բաց թողնի, եւ իրավիճակը փոխուի, գուցէ այլեւս նման հնարաւորութիւն չստանայ: Հայկական կողմն ամէն կերպ փորձում էր ձգձգել հարցի վերջնական լուծումը եւ ժամանակ շահել, սակայն Ազրպէյճանի հետ յարաբերութիւնների, ինչպէս նաեւ արցախեան հիմնահարցի կարգաւորման հարցում Ռուսաստանի, Ուաշինքթընի ու Պրիւքսելի միջնորդութիւնների ու առաջարկութիւնների միջեւ խուսանաւելու քայլերը կատարւում էին ոչ արհեստավարժ, իրավիճակային լուծումներով, ինչի պատճառով յանգեցնում էին նորանոր տարածքային եւ մարդկային կորուստների ինչպէս Արցախի Հանրապետութիւնում, այնպէս էլ ՀՀ ինքնիշխան տարածքում: Հայկական կողմի դիւանագիտական սխալներն ու միակողմանի զիջումները Ազրպէյճանի համար նպաստաւոր պայմաններ ստեղծեցին Արցախի նկատմամբ իր քաղաքականութիւնն աւելի արմատական դարձնելու համար: Պաքուն նախ Հայաստանի հետ Արցախը կապող միակ «կեանքի ճանապարհը»` Բերձորի (Լաչինի) միջանցքը փակելու միջոցով հայ բնակչութեանը շուրջ 10 ամիս պահեց շրջափակման մէջ` առաջացնելով մարդասիրական ճգնաժամ, իսկ 2023 թ. սեպտեմբերի 19-ին միայնակ մնացած Արցախի դէմ ձեռնարկեց հերթական ռազմական յարձակման` հայ բնակչութեան նկատմամբ իրականացնելով ռազմական յանցագործութիւններ եւ ցեղային զտում, ինչն, ի վերջոյ, յանգեցրեց Արցախի ամբողջական հայաթափմանը: