Լեռնային Ղարաբաղի Կորստի Պատասխանատուութիւնը

ՀՐԱՅՐ ՊԱԼԵԱՆ

Ռուսաստան

2022 թուականի փետրուարից Ռուսաստանը զբաղուած է Ուքրանիայի պատերազմով, եւ նրա աշխարհաքաղաքական շահերի շրջանակը Հարաւային Կովկասում զգալիօրէն նեղացել է: Զգալով դա` Ազրպէյճանը բազմիցս փորձարկել է Հայաստանի ռազմական պաշտպանութիւնը եւ Ռուսաստանի հնարաւոր արձագանգը 2020 թուականի եռակողմ համաձայնագրի խախտումներին: Լաչինի միջանցքի շրջափակումը եւ Ազրպէյճանի կողմից կրկնուող յարձակումը Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հայկական դիրքերի, ինչպէս նաեւ հայ-ազրպէյճանական սահմանի երկայնքով մնացին անհերքելի: Ազրպէյճանի եւ Ռուսաստանի ու Թուրքիայի ու Ռուսաստանի միջեւ զարգացող գործարար յարաբերութիւնները, անկասկած, նոյնպէս նպաստեցին Ռուսաստանի ամենաթողութեան պահուածքին, ինչը դրդեց Ազրպէյճանին շարունակել սեպտեմբերի 19-ի յարձակումը Լեռնային Ղարաբաղի դէմ: Ռուսաստանը չարձագանգեց նոյնիսկ այն ժամանակ, երբ Ազրպէյճանի կողմից յարձակման առաջին ժամերին գնդակոծութեան արդիւնքում զոհուեց նրա խաղաղապահ ուժերի հրամանատարի տեղակալը:

Աւելի՛ն. 2018 թուականին Հայաստանում տեղի ունեցած «գունաւոր յեղափոխութիւնից» եւ Փաշինեանի վարչապետ ընտրուելուց յետոյ նախագահ Փութինն անվստահութիւն յայտնեց ժողովրդական ընդվզման արդիւնքում վարչապետ դարձած լրագրողին: Վերջերս Փաշինեանի գործողութիւնները Մոսկուայում մեկնաբանուեցին որպէս հակառուսական, այդ թւում` Հայաստանում աննախադէպ համատեղ զօրավարժութիւնները` ներգրաւելով ամերիկեան փոքրաթիւ զօրամասի, Փաշինեանի կնոջ այցը Քիեւ եւ Հայաստանի կողմից ՄՔԴի կանոնադրութեան վաւերացումը սեպտեմբերին:

Փաշինեանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի մերժումից յետոյ նախագահ Փութինն ասաց, որ եթէ Հայաստանը պատրաստ է Լեռնային Ղարաբաղը տալ Ազրպէյճանին, ապա Ռուսաստանն այլեւս պէտք չէ քարոզի անքլաւի ինքնորոշումը: Այնուհետ Փութինը կոչ արեց Լեռնային Ղարաբաղն համարկել Ազրպէյճանին: Այսպիսով, Ռուսաստանը շարժուեց աջակցելու Ազրպէյճանին` Լեռնային Ղարաբաղը հնազանդեցնելու ձգտումներում, այլ ոչ թէ` պահպանել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի վերաբերեալ իր նախկինում ոչ միանշանակ դիրքորոշումը, որը նպաստում էր Հարաւային Կովկասում ռուսական ներկայութեան շարունակմանը:

Բացի Լեռնային Ղարաբաղի վրայ ազդեցութիւնից, Ռուսաստանի զայրոյթը, հաւանաբար, աղէտալի հետեւանքներ կ՛ունենայ Հայաստանի տնտեսութեան համար: Հայաստանի տնտեսութեան կարեւոր յենասիւները, այդ թւում` երկրի ուժանիւթի հզօրութեան 90%-ը, վերահսկւում են ռուսական շահերի կողմից: Հայկական գիւղմթերքի արտահանումը Ռուսաստան արդէն իսկ սահմանափակումների է բախւում. Հայաստանի արտահանման մօտ 40%-ը ուղղւում է Ռուսաստան: Բացի այդ` Ռուսաստանում աշխատող հայերի մի զգալի մասը 2022 թուականին Հայաստան է ուղարկել 3,6 միլիառ տոլարի անձնական դրամական փոխանցումներ իրենց ընտանիքներին: Ի վերջոյ, Ռուսաստանը կարող է փորձել «վերականգնել իր ազդեցութիւնը Հայաստանի վրայ` Փաշինեանին համախոհներով փոխարինելով…»:

Ի՞նչ կարելի Է անել հիմա

Առաջին հերթին պէտք է բաւարարուեն Հայաստանի անմիջական մարդասիրական կարիքները: 100.000 փախստականներ կարիք ունեն` ապաստանի, սննդի, առողջապահական խնամքի, վերապատրաստման եւ էմոցիոնալ զգացական աջակցութեան` արժանապատուութիւնը պահպանելու համար: Նրանք պէտք է պիտակուեն որպէս «փախստականներ», իսկ ՄԱԿ ՓԳՅ-ն պէտք է շտապ օգնութիւն ցուցաբերի: Հայաստանի կառավարութեան կողմից ցուցաբերուող օգնութիւնը բաւարար չէ:  Միջազգային հանրութիւնը պարտաւոր է ապահովել այդ փախստականների պաշտպանութիւնն ու խնամքը:

Բացի այդ` անհրաժեշտ է պահպանել փախստականների` Լեռնային Ղարաբաղ վերադառնալու իրաւունքը: Սակայն Ազրպէյճանի դատարկ հռետորաբանութիւնը եւ հայերի վերադարձի համար առաջարկուող նուազագոյն պայմանները բաւարար չեն: Որոշակի միջոցներ պէտք է ձեռնարկուեն` ապահովելու համար, որ հայերը կարողանան օգտուել իմաստալից ինքնավարութիւնից եւ փոքրամասնութիւնների իրաւունքներից` միջազգային վերահսկողութեան եւ պաշտպանութեան ներքոյ: Աւելի՛ն. միջազգային հանրութիւնը պարտաւոր է ապահովել, որ տները, որոնք լքել են այդ փախստականները, եւ նրանց ունեցուածքը չաւերուեն, բռնագրաւուեն, թալանուեն կամ այլ կերպ չվնասուեն:

Ազրպէյճանի կողմից հետախուզւում է Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ 300 ղեկավար` անքլաւում երեք պատերազմների ընթացքում կատարուած ռազմական յանցագործութիւնների կասկածանքով: Ոմանք արդէն պատանդ են վերցրել, տեսախցիկների առաջ նուաստացրել ու ուղարկել Պաքուի բանտեր: Բերման ենթարկուածների թւում են բարերար, անքլաւի նախկին պետնախարար Ռուբէն Վարդանեանը, նախկին նախագահներ Արայիկ Յարութիւնեանը, Բակօ Սահակեանը եւ Արկադի Ղուկասեանը, նախկին արտգործնախարար Դաւիթ Բաբայեանը, պաշտպանութեան նախկին նախարար Լեւոն Մնացականեանը եւ ԱԺ նախագահ Դաւիթ Իշխանեանը: Միւս առաջնորդների գտնուելու վայրը յայտնի չէ:

Այս առաջնորդները պէտք է անյապաղ ազատ արձակուեն` առնուազն որպէս վստահութեան ամրապնդման միջոց: Միջազգային հանրութիւնը, մասնաւորապէս` ԱՄՆ-ը եւ ԵՄ-ն, պարտաւոր են ճնշում գործադրել Ազրպէյճանի վրայ` նրանց անյապաղ ազատ արձակելու համար: Բացի այդ` սեպտեմբերեան կարճատեւ մարտերի ժամանակ Ազրպէյճանի կողմից կալանաւորուել են հայ ռազմագերիներ: Ազրպէյճանում 2020 թուականի պատերազմից յետոյ անյայտ թուով ռազմագերիներ շարունակում են մնալ կալանքի տակ: Այժմ, երբ պատերազմն աւարտուած է, ռազմագերիները պէտք է անյապաղ ազատ արձակուեն` Ժընեւի հռչակագրերի համաձայն: Լեռնային Ղարաբաղում մնացած «50-ից 1000» հայերը` հիմնականում տարեցներ, հիւանդներ եւ վիրաւորներ, պէտք է պաշտպանուած լինեն` անքլաւ ուղարկելով միջազգային մարդու իրաւունքների դիտորդներին եւ լրագրողներին: Այս դիտորդներին պէտք է թոյլ տրուի այցելել անքլաւի հեռաւոր շրջաններ, որտեղ զանգուածային ջարդերի եւ զանգուածային գերեզմանների մասին լուրեր են տարածուել, նախքան որեւէ ապացոյց ոչնչացուելը:

Հզօր դիտորդական առաքելութիւն, որն աւելի մեծ է, քան` ԵՄ ներկայիս առաքելութիւնը, պէտք է շտապ տեղակայուի հայ-ազրպէյճանական սահմանի երկայնքով, որպէսզի թոյլ չտայ Ազրպէյճանին յարձակուել հարաւային Հայաստանի վրայ` ինքնիշխան Հայաստանի տարածքով դէպի Նախիջեւան միջանցք ստեղծելու համար: Պէտք է դիտարկել այս առաքելութեան համար անվտանգութեան մանդատ ունենալու հնարաւորութիւնը: Հարկադիր լիազօրութիւններ ունեցող դիտորդների այլընտրանքը Հայաստանին պաշտպանական զէնքերով զինելն է` ուժային անհամաչափութիւնները շտկելու համար: Ներկայումս Հայաստանը չի կարող դիմակայել Ազրպէյճանի գերակայ զինուած ուժերին:

ԱՄՆ-ն եւ ԵՄ-ն ափսոսանք եւ հիասթափութիւն են յայտնել, որ աւելին չեն արել Ազրպէյճանին զսպելու համար: Լեռնային Ղարաբաղի համար ուշ է նման ափսոսանք ունենալը, իսկ Հայաստանի համար դեռ ուշ չէ: Այնուամենայնիւ, ժամանակն էական է: ԱՄՆ-ն եւ ԵՄ-ն պէտք է համատեղ օգնեն Հայաստանին` շտապ գծելու Ազրպէյճանի հետ սահմանները: Բացի այդ, Հայաստանը պահանջում է լայնածաւալ միջազգային տնտեսական աջակցութիւն` վերջին ճգնաժամից դուրս գալու համար: Հակառակ դէպքում` Հայաստանին սպառնում է ընկղմուել ներքին անկարգութիւնների մէջ»:

Ինչն աւելի կարեւոր է, ԱՄՆ-ը եւ ԵՄ-ն պէտք է դադարեցնեն բոլոր ռազմական օգնութիւններն ու վաճառքը Ազրպէյճանին: ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի պատժամիջոցները կարող են զսպել Ազրպէյճանի յաջորդ հաւանական յարձակումը հարաւային Հայաստանի դէմ: Այնուամենայնիւ, ածխաջրածնային շահերը, ամենայն հաւանականութեամբ, կը կանխեն Ազրպէյճանի դէմ նման պատժամիջոցները:

Անմիջական կարիքներից բացի` Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ հակամարտութիւնը դադարեցնելու եւ կայուն խաղաղութեան հաստատման համար ներկայիս միջնորդական ջանքերը պէտք է վերանայուեն` Ազրպէյճանի ռազմական եւ աշխարհաքաղաքական առաւելութիւնների նկատմամբ համաչափութիւն ապահովելու համար: Աւելի՛ն. մեքանիզմներ գործիքակազմեր պէտք է գործադրուեն` լուծելու հակամարտութիւնների եւ չարաշահումների ժառանգութիւնը, որոնք խորը վէրքեր են թողել թէ՛ Հայաստանում, թէ՛ Ազրպէյճանում»:

Հրատարակուած` Modern Diplomacy-ի մէջ
Թարգմանութիւնը` news.am-ի

(Շար. 2 եւ վերջ)