ՎԵՐ. ԴՈԿՏ. ՎԱՀԱՆ Յ. ԹՈՒԹԻԿԵԱՆ
Ամէն տարի երկու հանդիսաւոր առիթներով տարասփիւռ հայութիւնը կ՛ոգեկոչէ յիշատակը գրի եւ մշակոյթի իր տիտաններուն, որոնց կը պարտինք հայ գիրի եւ մշակոյթին գոյատեւումը:
Արդարեւ, ամէն տարի Հոգեգալստեան չորրորդ Կիրակիին յաջորդող առաջին հինգշաբթին` Հայ գիրի օր է, «Տօն Սրբոց Թարգմանչաց Վարդապետացն Մերոց Սահակայ եւ Մեսրոպայ»: Իսկ Խաչվերացի երրորդ կիրակիին յաջորդող առաջին շաբաթը Հայ մշակոյթի օր է` նուիրուած մեր «Սրբոց Թարգմանչացն Մերոց Մեսրոպայ, Եղիշէի, Մովսէս Քերթողին, Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփային, Գրիգոր Նարեկացւոյն եւ Ներսիսի Կլայեցւոյն»:
1935-ական թուականներուն Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Խորէն Ա. Մուրատբէգեան յատուկ կոնդակով մը կը թելադրէր, որ մեր եռամեծ թարգմանիչներու նուիրուած եկեղեցական ծիսական օրը դառնայ համաժողովրդային տօնակատարութեան եւ ոգեկոչումներու` «Թարգմանչաց տօն»-ը: Շուրջ տասնամեակ մը ետք, 1946-ին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս Գարեգին Ա. Յովսէփեանց «Թարգմանչաց տօն» տարազը կը վերափոխէր «Մշակոյթի օր» կոչումին:
Այս տօներուն առաջինը` Հայ գիրի օրը, կը զուգադիպի առհասարակ յունիս ամսուան, իսկ երկրորդը` Հայ մշակոյթի օրը` անխախտօրէն հոկտեմբերին:
Տարակոյս չկայ, որ հայ մշակոյթը կենսական ազդակ մըն է հայ ինքնութիւնը վառ պահելու հայ մարդուն մտքին, սրտին ու հոգիին մէջ: Հայ մշակոյթը հայ ժողովուրդի կերտած քաղաքակրթութեան չափանիշն է, մեր ազգային գոյատեւման երաշխիքը: Իսկ հայ մշակոյթի էական տարրերէն մին հայ գիրն է ու հայ լեզուն: Ոչ ոք կրնայ հերքել այն իրողութիւնը, որ առանց սեփական այբուբենի` գուցէ հայ մշակոյթը դժուար թէ կարենար գոյատեւել, քանի որ ազգի մը ինքնութեան գոյաւորման ու պահպանման մէջ բախտորոշ դեր ունի լեզուն:
Անտարակոյս հայ գիրերու գիւտը, 404-406 թուականին, բախտորոշ դարձանկիւն մը եղաւ մեր ազգային կեանքին մէջ: Ճիշդ է, որ հայ ժողովուրդը 5-րդ դարէն առաջ ունէր բանահիւսութիւն, արուեստ եւ մշակոյթ: Հայ գիրերու գիւտով, սակայն, մեր մշակոյթը ստացաւ ազգային դրոշմ ու նկարագիր:
Մեսրոպ Մաշտոցի հայ նշանագրերու գիւտով մեր լեզուն զարգացաւ եւ բիւրեղացաւ` իր բառերու եւ իմաստներու շքեղ շարադրութեամբ, իր քերականական եւ հնչաբանական անխախտ սկզբունքներով:
Սուրբ Մեսրոպի գիւտին գլխաւոր նպատակներէն մէկն էր թարգմանել Աստուածաշունչ մատեանը հայերէնի, հայ պատմիչին խօսքով, «ինքեան ձայնիւ» եւ ո՛չ թէ` «մուրացածոյ բարբառով»: «Ինքեան ձայնը» մայրենի լեզուն էր, իսկ «մուրացածոյ բարբառը» ասորերէնն էր, որով կը կատարուէին եկեղեցական ծիսակատարութիւններն ու ընթերցումները հայ եկեղեցիներուն մէջ:
Աստուածաշունչ մատեանի թարգմանութեամբ նոր դռներ բացուեցան հայագիր ու հայաստեղծ մշակոյթին դիմաց: Թարգմանուեցան անցեալի եւ ժամանակի յայտնի փիլիսոփաներու եւ աստուածաբաններու գործերը, ինչպէս նաեւ գիտական հատորներ ու բազմաթիւ նորաբաց դպրոցներ իրենց յարկերուն կապեցին ուսման ծարաւ հայ ժողովուրդի զաւակները:
Արդարեւ, 5-րդ դարու առաջին կիսուն Ս. Գիրքի եւ կրօնական գիրքերու, պատմա-իմաստասիրական բազմաթիւ գիրքերու հայացումը եւ ստեղծագործական այն հզօր արշաւը հայ ժողովուրդի մշակութային գանձարանին կ՛ընծայաբերէր աննախընթաց նպաստ մը, որ պիտի դառնար կարեւոր հիմնաքար մը ազգային մեր կառոյցին:
Այսպէս, հայ նշանագրերու գիւտէն մինչեւ Վարդանանց պատերազմ (406-451), այդ 45 բախտորոշ տարիներուն, հայ ժողովուրդը կրցաւ կերտել հայ գրականութեան ոսկեդարը: Այնուհետեւ, ի հեճուկս աշխարհակալական արշաւանքներու, հայ ազգը թէեւ դարձաւ քաղաքականապէս հարկատու եւ հպատակ, բայց մնաց միշտ մշակութապէս անկախ եւ գերիշխան, թէեւ կորսնցուց իր քաղաքական անկախութիւնը, բայց կրցաւ պահել իր ազգային ինքնութիւնը` շնորհիւ հայ մշակոյթին:
Այսօր, երբ յետադարձ ակնարկ մը նետենք մեր ժամանակակից օրերէն մինչեւ հինգերորդ դար, այն ինքնապարտադիր եզրակացութեան կը յանգինք, որ մեր առաջին թարգմանիչները` գլխաւորութեամբ հայ մշակոյթի գլխաւոր առաքեալներուն` Սուրբ Սահակի եւ Սուրբ Մեսրոպի, մեզի ընծայեցին այնպիսի «թագաւորութիւն» մը, որ խարսխուած կը մնայ հայկազեան այբբենարանի երկաթագրերուն ու կրանիթեայ հաւատքին վրայ: Այդ «Թագաւորութիւն»-ը մեզի կտակուած բոլոր ժառանգութիւններուն մեծագոյնն է:
«Մեր էութիւնն ու ինքնութիւնը» եղող այբուբենը դարեր շարունակ կեանքի լոյսն ու յոյսը եղած է հայ ժողովուրդին: Անով է, որ մեր քերթողները, պատմիչները, թարգմանիչները մեր մշակոյթի ջահը անմար պահեցին եւ զայն յանձնեցին յետնորդ սերունդներուն: Անով է, որ երբ մենք ժողովուրդ էինք, ազգ դարձանք: Ան մեզ պահեց իբրեւ հայ եւ դեռ պիտի պահէ այնքան ատեն որ մենք զինք պահենք:
