Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ
Վերադարձը իր բոլոր ձեւերով կարելի է, եթէ մարդիկ իրենց յոյսը չեն կորսնցուցած: Անշուշտ կ՛ուրախանանք, երբ ականատես կ՛ըլլանք կարգ մը առումներով մեզի ճակատագրակից ժողովուրդներու իրաւունքներու վերականգնման: «Կարտիըն»-ի վերջերս հրապարակած երկու յօդուածներէն առաջինը կ՛անդրադառնայ Չիլիի ցեղախումբի մը, իսկ երկրորդը կը ներկայացնէ Փերուի մէջ այլ հաւաքականութեան մը գոյապայքարը:
Ն.
Չիլիի կորսուած ցեղախումբը կը տօնէ
երկար սպասուած ճանաչումը
Սելկնամները գրեթէ ոչնչացուեցան գաղութարարներու կողմէ, 19-րդ դարուն, եւ տարիներ շարունակ հերքուեցաւ անոնց գոյութիւնը: Այժմ անոնք յոյս ունին վերջապէս պահանջել իրենց իրաւունքները` որպէս Չիլիի բնիկ ժողովուրդներէն մէկը:
Երբ Խոսէ Լուիս Վասքես Չոկ հոկտեմբեր 2020-ին ճամբորդեց Սանթիակոյէն` տեսնելու իր նախնիներու հողը` Թիերա տել Ֆուէկոյի մէջ առաջին անգամ, ան լացաւ: Հազարաւոր տարիներ անոր ժողովուրդը` սելկնամը, ապրած է Ամերիկա ցամաքամասի հարաւային շրջանին, երկրագունդի ամէնէն հարաւային գրաւուած հատուածին մէջ:
Թիերա տել Ֆուէկոն անոնց տունն էր այնքան ժամանակ, մինչեւ անոնք հալածուեցան, խոշտանգուեցան եւ սպաննուեցան ներխուժող ագարակատէրերու կողմէ, որոնք կը պարգեւատրէին այն անձերը, որոնք կը սպաննէին սելկնամ մը: Շուրջ 5000 բնիկ սպաննուած է նուազ քան 50 տարուան մէջ: Կ՛ենթադրուի, թէ ողջ մնացածներուն թիւը 100 է:
Սելկնամի համար 19-րդ դարը Չիլիի մէջ սարսափի ժամանակ էր, թէեւ այդ մասին քիչ բան կը լսուի: Դեռ երեք շաբաթ առաջ իշխանութիւնը պաշտօնապէս կ՛անտեսէր այս ժողովուրդին պատմութիւնն ու ճակատագիրը: Այլեւս` ոչ: Ազգային քոնկրեսը 5 սեպտեմբերին 117 կողմ եւ մէկ ձեռնպահ քուէներով վերջապէս ճանչցաւ սելկնամը` որպէս Չիլիի 11 բնիկ ժողովուրդներէն մէկը:
Թէեւ ուշացած, որոշումը անորոշութենէ կը հանէ 1144 մարդիկ, որոնք 2017-ին Չիլիի վերջին մարդահամարի ժամանակ յայտարարած էին, որ իրենք սելկնամներ են: Շատեր ունին Չոկի նման պատմութիւններ: Ան մինչեւ 10 տարեկան ապրած է մեծ հօր հետ, մարդ մը, որ փոքր տարիքին որդեգրած է ֆրանսական ծագում ունեցող ընտանիքը, եւ որ իր ամբողջ կեանքին ընթացքին գաղտնի պահած է իր բնիկ արմատները` վախնալով սպաննուելէ:
«Այս որոշման ամէնէն կարեւոր բաներէն մէկը այն է, որ մենք այլեւս մեռած չենք: Մենք ողջ ենք եւ այլեւս կարիք չունինք այդ ապացուցելու»,- կ՛ըսէ Չոկ, որ Չիլիի սելկնամներու առաջնորդն է: «Ես շառաւիղ մը չեմ: Ես սելկնամ եմ, ինչպէս մայրս, մեծ հայրս»:
Ըստ Պատմական ճշմարտութեան եւ նոր համաձայնագիրի յանձնախումբի զեկոյցին, «19-րդ դարու վերջին տասնամեակներու եւ 20-րդ դարու առաջին տասնամեակներու միջեւ Չիլիի պետական զիջումներու քաղաքականութիւնը եւ ոչխարաբուծութեան ներդրումը իրական ցեղասպանութիւն ստեղծեցին սելկնամ ընտանիքներու, որոնց նախնիներու տարածքը կը ներառէր ամբողջ Թիերա տել Ֆուէկօ կղզին:
«Ինծի միշտ կը թուէր, թէ բան մը պակաս է: Մէջս փոս մը կար,- կը պատմէ Չոկ` յիշելով այն օրը, երբ ոտք դրաւ իր հողին վրայ: – Այդ պահուն ես հասկցայ, թէ ի՛նչ բան կը պակսի իմ կեանքիս մէջ` քալել իմ հողիս վրայ, իմ նախնիներուս երկրին մէջ»:
Որպէս սելկնամի պաշտօնական ճանաչման մաս` խորհրդարանի անդամները ցաւ յայտնած են այն դերին համար, որ Չիլիի եւ Արժանթինի պետութիւնները խաղացած են բնիկներու դէմ զանգուածային ջարդերուն մէջ:
«Մենք որսորդներ էինք, որոնք կ՛ապրէին բնութեան հետ ներդաշնակ, մինչեւ որ եկան եւրոպացի ագարակատէրերը եւ ոչխարաբոյծները»,- կ՛ըսէ Չոկ ցեղասպանութեան ծագումին մասին:
Հողային վէճը շատ կարեւոր է հասկնալու համար, թէ ինչպէ՛ս ժողովուրդը կը հասնի բնաջնջման եզրին: Ամէն բան սկսաւ կառավարութեան կողմէ օրինականացուող հողերու ներխուժումէն: Եւրոպացի ագարակատէրերը եւ ոչխարաբոյծները ժամանած են պետութեան աջակցութեամբ եւ տիրացած են հողերու, ուր ժամանակին սելկնամներ բնակած են: Երբ ագարակատէրերը իւրացուցին հողը, սելկնամները որսացին անոնց ոչխարները` յառաջացնելով եկուորներու դժգոհութիւնը:
Պաշտօնական ճանաչում ձեռք բերելէ ետք ամբողջ Չիլիի մէջ ցրուած սելկնամները կը տօնէին: Սակայն անոնք դեռ չէին գիտեր, թէ ի՛նչ պատմական փոխհատուցում կը սպասուի: Արժանթինի մէջ սելկնամը պաշտօնապէս ճանչցուեցաւ 1995 թուականին: Իսկ Չիլիի մապուչեները, օրինակ, իրենց հողին մէկ մասը վերադարձուցին անոնց: Ինչ որ ալ ըլլայ յաջորդը, տարբերութիւնն այն է, որ այսուհետեւ սելկնամը կ՛ընդունուի որպէս ժողովուրդ:
Տովսոն կղզին Թիերա տել Ֆուէկոյի մէջ վերջին վայրն էր, ուր սելկնամները կը բնակէին մինչեւ արձանագրութեան գիրքերէն ջնջուիլը: Չոկի մեծ հայրը կը բնակէր Տովսոն կղզիին մէջ, մինչեւ որ կաթողիկէ եկեղեցւոյ միջնորդութեամբ ընտանիք մը որդեգրեց զինք: Չոկ եւ անոր մեծ հայրը բնաւ չեն խօսած սելկնամի կեանքի մասին:
Մենք այս երկրին մէջ այլեւս անհետացած չենք:Մենք կրնանք վստահօրէն եւ անվախօրէն ըսել, որ մենք սելկնամ ենք:
Հեմանի Մոլինա
«Ան վարժ էր չխօսելու, որպէսզի գոյատեւէ: Ան պարզապէս չխօսեցաւ իր ով ըլլալուն մասին», կ՛ըսէ Չոկ, որ կը յուզուի` երեւակայելով իր մեծ հօր կրած տառապանքը, փորձելով ծածկել իր անցեալը:
Սանթիակոյի մէջ սելկնամներու ներկայացուցիչ Հեմանի Մոլինա կ՛ըսէ. «Երախտապարտ եմ, որ խորհրդարանը ընդունած է մեր ժողովրդը` որպէս Չիլիի կենդանի համայնք: Ես գիտեմ, որ ասիկա դեռ սկիզբն է, եւ շատ աշխատանք ունինք ընելու: Բայց մենք վերջապէս աւարտեցինք օրէնքին համարկուելու ամէնէն կարեւոր փուլը»:
Մոլինա, որպէս Covadonga Ona Selk՛nam համայնքի նախագահ, ղեկավարեց չորս տարուան հոլովոյթը դէպի պաշտօնական ճանաչում: «Հիմա կու գայ փուլ մը, երբ գոնէ օրինականութիւնը մեզի հետ է»,- կ՛ըսէ ան:
«Մենք այլեւս անհետացած չենք այս երկրին մէջ: Մենք կրնանք հանգիստ կերպով ըսել, որ մենք սելկնամ ենք` առանց մտահոգուելու, որ մեզ կը մերժեն կամ մեզի կը զլանան մեր ներկայացուցչութիւնը: Ես երախտապարտ եմ իմ նախնիներուս, իմ ընտանիքիս եւ բազմաթիւ մարդոց, որոնք աջակցեցան մեզի այդ ճամբուն վրայ, եւ ես ուրախ եմ այս աւետիսը բերելու Թիերա տել Ֆուէկոյին»:
Փերուցի Ալփաքա Բուծանողներու
Ապրելակերպը Վտանգի Տակ
Սերունդներու ընթացքին ալփաքայի բուրդը գնահատուած է հիւսուածեղէնի մէջ գործածելու համար: Բայց բարձր Անտեան լեռներու փոխուող կլիման յանգեցուցած է արտադրութեան անկումին, եւ բազմաթիւ ագարակատէրեր կը պայքարին գոյատեւելու համար:
Քանի որ ալփաքան առաջին անգամ ընտելացուած է Հարաւային Ամերիկայի մէջ 6000 տարի առաջ, այս անասունը եղած է շրջանի տնտեսական կեանքի առանցքը: Բայց քանի որ Լա Նինայի կապուած կլիմայական ճգնաժամը կ՛արագացնէ շրջակայ միջավայրի փոփոխութիւնները Փերուի բարձր Անտեան լեռներուն մէջ, ալփաքա բուծանողները կանգնած են անորոշ ապագայի առջեւ:
Ուղտերու ընտանիքի անդամ, խորհրդանշական ալփաքան կը կատարէ բազմաթիւ դերեր` սկսած բեռներ տեղափոխելէ մինչեւ կաթ եւ միս ապահովելը, Փերուի շրջանի մը մէջ, ուր քարքարոտ հողը եւ չոր կլիման կը սահմանափակեն երկրագործութիւնը քանի մը բերքի վրայ:
Վերջին տասնամեակներու ընթացքին ալփաքա բուրդի արտադրութիւնը դարձած է տեղական բուծանողներու համար եկամուտի հիմնական աղբիւրը, քանի որ շքեղ նորաձեւութեան մակնիշները որդեգրած են մանրաթելը` վաճառելով բարձրակարգ ապրանքներ այնպիսի քաղաքներու մէջ, ինչպիսիք են` Լոնտոնը, Փարիզը եւ Նիւ Եորքը, երբեմն` հազարաւոր փաունտ սթերլինկով:
Բայց եւ այնպէս, այս արտադրութիւնը այժմ վտանգի տակ է. կլիմայական ճգնաժամը տեսանելիօրէն փոխակերպած է շրջանի բարձրադիր արօտավայրերը` եղանակային անբարենպաստ իրադարձութիւններով, ինչպիսիք են սառնամանիքներն ու ձիւնաբուքերը, դառնալով աւելի յաճախակի եւ անկանխատեսելի:
Լա Նինան նոյնպէս բազմացուցած է երաշտի շրջանները: Վերջինը սկսաւ 2022 թուականին Կուսկօ շրջանի Օքոնկէյթի նման շրջաններուն ծայրայեղ ջերմաստիճաններով եւ տեւեց ամիսներ` 58 տարուան ընթացքին արձանագրուած ամէնէն չոր եղանակը:
Նոյնը տեղի ունեցաւ Պունօ, Կուսկօ, Արեկիպա, Հուանկաւելիկա, Ապուրիմակ եւ Այակուչօ շրջաններուն մէջ` ազդելով արօտավայրերու որակի եւ ջուրի գոյութեան վրայ, եւ իր հերթին` ալփաքայի բուրդի որակին անոնց գոյատեւման վրայ:
70-ական թուականներէն ի վեր Փերուի սառցադաշտերը կորսնցուցած են իրենց մակերեսին 40 առ հարիւրը, որուն պատճառով ջրաճահճային տարածքները կրճատուած են, եւ հովիւները գերշահագործած` մնացեալ արօտավայրերը:
Ալփաքաները ունին երկարատեւ յղութեան շրջան` 335 օր, եւ ունին տարեկան միայն մէկ սերունդ, իսկ հօտերը փոքր են: Այսպիսով, իւրաքանչիւր անասունի մահ էապէս կ՛ազդէ շրջանի ալփաքա բուծանող 80 հազար հիմնականին մէջ ցած եկամուտ ունեցող ընտանիքներու ապրուստին վրայ: Ալինա Սուրկիսլա Կոմեսի նման բուծանողները, որոնց ընտանիքը, երեք սերունդներու աւանդոյթի համաձայն, ունի 300 ալփաքա, այժմ եկամուտի անկում կ՛ունենայ:
Մնացեալներուն համար մեծ քաղաքային տարածքներուն մօտենալը միակ լուծումն է: Քանի որ ալփաքա բուծանողները կ՛ապրին ջուրի աղբիւրներու կողքին, բնապահպաններու կողմէ անոնք կը նկատուին աղբիւրներ խնամողներ, որոնք ջուր կը մատակարարէին երկրի քաղաքներուն:
«Ալփաքայի հովիւներու ներկայիս իրավիճակը ճակատագրական է անցեալ տարուընէ, հիմնականի մէջ` կլիմայի փոփոխութեան եւ երաշտի պատճառով»,- կ՛ըսէ անասնաբուժ Միլակրոս Ակիլար Քալլան:
«Անցեալ տարուընէ ծայրայեղ երաշտը կ՛աւելցնէ սերունդներու մահերը եւ վիժումները: Մարդիկ իրենց անասունները չնչին գիներով կը վաճառեն, քանի որ արօտավայր չկայ, եղանակային պայմաններն ալ անբարենպաստ են», կ՛ըսէ ան:
Նուազած են նաեւ արտադրական ճարտարարուեստի ալփաքա մանրաթելի համար վճարուող գիները: Ըստ Allied Market Research-ի զեկոյցին, ալփաքա մանրաթելի համաշխարհային շուկան 2021 թուականին կ՛արժէր 694 միլիոն փաունտ սթերլինկ, եւ կ՛ակնկալուէր, որ մինչեւ 2031 թուականը անիկա կը հասնի 980 միլիոն փաունտի: Աշխարհի ալփաքան երու շուրջ 70 առ հարիւրը կ՛ապրի Փերուի մէջ, մնացեալներուն մեծ մասը կը գտնուի դրացի Պոլիվիոյ եւ Աւստրալիոյ մէջ: Միայն Փերուի մէջ մանրաթելը կ՛ապահովէ տարեկան մօտ 150 միլիոն փաունտ սթելլինկ:
Քննադատները կ՛ըսեն, թէ խնդիրը այն է, որ թէեւ մանրաթելը կրնայ բարձր յաւելեալ արժէք ունենալ, բուծանողները անկէ չեն շահիր: «Մեր ուսումնասիրութիւններուն ընթացքին 1 քկ ալփաքա արտադրելու արժէքը կը կազմէ մօտաւորապէս 22 ներպան (5 փաունտ): Բայց եւ այնպէս, գնորդները շուկային մէջ գին կը սահմանեն. այս տարի, օրինակ, անիկա 11 կամ 12 ներպան էր (3 փաունտ): Աւելի մեծ պահանջի ժամանակ անիկա կը հասնի 15-ի», կ՛ըսէ Ակիլար Քալլան:
Շրջանին մէջ ալփաքա մանրաթել գնող ընկերութիւնները համաձայն են, որ կլիմայական ճգնաժամը լրջօրէն կ՛ազդէ բուծանողներուն վրայ: Բայց անոնք կ՛ըսեն, որ բուծանողներու ցած եկամուտներու առաջնային լուծումը մէկ հեկտարի վրայ արտադրողականութեան բարձրացումն է:
«Կլիմայի փոփոխութիւնը եւ ջերմոցային ազդեցութիւնը խնդիրներ կը յառաջացնեն Անտեան լեռներուն վրայ, ուր կ՛ապրին ալփաքաները: Եղանակային անբարենպաստ իրադարձութիւնները, ինչպիսիք են սառնամանիքները եւ ձիւնի տեղումները, աւելի յաճախ տեղի կ՛ունենան, երբ անոնք սովորական չէին», կ՛ըսէ Տանիէլ Արեսթեկին` տնօրէնը Փերուի Ալփաքա միջազգային ընկերութեան, որ կը ներկայացնէ 65 ընկերութիւններ ամբողջ աշխարհի մէջ:
«Ալփաքայի մանրաթելերուն գինը վերջին 30 տարիներու ընթացքին եղած է փոփոխական, քանի որ շուկային մէջ բաւարար արտադրութիւն չկայ,- կ՛աւելցնէ ան: – Մեզի աւելի շատ ալփաքա մանրաթել պէտք է: Շուկան պատրաստ է աւելիին, Խնդիրը սակաւութիւնն է»:
Ըստ Արեսթեկիի, Փերուի մէջ ալփաքա բուծանողներու ցած եկամուտը 1960-ական եւ 1970-ական թուականներու հողային-ագարակային բարեփոխումներու հետեւանք է: Մարդիկ նախապէս ունէին 10, 20 կամ 50 հազար ալփաքա: Բարեփոխումէն ետք անոնք ունին 500 ալփաքա», կ՛ըսէ ան:
«Այսօր իւրաքանչիւր բուծանողը միջինը ունի մօտաւորապէս 100 ալփաքա է, որ սահմանափակուած է հողատարածքներով: 1970-ականներու հողային-ագարակային բարեփոխումը Փերուի մէջ վնասակար էր»:
Մասնագէտները, որոնք կ՛աշխատին տեղական բուծանողներու, որոնց շարքին` Ակիլար Քալլայի հետ, կ՛ըսեն, որ ճարտարարուեստի խումբերը, որոնք կը գերիշխեն ալփաքա արտադրանքի արտահանման մէջ, նոյնպէս կը սեղմեն գիները եւ գոնէ մասամբ պատասխանատու են բուծանողներու ցած եկամուտներուն համար:
Կը շեշտուի, որ ալփաքա ոլորտի ապագան կը պահանջէ կառավարութեան կողմէ արդար եւ կայուն վերակառուցում: Փերուի կառավարութիւնը ներդրած է օգնութեան ծրագիրներ, բայց անոնք անբաւարար եղած են:
«Բարձր Անտերու մէջ պետական ներկայութիւնը նուազագոյնն է: Չկան խթաններ` արժէք աւելցնելու եւ բուծանողներու կեանքի որակը բարելաւելու համար,- կ՛ըսէ Ակիլար Քալլան: Եթէ ոչինչ փոխուի, ալփաքայի արտադրութեան ապագան շատ վտանգաւոր կը թուի»:
