Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ
Նորօրեայ առասպել կը թուի, սակայն այս երիտասարդ բժշկուհին չէ երկմտած, հաւատացած է իր ուժերուն եւ ամէնէն կարեւորը` ուզած է օգտակար ըլլալ, բան մը փոխել: Բայց փոփոխութիւնը դիւրին չէ, եւ բարի կամեցողութիւն ունենալը յաճախ անբաւարար է: Բժշկուհի Ալենայի մասին «Պի.Պի.Սի.» կայքը վերջերս հրապարակած է յօդուած մը: Կը ներկայացնենք հատուածներ:
Ն.
Համաճարակը եւ անոր բերած առանձնութիւնը յատկապէս փորձութիւն էր 28-ամեայ բժշկուհի Ալենա Եափի համար:
Երբ 99-ամեայ Էլիութերա Ապուս կը բարձրացնէ իր աջ ձեռքը, ան ցաւէն կը ցնցուի, երբ կոտրուած ոսկորները կը շարժին: Ան վեց ամիս առաջ քալած ատեն ինկած է:
«Ես միայն կրնամ անոր ցաւը մեղմացնել», կ՛ըսէ Ալենա Եափ, որ կը քննէ զայն: Անոր ոսկորը պէտք է ամրացուի, բայց ընտանիքը կը մերժէ զայն հիւանդանոց տանիլ»:
Էլիութերայի դուստրերը անսիրտ չեն: Անոնք աղքատ են: Ամէնէն մօտ վիրաբուժական հաստատութիւնը կը գտնուի հարիւրաւոր քիլոմեթրեր հեռաւորութեան վրայ` Տիիթ փոքր կղզիէն, ուր անոնք կը բնակին: Անիկա կղզիներու խումբ մըն է, որ կը կազմէ Ակուտայա արշիպեղագոսը, Ֆիլիփփիններու Սուլու ծովուն մէջտեղը: Այստեղի 13 հազարնոց բնակչութեան համար բժիշկ Ալենան, ինչպէս իրենք կ՛անուանեն, միակ բժիշկն է: Փոքրամարմին, ակնոցաւոր եւ երկար մազերը պոչի նման կապած` ան միշտ լայն ժպիտով է:
Ալենան հասաւ «Քորոնա»-ի տարածումէն անմիջապէս առաջ եւ սորվեցաւ ապրիլ մահուան սպառնալիքներով, երբ ան պնդեց, որ մարդիկը պէտք է մեկուսացնել: Բայց համաճարակը, որ հարուածեց աշխարհը, հեռու էր անոր միակ մարտահրաւէրէն` Ֆիլիփփիններու այս յաճախ մոռցուած անկիւնին մէջ: Ան կը պայքարէր նոր ու հին հիւանդութիւններու դէմ եւ բախեցաւ իր երկրի ամէնէն մեծ մարտահրաւէրներուն: Ան կ՛ըսէ, որ եկած է Ակուտայա «իրական փոփոխութիւններ» ընելու, բայց ան հեռացած է խորապէս հիասթափուած:
Այս հեռաւոր հրաբխային կղզիներուն մէջ դուք չէք գտներ երկրի բարձրագոյն բժշկական դպրոցի շրջանաւարտ, որ իր ամբողջ կեանքը անցուցած է Մանիլայի մէջ: Ի տարբերութիւն իր տարեկիցներէն շատերուն, որոնք մեկնած են Աւստրալիա, Ամերիկա եւ Բրիտանիա` ասպարէզ փնտռելու, Ալենան կամաւոր միացած է պետական ծրագիրին, որ զայն ղրկած է այս կղզին` երկրի ամէնէն աղքատ քաղաքապետարաններէն մէկը:
Ակուտայա գլխաւոր կղզին Մանիլայէն երկուքուկէս օրուան ճամբայ է: Անիկա կը ներառէ օդանաւային թռիչք մը, որուն կը յաջորդէ անքուն 15-ժամուան գիշերային ուղեւորութիւն բաց տախտակամած լաստանաւով, Իլոյիլօ նաւահանգստային քաղաքէն դէպի Կույօ կոչուող աւելի մեծ կղզի: Այնուհետեւ Ակուտայա մտնելու եւ դուրս գալու միակ ճամբան ջրածածկ, երկու ժամ տեւողութեամբ երթեւեկութիւնն է նաւակով:
Երբ կը հասնիս ցամաք, Ակուտայան կարծես դրախտի կտոր մը ըլլայ: Բայց աշխարհագրութիւնը ե՛ւ օրհնութիւն է ե՛ւ անէծք: Հարիւրաւոր քառակուսի քիլոմեթր ծովու վրայ ցրուած, արշիպեղագոսը կազմող տասնեակ կղզիները օրերով, նոյնիսկ շաբաթներով կը մեկուսանան, երբ կու գան քամիները: Ծածկուած խիտ անտառներով` սարալանջերը նստած են պազալթէ քարերու մեծ դաշտերու վրայ: Քիչ է մշակելիք հողը: Կղզիի բնակիչները գրեթէ ամբողջութեամբ կ՛ապաւինին ովկիանոսին:
Ալենան առաջին անգամ դէպի Ակուտայա եկաւ փետրուար 2020-ին: «Երբ ես եկայ այստեղ, 26 տարեկան էի, եւ շատ մարդիկ զիս կը շփոթէին երկրորդական վարժարանի աշակերտի հետ: Մարդիկ չէին հաւատար, որ ես բժիշկ եմ», կ՛ըսէ ան ժպտելով:
Անոր առաջին մարտահրաւէրը եկաւ մէկ ամսուան ընթացքին, երբ «Քորոնա»-ն Ֆիլիփփինները մղեց ամէն ինչ փակելու: Կղզիները մեկուսացան:
«Առաջին տարին այնքան ալ գէշ չէր: Տեղական պարագաներ չեն եղած: Բայց երկրորդ տարին` 2021-ին, երբ կառավարութիւնը բոլորին թոյլ տուաւ ճամբորդել դէպի իրենց հայրենի քաղաքները, յանկարծ մենք ունեցանք մարդիկ, որոնք կը վերադառնային հեռու Մանիլայէն», ըսաւ ան:
Ալենան պատասխանատու էր անոնց մեկուսացման պահպանման համար: «Երբ մարդիկ գիտցան, որ մեկուսացման պիտի երթարկուին, անոնք բուռն արձագանգեցին: Ես մահուան սպառնալիքներ ստացած եմ, մարդիկ ըսած են, որ կ՛ուզեն իմ վրաս կրակել»:
Ան հասկցաւ, թէ ինչո՛ւ: Մարդիկ այստեղ կ՛ապրին օրը օրին: Այն, որ կ՛որսան առաւօտեան, կ՛ուտեն ընթրիքին: Եթէ անոնք չկարողանային հեռանալ իրենց տուներէն ձուկ որսալու համար, անոնք անօթի կը մնային:
Ալենան, որ իր նշանածը ձգած էր հեռաւոր Մանիլայի մէջ, այժմ զայրացած էր պետական պաշտօնեայ ըլլալուն համար: «Օրեր կ՛ըլլային, երբ լալէ բացի` ոչինչ կը կարողանայի ընել: Արցունքները շատ էին», կ՛ըսէ ան: Առանձնութիւնը մեղմելու համար ան «որդեգրեց» երկու շուներ, որոնք ամէն տեղ կը հետեւին անոր: – Ես շատ ժամանակ անցուցի անոնց հետ ծովափ երթալու եւ մայրամուտը դիտելու, ես նոյնպէս սկսայ նկարել: Իմ նկարներս լաւ չեն, բայց այդ ջիղերը հանդարտեցնելու ձեւ մըն է»:
Յաջորդ մարտահրաւէրը ի յայտ եկաւ, երբ պատուաստները սկսան հասնիլ 2021 թուականի ամրան: «Մենք պէտք է տուն առ տուն երթայինք իւրաքանչիւր կղզի: Ամէնէն հեռաւոր կղզին նաւով մօտ երեք ժամ է եւ շատեր չեն կրնար վճարել ճամբու վարձքը` դարմանատուն երթալու համար: Այդ պատճառով անոնք չէին գար: Որքան ալ դաժան էր, հեռաւորութիւնը միակ խնդիրը չէր: Մարդիկ վստահ չէին. շատ կեղծ լուրեր տարածուած էին պատուաստներու վատ ըլլալու, կամ այն մասին, որ անոնք կրնան մարդիկը սպաննել: Շատեր այստեղ իրենց լուրերը կը ստանան ընկերային ցանցերէն: Անոնք փաստեր չէին ստանար»:
2022 թուականի աշնան «Քորոնա»-ի սպառնալիքը սկսած էր մեղմանալ: Հակառակ դիմադրութեան` պատուաստի ներդրումը յաջող էր: Արշիպեղագոսի մէջ միայն ութ կղզիաբնակ մահացած էր վարակէն: Բայց այդ քիչ հանգստութիւն բերաւ:
«Բժիշկ տիկինը»
Ամէն աշխատանքային օրուան առաւօտ Ակուտայայի գլխաւոր դարմանատունէն դուրս սկսած է մարդկային գիծ կազմուիլ, երբ Ալենայի եւ անոր խումբին առօրեայ աշխատանքը ընթացք կ՛առնէր: «Մինչեւ այստեղ գալս ես կը մտածէի, որ ամէն բան թարմ եւ օրկանական կ՛ըլլայ,- կ՛ըսէ Ալենան` ծիծաղելով իր իսկ միամտութեան վրայ: – Բայց այստեղ շատ դժուար է սննդարար ուտելիք գտնել»:
Տեղացիները իրենց ձուկը կ՛աղեն եւ կը չորցնեն, եւ այս կը յանգեցնէ արեան բարձր ճնշման: Շաքարախտը նոյնպէս տարածուած է, քանի որ աւելի դիւրին է զովացուցիչ ըմպելիք գտնել, քան` մաքուր ջուր:
Բուժարանի մուտքի ցուցանակը կը նշէ առողջական միւս հիմնական խնդիրը` «թոքի քննութիւն» պալարախտի (tuberculosis) համար:
Ալենա կ՛ըսէ, որ իրենք 2022 թուականին արձանագրած են 45 պարագայ, բայց բազմաթիւ ուրիշներ չեն քննուած: Եւ պալարախտը մահացու է, եթէ չբուժուի: Ֆիլիփիններու մէջ տարեկան աւելի քան մէկ միլիոն պարագայ կ՛արձանագրուի: «Երկարատեւ ծրագիրը անիկա արմատախիլ ընելն է, եւ այդ մօտիկ ապագային անկարելի է: Առողջապահական խնամքը դիւրին մատչելի չէ, եւ մարդիկ կը տուժեն», կ՛ըսէ բժշկուհին:
Ժամը 11:00-ին Ալենա դուրս կու գայ հիւանդներու աճող շարքէն: Անոնց հետ պիտի զբաղի բժշկուհիին հմուտ հիւանդապահներու անձնակազմը, որովհետեւ ան պէտք է երթայ Տիիթ, որ նաւով 40 վայրկեան հեռու է:
Ակուտայէն աւելի գեղեցիկ է, բայց` աւելի աղքատ: Անիկա չունի ելեկտրականութիւն կամ բջջային հեռաձայնի աշտարակ եւ ունի միայն մէկ ասֆալթապատ ճամբայ, որ քանի հարիւր մեթր է:
«Բժիշկ տիկնոջ» ժամանումը, ինչպէս սիրով կ՛անուանեն Ալենան, կ՛ողջունուի մեծ ոգեւորութեամբ: Քանի մը տասնեակ դպրոցական երեխաներ վազելով կ՛իջնեն ծովեզերք: Անոնց արձակուրդ տրուած է, որպէսզի Ալենային խումբը կարողանայ ախտազերծել դպրոցին տարածքը:
Երբ բժշկուհին կը քալէ գիւղին մէջ, ան նման է սրնգահարին, որուն կը հետեւի խնդացող երեխաներու երկար հոսքը:
40-ը անց կին մը կը ճեղքէ հաւաքուած ամբոխը: Ան շալկած է տղայ մը, որ թերեւս հինգ-վեց տարեկան է: Բժշկուհին անոր կ՛ըսէ, որ նստի աթոռի մը վրայ եւ կը սկսի քննել երեխան, որուն աղիքը լուրջ հարցեր ունի: «Ան վիրահատութեան կարիք կ՛ունենայ», կ՛ըսէ Ալենան մօրը: Կնոջ աչքերուն մէջ յոյսը կը վերածուի անհանգստութեան:
Բժշկուհին կը հարցնէ, թէ արդեօք ան կը ճանչնա՞յ մէկը, որուն տունը կրնայ մնալ աւելի մեծ կղզիներէն մէկուն մէջ: «Այո՛, Քուլիոնի մէջ (12 ժամ նաւով ճամբորդութիւն)», կ՛ըսէ կինը:
«Երբ ես անոնց կ՛ըսեմ, որ պէտք է վիրահատուին, անոնց դէմքերուն վրայ կը տեսնեմ վախ եւ տխրութիւն. անոնք կը հասկնան, որ ոչ մէկ դեղ կայ, որ ես կրնամ տալ այդ բուժելու համար: Անոնք կը մտածեն, թէ ինչպէ՛ս այդ ծախսերը պիտի հոգան: Դժուար է այդպիսի լուրերը յայտնող ըլլալը»:
Աշխարհի այլ վայրի մը մէջ այս վիրահատութիւնը աննշան բժշկական գործողութիւն մըն է: Բայց հոս անիկա կրնայ ջնջել ընտանիքի խնայողութիւնները` տարիներ շարունակ զանոնք պարտքի մէջ ձգելով: «Եթէ մենք կարողանայինք դիւրացնել ճամբորդութիւնը, այդ մեծ տարբերութիւն կը ստեղծէր,- կ՛աւելցնէ ան: – Բայց այդ դժուար է, քանի որ մեծ գումարներ կը պահանջուին»:
Երեք տարի կղզիին մէջ մնալէ ետք Ալենայի լաւատեսութիւնն ու ձգտումը տեղի տուին:Ան յուսահատ գիտակցեցաւ, որ միջոցները կամ դրամը միշտ կ’ըլլան ամէնէն մեծ մարտահրաւէները:
Դրախտ կորուսեալ
Բոլոր եղանակներու համար կառուցուած ասֆալթապատ ճամբան կ՛անցնի ժայռոտ բլուրներու ստորոտի երկայնքով, Ակուտայա գլխաւոր կղզիին վրայ: Շինարարութիւնը սկսած է անցեալ տարի, քաղաքապետական ընտրութեան քարոզարշաւին զուգահեռ: Ճամբայ մը աւարտած է մինչեւ ընտրութեան օրը, սակայն կղզիի բնակիչները կ՛ըսեն, որ ատկէ ետք աշխատանքը դադրած է:
«Մենք պէտք է սպասենք յաջորդ ընտրութեան, որպէսզի ճամբան աւարտի»,- կը հեգնէ տեղացիներէն մէկը:
Կղզիին միւս ծայրին մէջ ժանգոտած մետաղէ ձողեր դուրս ցցուած են կիսաւարտ շինութենէ մը, որ աստիճանաբար կը ծածկուի բուսականութեամբ: Կ՛ենթադրուէր թէ, այդ պիտի ըլլար գիւղական առողջապահական նոր բաժինը, կ՛ըսէ Ալենա: Անցեալ տարի աշխատանքները դադրած են, քանի որ քաղաքապետարանը մնացած է առանց դրամի: «Բայց անոնք չեն աւարտած գործարքի իրենց մասը», կ՛ըսէ Ալենա, որուն հիասթափութիւնը շօշափելի է:
Ֆիլիփփիններու քաղաքականութիւնը կ՛առաջնորդուի ոչ թէ կուսակցութիւններով, այլ` անհատներով, եւ տիրական են մեծ, հզօր քլանները, որոնց ղեկավարները քուէներու դիմաց դրամ կը խոստանան Մանիլայէն: Տեղացի կին մը ըսաւ. «Ակուտայան փոքր աւան է: Այստեղ չկան այնքան քուէներ, որոնք արժեն այն գումարը»:
Տեղացի քաղաքական գործիչները դիւրին փոխուող չեն: Ընտրութիւններու ժամանակ քուէներ գնելը բաւական տարածուած է: Այժմ արդէն կայ հաստատուած գին` 500 փեսօ, կամ` 9 տոլար: Փտածութիւնը խոր է, եւ թափուող դրամները կարծես չեն հասնիր իրենց նպատակին:
«Ես եկած եմ այստեղ շատ գաղափարական: Ես շատ վճռական փորձած էի փոխել տեղական առողջապահական համակարգի գործելակերպը: Բայց յետոյ ժամանակի ընթացքին կը հասկնաս, որ երեք տարին շատ քիչ է որեւէ մեծ փոփոխութիւն կատարելու համար», կ՛ըսէ Ալենա:
Քանի որ Ակուտայայի մէջ անոր ժամանակը` երեք տարուան համաձայնագիրը, կը մօտենար աւարտին, կղզիի բազմաթիւ բնակիչներ ըսին անոր, որ կը տխրին` տեսնելով անոր հեռանալը: «Ժամանակը արագ կ՛անցնի», ըսաւ Ռիքարտօ` հիւանդապահուհիներու աւագ օգնականներէն մէկը, որ զայն բնութագրեց որպէս «անշահախնդիր եւ աշխատասէր»:
Բայց Մանիլա վերադառնալէ ետք, քանի մը շաբաթներու ընթացքին Ալենան կ՛ըսէ, որ յուսախաբ եղած է տեղական ինքնակառավարման մարմիններու մէջ աշխատելու իր փորձառութենէն: Անոր աշխատանք առաջարկուած է Պալաւանի նահանգի առողջապահութեան վարչութեան մէջ, սակայն մերժած է այն: Փոխարէնը` ան կ՛ուզէ աշխատիլ բժշկական բարեգործական կամ քաղաքացիական կազմակերպութեան մը մէջ:
Անցեալ շաբաթ ան վերադարձաւ Ակուտայա` հասարակական կազմակերպութիւններու կողմէ իրականացուող ծրագիրին ծիրին մէջ: Տասնամեակներ շարունակ քաղաքացիական կազմակերպութիւնները տեղական եւ միջազգային նուիրատուներու օգնութեամբ պարբերաբար մասնագէտ բժիշկներ կ՛ուղարկեն կղզիներ` փոքր վիրահատութիւններ կատարելու:
Բայց այս անգամ բժիշկ Ալենայի ճամբորդութիւնը երկու օր տեւեց: Ան այլ բժիշկներու հետ Մանիլայէն հասաւ Ամանփուլօ շքեղ կղզին:
