Պատմական Ակնարկ. Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի Եւ Ղարաքիլիսայի Հերոսամարտերը

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Ռուսիոյ մէջ 1917-ի Հոկտեմբերեան յեղափոխութենէն ետք ռուսական զօրքերը լքեցին կովկասեան ռազմաճակատը: Թրքական զօրքերուն դիմադրելու համար կազմաւորուեցան հայկական զօրամասեր:

Թրքական զօրքերը 10 փետրուար 1918-ին յարձակման անցան եւ մայիս 15-ին շարժեցան դէպի Ղարաքիլիսա (այժմ` Վանաձոր) եւ Արարատեան դաշտ` Երեւան ներխուժելու նպատակով:

Հայաստան, արտաքին աշխարհէն ամբողջովին կտրուած, չորս կողմէն շրջապատուած էր թշնամի ուժերով:

Երեւանի զօրախումբի հրամանատար զօրավար Մովսէս Սիլիկեան մայիս 18-ին ընդհանուր հրամանատարութեան տեղեկացուց, որ դրութիւնը ողբերգական է: Հայութեան գլխուն կախուած էր ի սպառ բնաջնջման վտանգը: Կացութիւնը աւելի քան օրհասական էր:

Յատուկ կոմիտէն Երեւանի նահանգի գերագոյն իշխանութիւնն էր` Երեւանի Ազգային խորհուրդի ղեկավար Արամ Մանուկեանի գլխաւորութեամբ: Արամ 1918 մարտին տիքթաթոր հռչակուած էր: Ան բազմաթիւ կոչերով ու հրամաններով դիմեց ժողովուրդին` սեփական ուժերուն վստահելու, կազմակերպուելու, պայքարելու եւ կենաց մահու կռիւ մղելու համար:

Արամի հրահանգով Երեւանի մատոյցները պաշտպանական ամրութիւններով ապահովելու աշխատանքներ սկսան, մինչ  կամաւորներ խումբ-խումբ կը հաւաքագրուէին եւ ճակատ կ՛ուղարկուէին:

Մայիս 19-ին թրքական ուժեր գրաւեցին Ախուրեանի մերձակայ Ղարաղուլա կայարանը (այժմ` Գետափ գիւղ) եւ շարժեցան դէպի Երեւան:

Զօրավար Սիլիկեան որոշեց իր ուժերը կեդրոնացնել Էջմիածնի շրջանին մէջ եւ հակայարձակման միջոցով կանխել թուրքերու յարձակումը Երեւանի վրայ:

Մայիս 20-ին հայկական յառաջապահ ուժերը նահանջեցին եւ կեդրոնացան Սարդարապատի դաշտին մէջ:

Գէորգ Ե. կաթողիկոս  հայոց զօրքին կոչ ուղղեց` վճռական դիմադրութիւն ցոյց տալու անարգ թշնամիին:

Գէորգ Ե.ի հրամանով, Էջմիածնի եւ շրջակայքին`  Արագածի լանջերէն մինչեւ Արաքս, Սարդարապատէն մինչեւ Սեւան, գիշեր-ցերեկ անընդհատ ղօղանջեցին բոլոր եկեղեցիներու զանգերը, զէնքի կանչելով ժողովուրդը: Մայիս 21-ին թրքական հետեւակ, հեծեալ եւ հրետանային ստորաբաժանումները Արաքս կայարանէն շարունակեցին յարձակումը: Երեկոյեան դէմ հայկական ուժերը նահանջեցին: Թուրքերը երկաթուղագիծի ուղղութեամբ գրաւեցին Սարդարապատ կայարանը եւ համանուն գիւղը:

Մայիս 22-ին հայկական ուժերը` գնդապետ Դանիէլ Բէկ Փիրումեանի հրամանատարութեամբ, հակայարձակման անցան եւ վերագրաւեցին Սարդարապատ կայարանը եւ գիւղը, Գեչրլուն եւ  Մոլլապայազէտը (այժմ` Բամպակաշատ): Թրքական յառաջապահ ուժերը ջախջախուեցան եւ նահանջեցին Արաքս կայարանի ուղղութեամբ:

Մայիս 23-ին հայկական ուժերը վերախմբուեցան: Յառաջապահ զօրամասերը դիրքաւորուեցան Սարդարապատ-Թալին ճանապարհին եւ Սարդարապատ կայարանէն արեւմուտք:

Մայիս 24-ին թուրքերը յարձակման անցան, բայց հայկական հրետանիի կրակին տակ ետ քաշուեցան: Դիրքերը մնացին անփոփոխ:

Մայիս 25-ին, զօրավար Սիլիկեանի հրամանով, ուժերու նոր վերախմբաւորում կատարուեցաւ: Հայկական ուժերը յարձակման անցան, բայց թրքական դիրքերը մնացին անխոցելի:

Մայիս 26-ի առաւօտուն հայկական հրաձգային հինգերորդ գունդի առաջին գումարտակը յարձակման անցաւ, բայց ծանր կորուստներ տալէ ետք ետ քաշուեցաւ:

Մայիս 26-էն 27 լուսցող գիշերուան ընթացքին զօրավար Սիլիկեան պատրաստեց ռազմական նոր ծրագիր, որուն համաձայն, Խզնաուզի (այժմ` Արագած գիւղ) եւ Կոշի մէջ տեղակայուած ջոկատները արագ շրջանց-զօրաշարժ պիտի կատարէին եւ բարձունքները գրաւած թրքական ուժերը թիկունքէն հարուածելով պիտի աջակցէին ճակատային գրոհներուն: Մայիս 27-ի արեւածագին Խզնաուզի ջոկատը (Երզնկայի գունդը) յարձակման անցաւ եւ մինչեւ կէսօր շրջանցեց թրքական յառաջապահ ուժերու ձախ թեւը: Նոյն ժամանակ Կոշի ջոկատը, չկարենալով յաղթահարել թրքական զօրքերու դիմադրութիւնը Ներքին Կալակուտ գիւղին մօտ, կանգ առաւ:

Երզնկայի գունդը, գնդապետ Կարապետ Հասան Փաշայեանի հրամանատարութեան տակ, այնուհետեւ շարժեցաւ դէպի հարաւ` ճնշելով թրքական հրետանիի եւ գնդացիրներու կրակը:

Մարտավարական այս փայլուն յաղթանակէն ետք յարձակման անցան Սարդարապատի ջոկատի երկու զօրասիւները: Դանիէլ Բէկ Փիրումեան անձամբ ղեկավարեց մարտը:

Թրքական զօրքերը, հայկական զօրքերու թեւային եւ ճակատային շեշտակի հարուածներուն տակ նահանջեցին դէպի Ղարաբուրուն կայարան-Ղարաբուրուն լեռ գիծը: Անոնց գումակները քաշուեցան Ախուրեանի արեւմտեան ափը: Խուճապային նահանջին պատճառով թշնամի խմբաւորումներուն միջեւ կապը խզուեցաւ:

Մայիս 27-էն 28 լուսցող գիշերուան ընթացքին հայկական ուժերը յառաջանալով հասան Ղարաբուրուն կայարան, Ղզըլ-թափա լեռ գիծը:

Մայիս 28-ին թուրքեր խուճապահար փախուստի սկսան դիմել:

Մայիս 29-ին, նոր ուժերով համալրուելով, թուրքերը հակայարձակման անցան Արագած կայարանին վրայ: Հայկական յառաջապահ ուժերը, թրքական հրետանիի կրակին տակ եւ թրքական հեծելազօրքին կողմէ իրենց ձախ թեւի շրջանցման վտանգին տակ` նահանջեցին դէպի Ղարաբուրուն:

Զօրավար Մովսէս Սիլիկեան դիմեց ժողովուրդին եւ զօրքին` շարունակելու դէպի Ալեքսանդրապոլ յառաջխաղացքը:

Սակայն Պաթումի մէջ հայկական պատուիրակութեան կողմէ թրքական եռօրեայ  ժամկէտով վերջնագիրի ընդունման հիմամբ զինադադար հաստատուեցաւ: Զօրավար Թովմաս Նազարբէկեանի մայիս 29-ի հրամանով հայկական զօրքերը յարձակումը դադրեցուցին:

* * *

Բաշ Ապարանի գաւառին մէջ ծանր բախումները սկսան մայիս 22-ին, Դաւաբոյինի բարձունքներուն, Քասաղ գետի բլուրներուն եւ Արագածի լեռնալանջերուն: Թրքական յառաջապահ ջոկատները, որոնք լուրջ դիմադրութիւն չէին սպասեր, կորուստներ տալով կանգ առին:

Մայիս 23-ին թուրքերը հրետանային ու գնդացիրային ուժեղ կրակի տակ առին հայկական դիրքերը: Յամառ դիմադրութենէ եւ ծանր կորուստներէ ետք, Արսէն Տէր Պօղոսեանի հրամանով հայկական ուժերը նահանջեցին պաշտպանական երկրորդ գիծ:

Շրջանցելով Ապարանը եւ յարձակման անցնելով երկու ուղղութիւններով, թուրքեր փորձեցին թեւերէն տեղացող հարուածներով ընկճել հայ մարտիկներուն դիմադրութիւնը:

Թրքական հրամանատարութեան նպատակն էր հիւսիսէն արշաւել Երեւանի վրայ, անցնիլ Սարդարապատի մէջ կեդրոնացած հայկական զօրքերու թիկունքը եւ զանոնք կտրել Երեւանէն:

Բաշ Ապարանի ռազմաճակատին վրայ հայկական զօրագունդերու հրամանատարութիւնը վստահուեցաւ Դրոյին: Դրօ իր զօրախումբով Բաշ Ապարան հասաւ մայիս 23-ի երեկոյեան:

Դրօ իր ուժերով յարձակման անցաւ, Ապարանի երկայնքին ետ շպրտեց թուրքերը եւ շարժեցաւ դէպի Դանագիրմազ եւ Ղոնդաղսազ:

Մայիս 25-ին թուրքերը լայնածաւալ յարձակման անցան: Կէսօրին, անձրեւի տակ, անոնք Սարալանջ գիւղէն արեւելք փորձեցին անցնիլ յորդացած Քասաղ գետը, դուրս գալ հայկական ուժերու թիկունքը եւ խորտակել ապարանցիներու դիմադրութիւնը: Բայց հայկական ուժերը գրաւեցին Քասաղի երկու ափերու բարձունքները, կրակի տակ առին թուրքերը եւ ստիպեցին անոնց նահանջել:

Յետմիջօրէին թուրքերը գրոհի անցան Արագածի լանջերուն, ճեղքեցին հայոց պաշտպանութիւնը եւ թափանցեցին հայկական ուժերու թիկունքը, բայց հայկական ուժերը յաջողեցան կասեցնել անոնց յառաջխաղացքը եւ երկու կրակի տակ առին զանոնք: Մայիս 26-ին թուրքեր քանի մը ուղղութիւններով փորձեցին յառաջանալ, բայց կասեցուեցան:

Մայիս 27-ին հայկական նոր ուժեր հասան Ապարան: Հայկական ուժերուն միացած էին նաեւ եզիտի կռուող ուժեր` Ջհանգիր աղայի գլխաւորութեամբ:

Հայկական ուժերը յարձակման անցան ճակատի երկայնքին: Բուռն բախումներէ ետք թուրքեր նահանջեցին Նիգաւանէն եւ Մելիք գիւղէն եւ շրջակայ բարձունքներուն վրայ կեդրոնացան:

Մայիս 28-ին Դրօ անձնապէս գրոհի առաջնորդեց իր ուժերը: Թրքական դիրքերը գրաւուեցան մէկը միւսին ետեւէն: Հերոսաբար զոհուեցան շարք մը քաջորդիներ:

Հայկական ուժերը գրոհը շարունակեցին ամբողջ գիշերը:

Մայիս 29-ին հայկական ուժերու յարձակումները շարունակուեցան: Թրքական զօրքերը` ցիրուցան, սկսան փախուստ տալ դէպի Համամլու: Երեկոյեան թուրքերը սպիտակ դրօշակ բարձրացուցին: Թուրք բռնագնացներ բանակցութեան մէջ մտան Դրոյի հետ եւ յայտարարեցին, որ Պաթումի մէջ զինադադար ստորագրուած է, ուստի պէտք է դադրեցնել ռազմական գործողութիւնները:

* * *

Դէպի Ղարաքիլիսա (այժմ` Վանաձոր) շարժող թրքական զօրքերը առանց դիմադրութեան հանդիպելու մայիս 21-ին գրաւեցին ճանապարհային կարեւոր հանգոյց Համամլուն եւ Վորոնցովկան (այժմ` Տաշիր):

Հայկական ուժերը սկսան նահանջել դէպի Ղարաքիլիսա: Անոնք հրաման ստացան ետ քաշուիլ դէպի Դիլիջան: Ջալալօղլիի (այժմ` Ստեփանաւան) շուրջ կեդրոնացած Անդրանիկի ջոկատը կռուի բռնուեցաւ թուրքերուն հետ:

Մայիս 22-ին թրքական յառաջապահ ուժերը հասան Ղշլաղ (այժմ` Վանաձորի Տաւրոս թաղամաս): Երկօրեայ կռիւներէ ետք Անդրանիկի ջոկատը Ջալալօղլիէն քաշուեցաւ եւ նահանջեց դէպի Դսեղ, ուր հասաւ մայիս 23-ին:

Մայիս 24-ին զօրավար Նազարբէկեանի հրամանով Դիլիջան ժամանեց Ղազախի տարածքային գունդը` համալրելու համար Ղարաքիլիսայի ջոկատը: Ղարաքիլիսայի ջոկատը վերակազմակերպուեցաւ եւ մարտական կարգով վերագրաւեց իր կողմէ լքուած Ղարաքիլիսան:

Մայիս 25-ին հայկական ուժերը յարձակման անցան եւ գրաւեցին Ղշլաղը եւ Դարբասը: Կատաղի կռիւներ մղուեցան Արջուտ կիսակայարան – 750 բ. 1010 բ.- Հաջիղարա (այժմ` Լեռնապատ գիւղ) գիծին վրայ: Գնդապետ Նիկոլայ Ղորղանեան հեծելագունդը գրոհի նետեց Արջուտ կիսակայարանին վրայ, որ սակայն թրքական հրետանային կրակին տակ կանգնուեցաւ: Հաջիղարայի արիւնահեղ գօտեմարտին հերոսաբար զոհուեցաւ չորրորդ հրետանային մարտկոցի հրամանատար գնդապետ Գուրգէն Մովսէսեանց:

Մայիս 26-ին գնդապետ Աթաբէկ բէյ Մամիկոնեան յարձակման հրաման տուաւ: Գնդապետ Ղորղանեանի ուժերը մինչեւ երեկոյ գրաւեցին 962 եւ 750 բարձունքները: Հայկական հեծելագունդի երկու վաշտեր հետապնդեցին նահանջող թշնամին:

Գիշերը թուրքեր ամրացան Արջուտ-904 բ. դիրքերուն վրայ, իսկ Ղորղանեանի ուժերը բռնեցին Իրխանլի-750 բ.-962 բ. գիծը:

Հայկական ուժերը յարձակման անցան Գեադա-Մայմեխ լերան վրայէն: Թուրքերը նահանջեցին եւ քաշուեցան 1010 բ.էն եւ Հաջիղարայէն:

Մայիս 27-ին գնդապետ Ղորղանեանի հրամանով Արջուտ գիւղի ուղղութեամբ յարձակման անցաւ Էրզրումի գունդը: Գրեթէ ամբողջ օրը տեւած անյաջող յարձակումը կասեցուեցաւ թուրքերու հրետանային ուժեղ կրակի եւ անոնց կողմէ հայկական աջ ու ձախ թեւերու շրջանցման պայմաններուն տակ:

Թրքական ուժերը բուռն հակայարձակման անցան եւ խոր կերպով շրջանցեցին հայկական ձախ թեւին մէջ գործող երրորդ հրացանաձիգ գունդին ձախ թեւը. կատաղի կռիւներէ ետք թուրքեր գրաւեցին Գեադա-Մայմեխ լեռը:

Թուրքերը վճռական յարձակման անցան նաեւ հայկական աջ թեւին վրայ: Հայկական ուժերը նահանջեցին դէպի Ահմէտաղիւրտ լեռ եւ Ղշլաղ:

Մայիս 28-ի առաւօտուն թուրքեր վերսկսան յարձակման, գրաւեցին Շորա-տաղ լեռը եւ խոր կերպով շրջանցեցին հայկական պաշտպանութեան աջ թեւը: Հարաւային թեւին վրայ Գեադա-Մայմեխէն հասցուած հարուածով թուրքեր ընկճեցին հայկական ձախ թեւի դիմադրութիւնը եւ խոր շրջանցումով դուրս եկան Ղարաքիլիսայի թիկունքը, Դիլիջանի խճուղիին վրայ գտնուող Վարդանլու գիւղը` այդպիսով փակելով դէպի Դիլիջան հայկական զօրքերու նահանջի ճամբան:

Ստեղծուած ճգնաժամային կացութեան պայմաններուն տակ գնդապետ Աթաբէկ Մամիկոնեան նահանջի հրաման տուաւ:

Գնդապետ Ղորղանեան իր եւ այլ զօրամասերու մնացորդներուն հետ երկաթուղագիծով նահանջեց դէպի հիւսիս` Շահալի: Ղարաքիլիսայէն դէպի Շահալի (այժմ` Վահագնի գիւղ) նահանջէն ետք երկաթուղագիծը կտրուեցաւ թշնամիին կողմէ, եւ Ղարաքիլիսա ամբողջովին շրջափակուեցաւ: Շրջապատման մէջ մնացած հայ զինուորներն ու սպաները, քանի մը ժամուան կատաղի  դիմադրութենէ ետք, ոմանք զոհուեցան, եւ երբ զինամթերքը սպառեցաւ, մնացողները անձնատուր եղան եւ գերի ինկան: Մայիս 28-ի երեկոյեան թուրքեր մտան Ղարաքիլիսա:

Յաջորդող օրերուն Ղարաքիլիսայի եւ շրջակայ գիւղերուն մէջ թուրք ջարդարարները կոտորեցին հազարաւոր հայեր: Փամբակի եւ Լոռիի գրաւեալ մասի հայկական գիւղերը ամայացան:

Զօրավար Անդրանիկ բազմահազար գաղթականութեան հետ Դսեղէն անցաւ Դիլիջան եւ զօրավար Նազարբէկեանի հրամանով ստանձնեց Դիլիջանի շրջանի պաշտպանութիւնը:

Ղարաքիլիսայի ճակատամարտին հայկական զօրքերը թէեւ ծանր պարտութիւն կրեցին, բայց թրքական զօրքերն ալ իրենց կարգին շատ մեծ կորուստներ տուին եւ այլեւս չհամարձակեցան շարունակել յարձակումը Դիլիջան-Ղազախ ուղղութեամբ: Անոնք հրաժարեցան Թիֆլիս հասնելու մտադրութենէն: