Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ
Քաղաքացիական պատերազմներու մէջ եղող երկիրներու ղեկավարներ, որոնք ժողովուրդին փոքր մէկ հատուածն են, մարդոց ճակատագիրներուն հետ կը խաղան եւ յատկապէս երիտասարդներուն երազները կը չքացնեն: «Պի.Պի.Սի.» երկու տարբեր յօդուածներով անդրադարձած է Սուտանի հակամարտութենէն տուժած երիտասարդներու տառապանքին:
Ն.
Սուրիայէն Սուտան.
Մղձաւանջը Հետեւեցաւ Ինծի
Երբ ապրիլին Խարթումի մէջ կռիւներ սկսան, Քերիմին համար պատմութիւնը կը կրկնուէր: Քերիմ, որ երկու տարի առաջ փախած էր իր հայրենի երկրին` Սուրիոյ մէջ քաղաքացիական պատերազմի պատճառով յառաջացած քաոսէն, կրկին յայտնուած է մարտական գօտիի մէջ, այս անգամ` Սուտանէն ներս: Այժմ Քերիմ անօթեւան է Փոր Սուտան նաւահանգստային քաղաքին մէջ եւ ելք մը կը փնտռէ: Ան մտավախութիւն ունի, որ կրնայ այլընտրանք չունենալ եւ վերադառնալ Սուրիա:
23-ամեայ երիտասարդը նախապէս աշխատած է Սուտանի մայրաքաղաք Խարթումի ընկերութեան մը մէջ, որ անոր տրամադրած է բնակարան, ինքնաշարժ եւ ամսական 500 տոլար աշխատավարձ:
«Բաւարար էր, ծայրը ծայրին կը հասցնէի եւ գումար կ՛ուղարկէի ընտանիքիս», կ՛ըսէ ան:
Ամիս մը առաջ ան նոյնիսկ կը մտածէր ամուսնութեան առաջարկ ընել կնոջ մը, որ կը ճանչնար եւ արդէն մօրը յայտնած էր անոր մասին:
«Իմ կեանքս լաւ էր Սուտանի մէջ: Ես չէի կրնար աւելին խնդրել», ըսաւ ան:
Բայց 15 ապրիլին, երբ երկու ռազմական ուժերու միջեւ կռիւները սկսան քանդել մայրաքաղաք Խարթումի որոշ շրջաններ, Քերիմ զգաց, որ իր կեանքին մէկ մասը նոյնպէս ոչնչացած է: Ան կը նշէ, որ սուրիացի մը, որ լաւ կը ճանչնար, կրակոցներէն զոհուած է: Վախնալով, որ կրնայ արժանանալ նոյն ճակատագիրին, ան միացաւ աւելի քան երկու տասնեակ այլ սուրիացիներու խումբին եւ փախաւ մայրաքաղաքէն Կարմիր ծովու Փոր Սուտան քաղաքը: Երկօրեայ ուղեւորութեան համար բաւական գումար վճարեցին: Բնականոն ժամանակներու մէջ 40 տոլարնոց ճամբորդութեան համար տարհանուածներէն իւրաքանչիւրէն 400 տոլար կը գանձուէր:
Ան խորապէս կը հաւատայ, որ վատ բախտը կը հետապնդէ զինք եւ իր հայրենակիցները:
«Մենք անիծուած ենք»
«Պատմութիւնը կը կրկնուի: Այստեղ մենք կ՛անցնինք ճիշդ այն բանէն, որ ապրած էինք Սուրիոյ մէջ: Մենք անիծուած ենք, ես դեռ կեանքս չեմ ապրած», կ՛ըսէ ան:
Փոր Սուտանի մէջ մնացած Քերիմ կը ճանչնայ ուրիշներ, որոնք կարողացած են օդանաւ նստիլ փրկուելու համար: Կարեւոր հիմնական գործօնը դրամն է: «Գիտէք` խօսքը միշտ դրամի մասին է. անոնք, որոնք դրամ ունին, միշտ կրնան գոյատեւել», կը շեշտէ ան:
Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ բազմաթիւ սուրիացիներ ապաստանած են Սուտան: Քերիմ ըսաւ, որ սուրիացիներ, որոնք դրամ ունին կամ ընտանիքները հարուստ են եւ ունին դրացի երկիրներու մէջ բնակութեան արտօնութիւն, կարողացած են դուրս գալ այնտեղէն: Բայց ինք չկարողացաւ:
Համեստ ընտանիքի մը ամէնէն երիտասարդ անդամն է Քերիմ, որ մեծցած է Իտլիպի մէջ, բայց տարիներ առաջ փախած է Հալէպ, ուր անոնք կ՛ապրէին շրջափակման մէջ: Քերիմի հարազատները կախեալ էին Սուտանի մէջ անոր շահած գումարէն:
Քերիմ սկիզբը յուսախաբ եղած է պատահածներէն, սակայն ան տակաւին յոյս ունի, կը թուէ տարբերակները. «Ես կրնամ մեկնիլ Եթովպիա` վճարելով 400 տոլար»:
Ան գիտէ, որ չի կրնար ապաստան գտնել դրացի Եգիպտոսի մէջ, քանի որ չի կրնար վճարել զբօսաշրջական սուղ մուտքի այցեգիրի համար:
«Ուտելիք գնելու համար դրամը սպառեցաւ, եւ մեզմէ ո՞վ կրնայ 1350 տոլար պարտքի առնել: Ես երկու տարի աշխատած եմ Սուտանի մէջ` խնայելու համար հազար տոլար, որ արդէն ծախսած եմ Փոր Սուտան հասնելու համար»:
Քանի որ ամէն բան յառաջ կ՛ընթանայ, Քերիմ աւելի եւ աւելի կ՛ընկճուէր: Անոր տարբերակները օրէ օր կը նուազէին: Քերիմ կը փորձէր գնահատել իր իրավիճակը` հիմնուելով այն թարմացումներուն վրայ, որոնք ան կը լսէ պաշտօնատարներէ եւ այլ անձերէ, նաւահանգիստին մէջ թափառելու ատեն: Ան հասկցաւ, որ իմաստ չունի սպասել, որ նաւ մը զինք Սէուտական Արաբիա տանի, քանի որ ան ընտանեկան կապ չունի այնտեղ, կամ` երաշխաւորելու, որ ինք չի մնար թագաւորութեան մէջ:
«Սեւ մազերը մոխրագոյն դարձան»
Նաեւ շուտով կը լրանայ անոր անցագիրի ժամկէտը, եւ ան չի կրնար Եթովպիա կամ այլ երկիր մեկնիլ: Ան աւելի կ՛ընկճուի: Անզգայ վիճակ մը: Նորութիւններ չկան:
«Աստուա՛ծ վկայ, ես այլեւս ոչինչ կը զգամ, սեւ մազերս մասամբ մոխրագոյն են, ես կրնամ առանց վախի վերադառնալ Սուրիա, այլեւս հոգս չէ, ես կորսնցնելու ուրիշ բան չունիմ»:
Ան երբեք չէր մտածեր Սուրիա վերադառնալու մասին, քանի որ այդ կը նշանակէր պարտադիր զինուորական ծառայութիւն ընել: Ան նախընտրեց աշխատիլ արտասահմանի մէջ եւ աւելի լաւ կեանք մը կառուցել:
Բայց նոյնիսկ տուն վերադառնալը սուղ կ՛արժէ եւ դժուար է:
Կամաւորներէն մէկը, որ կ՛օգնէ Փոր Սուտանի մէջ տարհանման, ըսաւ, որ մինչեւ 15 մայիս ամէն օր թռիչքներ եղած են դէպի Սուրիա, եւ թէ` իւրաքանչիւր թռիչք ունէր երկու դասակարգ` առեւտրական եւ տարհանման: Առեւտրական առումով, տոմս կարելի էր գնել Սուրիոյ մէջ զբօսաշրջային գործակալներու միջոցով, մինչ տարհանման համար տեղերը անվճար կը տրամադրուէին այն մարդոց, որոնց անունները նշուած են ցուցակներու մէջ: Առաջնահերթութիւնը կը տրուէր տարեցներուն, առողջական խնդիրներ ունեցողներուն, յղիներուն եւ ընտանիքներուն: Տոմսի արժէքը 450 տոլար է: Քերիմ ըսաւ, որ իր ընտանիքը կը փորձէր տոմս ապահովել, բայց բոլորը սպառած էին:
«Բոլոր խնդիրները կարելի էր լուծել 3000 տոլարով», կ՛ըսէ ան` բացատրելով իր երազած ծրագիրը: «Ես կրնամ 300 տոլարով նորոգել անցագիրս, յետոյ կը վճարեմ Եգիպտոս այցելութեան վիզայի համար, ապա կ՛երթամ Թուրքիա, ուր կ՛ապրի քոյրս, յետոյ կրնամ ձեւ մը գտնել Եւրոպա անցնելու: Բայց այս օրերուն ո՞վ կրնայ ինծի 3000 տոլար պարտքի տալ»:
«Ինչպէս Փրկեցի Իմ Կարմիր Կիթառս
Խարթումի Պատերազմի Գօտիէն»
Եթէ ստիպուած ըլլայիք վազել ձեր կեանքին համար, երբ ձեր շուրջը կռիւներ տեղի կ՛ունենան, ի՞նչ կ՛առնէիք ձեզի հետ: Հագուստը, անշուշտ կարեւոր փաստաթուղթերը եւ թերեւս նկար կամ այլ փոքր զգացական յուշագիր մը շատերու ցուցակին մէջ կ՛ըլլային: Սակայն սուտանցի Ժոզեֆ Մալիթ Մաթիանկի համար այդ վառ կարմիր կիթառն էր` սեւ, մեծ պայուսակով:
22-ամեայ երիտասարդը վերջերս փախած էր Սուտանի մայրաքաղաք Խարթումի մէջ տեղի ունեցած բռնութիւններէն` տասնամեակ մը ետք ընտանիքին հետ վերադառնալու իր երկիրը: Ան այժմ կը գտնուի Հարաւային Սուտանի Ռենկ քաղաքի ժամանակաւոր գաղթակայանին մէջ, սահմանէն 45 քմ հեռաւորութեան վրայ:
Նուագարանը կրնայ խորհրդանշել յոյսը` կործանումի պայմաններուն մէջ. այն գաղափարը, որ մարդկային ստեղծագործութիւնը կրնայ բարձրանալ մարդկային դաժանութենէն: Բայց երաժիշտ եւ խումբի անդամ Մաթիանկի համար այդ աւելի գործնական էր, քան զգացական բուռն պահերուն, նախքան` վերջնականապէս լքելը իրենց տունը:
«Ես կիթառը առի, որովհետեւ անիկա ինծի շատ մօտ էր, երբ ես կը հեռանայի, այլ բաներ ինձմէ հեռու էին: Ես ձգեցի երգեհոնը, քանի որ անիկա շատ ծանր էր», կ՛ըսէ ան:
Զարմանալի է, որ երգիչ Մաթիանկ կիթառ չի նուագեր, բայց այն գնած է 25 հազար սուտանական թղթոսկիով (41 տոլար)` որպէս ներդրում իր Կուէնիփուա (մտածէ սրտիդ մէջ) խումբին համար: Այն 37 երգիչներէ, կիթառահարներէ, թմբկահարներէ եւ երգեհոն նուագողներէ բաղկացած խումբ է: Անդամները քիչ մը գումար շահած են` զուարճացնելով ուրիշները Խարթումի հարաւսուտանցի մեծ համայնքին մէջ: Անոնք բոլորն ալ երիտասարդներ են, որոնք փախած են հիւսիս, երբ Հարաւային Սուտանի մէջ քաղաքացիական պատերազմ սկսաւ 2013-ին, եւ կրկին` 2016-ին:
Խումբին մեծ մասը այժմ բաժնուած է հակամարտութեան պատճառով, եւ միայն 7 անդամներ, որոնց մասին գիտեն, վերադարձած են Հարաւային Սուտան: Խարթումէն Ռենկ ճամբորդութիւնը, որ սովորաբար կը տեւէ վեց ժամ, ասֆալթապատ ճամբով, քանի մը օր տեւեց Մաթիանկի եւ անոր ընտանիքին համար, երբ անցակէտէ անցակէտ կ՛անցնէին:
Զինեալներ կ՛օգտագործեն անցարգելները թշնամիի զինեալներ փնտռելու համար, բայց նոյնպէս օգտուելով կարելիութենէն` կողոպտելու մարդոց ունեցուածքը:
«Ես կիթառը տուած եմ մօրս, քանի որ անոնք չեն հարցաքններ տարեցները: Մնացեալ ամէն բան առած են: Ոչ ոք կը հարցնէր կիթառին մասին», ըսաւ Մաթիանկ: Ան ապաստանած է ոչ պաշտօնական բազմամարդ գաղթակայան մը, Ռենկի լքուած համալսարանին մէջ: Հարաւային Սուտանի հազարաւոր բնակիչներ լքած են Խարթումը վերջին ամսուան ընթացքին:
Ընտանիքներ տեղադրած են հարիւրաւոր ժամանակաւոր վրաններ: Մայրերն ու երեխաները նստած են անոնց տակ` պատսպարուած այրող արեւէն: Ուրիշներ նստած են պայուսակներու եւ իրերու կոյտերու վրայ, ուժասպառ եղած` ճամբորդութենէն: Անոնց մէջն է Մաթիանկ, սեւ եւ ոսկեգոյն շապիկով եւ կապոյտ ճինզ տաբատով, կիթառի պայուսակը` կռնակին: Երբ ան ցոյց տուաւ, թէ ինչ կայ մէջը, խումբին ընկերը` 34-ամեայ Փոլ Ռինկ, առաջարկեց նուագել:
Բազմութիւնը արագ հաւաքուեցաւ, երբ նիհար, բարձրահասակ երիտասարդը սկսաւ զարնել լարերուն: Խումբի այլ անդամ մը սկսաւ երգել:
«Մենք Հարաւային Սուտանի մէջ ունինք բնական հարստութիւններ, սակայն կը ձգենք անոնք եւ կ՛երթանք արտասահման,- կը նշէ ան: – Մենք կիները ձգած ենք Հարաւային Սուտանի մէջ եւ մեկնած` աշխատելու»:
Խումբին մեծ մասը սկսաւ օրական վճարումով աշխատիլ որպէս պատահական բանուոր, ծայրը ծայրին հասցնելու համար, եւ անոնց կատարած երգերը, որոնք յօրինուած են Խարթումի մէջ, լի են տառապանքով եւ տան կարօտով:
«Առաջին երգը, որ մենք ներկայացուցինք, կը խօսէր այն մարտահրաւէրներուն մասին, որոնց բախած ենք, թէ ինչպէս յոգնած ենք եւ իսկապէս վատ պայմաններու մէջ ապրած ենք: Այդ իսկ պատճառով ես որոշեցի դառնալ երգիչ, որպէսզի քննարկեմ նման հարցեր», կ՛ըսէ Փոլ Ռինկ:
Հարաւային Սուտան 2011 թուականին Սուտանէն անջատուեցաւ Խարթումի կառավարութեան դէմ տասնամեակներ տեւած ռազմական պայքարէ ետք: Սակայն միայն քանի մը տարի ետք բռնութեան նոր ալիք մը հարուածեց զայն, երբ աշխարհի ամէնէն երիտասարդ ազգին ընտրեալները սկսան պայքարիլ քաղաքական ազդեցութեան եւ անոր յաջորդող դրամական օգուտներու համար:
ՄԱԿ-ի տուեալներով, Հարաւային Սուտանէն աւելի քան 800 հազար անձեր փախած են Սուտան: Երիտասարդները, ինչպէս Կուէնիփուա խումբին անդամները, կրած են բռնութեան շարունակական, կրկնուող ալիքներու ծանրութիւնը:
Հակառակ Սուտանէն բաժնուելուն` Հարաւային Սուտանի քաղաքականութեան եւ տնտեսութեան մեծ մասը կախեալ կը մնայ իր աւելի մեծ, հարուստ դրացիէն: Իսկ հիւսիսային մասին մէջ բռնութեան ազդեցութիւնը կրնայ շատ աւելի վատանալ յառաջիկայ շաբաթներուն եւ ամիսներուն ընթացքին:
Այս մասին կ՛երգեն Մաթիանկ եւ իր խումբին ընկերները` կարմիր կիթառի գլխաւորութեամբ, որ իրեն հետ տարած է պատերազմական գօտիէն:
Երկու երկիրներու ժողովուրդներն ու քաղաքականութիւնը տակաւին յայտնուած են նոյն ճակատագիրին մէջ` զինեալներ կ՛ոտնակոխեն իրենց ժողովուրդի, յատկապէս երիտասարդներու երազները: Խումբը կ՛երգէ այլ երգ մը, որ կոչ կ՛ընէ երիտասարդութեան. «Ելէք եւ զարգացուցէք ձեր երկիրը, եթէ Աստուած ձեզի այսպիսի լաւ հող տուած է, եւ եթէ դուք անկախութիւն ունիք, մենք պէտք է օգնենք իրարու»:
Բայց մինչ հրացանները կը կրակեն, դժուար է լսել կիթառի ձայնը:
