ՏԻԳՐԱՆ ՃԻՆՊԱՇԵԱՆ
Մարտ 30-ին կը լրանայ Օսմանեան կայսրութեան սուլթանին կողմէ Ազգային սահմանադրութեան վաւերացման տարեդարձը: Արդարեւ, Նիզամնամէ կոչուած այս կանոնագրութեան վաւերացման հրամանագիրը կը կրէ հին տոմարով 17 մարտ 1863 թուականը, որ նոր տոմարով կը համապատասխանէ 30 մարտին:
Ազգային սահմանադրութիւնը ըստ էութեան լոկ Հայ եկեղեցական կանոնագրութիւն մը չէ: Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերը, յոյները եւ հրեաները կը վայելէին, իբրեւ կրօնական միութիւններ, «առանձնաշնորհումներ», որոնք կը տարածուէին անձնական իրաւունքին վերաբերող կալուածներուն վրայ: Պատրիարքը ունէր ազգապետի պաշտօնական հանգամանք. ան ազգին ներկայացուցիչն էր պետութեան առջեւ: Անոր իրաւասութեան ենթակայ էին հայ ազգի կրօնական, եկեղեցական, դաստիարակչական, ուսումնական, ամուսնական, ընտանեկան, ժառանգական, բարեգործական, ազգահամարի եւ այլն մարզերը:
Կոստանդնուպոլսոյ պատրիարքութեան ստեղծումէն ետք 1461-ին, այս իրաւունքները կը կիրարկուէին պատրիարքին կողմէ, իր նշանակած պաշտօնեաներուն միջոցով: Հետագային, փաշաներու սեղանաւոր ամիրաներու խաւը` հայ նոր ազնուականութիւնը, պատրիարքութիւնը ենթարկած էր իր ազդեցութեան, զայն վերածելով անկարգութեան եւ անիշխանութեան թատերավայրի մը: Այս կացութիւնը տեւեց շուրջ 400 տարի: 19-րդ դարու կէսերէն սկսեալ, Եւրոպայի մէջ ուսում ստացած մտաւորականութիւնը եւ արհեստներու կիրարկումով կամ վաճառականութեամբ հարստացած միջին խաւ մը ըմբոստացաւ տիրող կացութեան դէմ ու երկարատեւ պայքարներէ ետք յաջողեցաւ պատրիարքութեան ղեկավարումը ժողովրդավարացնել: Ազգային սահմանադրութիւնը պտուղն է ժողովրդային դասակարգին յաղթանակին: Ազգային սահմանադրութիւնը կը հաստատէ պետական վարչակարգի մը նմանողութեամբ Կոստանդնուպոլսոյ պատրիարքութեան խորհրդարանական կառավարման դրութիւն մը: Հոն կը գտնենք նախագահ մը (պատրիարքը), խորհրդարան մը 140 անդամներով (Ազգային ընդհանուր ժողովը), կառավարութիւն մը (Ազգային վարչութիւնը իր կրօնական, քաղաքական եւ խառն ժողովներով), նախարարութիւնները (խորհուրդներ եւ տեսչութիւններ), քաղաքապետութիւններ (թաղական խորհուրդներ): Տեղական ինքնակառավարման մարմինները, այսինքն` թեմերը, ունին կեդրոնականին նմանողութեամբ կառուցուածք: Բոլոր կառոյցները ընտրովի են. Ազգային ընդհանուր ժողովը եւ թաղական խորհուրդները ժողովրդային քուէարկութեամբ, միւսները` վերադաս մարմիններու կողմէ:
Յաճախ ըսուած է, որ Ազգային սահմանադրութեան կառուցուածքը, ուր կը գերիշխեն աշխարհականները, – Ազգային կեդրոնական վարչութիւնը կազմուած է մէկ եօթներորդ (20 հոգի) եկեղեցականներէ եւ վեց եօթներորդ (120 հոգի) աշխարհականներէ, – համահունչ է Հայ եկեղեցւոյ հին աւանդութեան: Այս տեսակէտը մասնակիօրէն ճիշդ է. աշխարհականները (թագաւոր, նախարարներ ու իշխաններ) մասնակցած են եկեղեցական ժողովներու, բայց ոչ` նման համեմատութիւններով: Ճիշդը այն է, որ եկեղեցին չէ վայելած անձնական իրաւունքին վերաբերող նման լայն իրաւասութիւններ:
Ազգային սահմանադրութեան ամէնէն կարեւոր բաժինը անոր մուտքին զետեղուած «Հիմնական սկզբունքն» է: Այս ներածականի վերջին` 6-րդ գլուխը կ՛ըսէ. «Երեսփոխանական վարչութեան հիմը` իրաւանց եւ պարտեաց սկզբունքն է, որ արդարութեան սկզբունքն է. իր ուժը ձայնից բազմութեան մէջ կը կայանայ, որ օրինաւորութեան սկզբունք է»: Ժողովրդավարութեան սկզբունքները բացատրող այս ներածականը բացակայ է պետութեան կողմէ վաւերացուած «Նիզամնամէէն»:
Պետական վաւերացում չստացած «Հիմնական սկզբունքը» «Ազգային սահմանադրութիւն Հայոց»-ի ամենակարեւոր բաժինն է: Այս հիմնական սկզբունքին շնորհիւ է, որ ազգային գործերը ժողովրդավարական գործելակերպով կ՛առաջնորդուին, հոն ուր, նման գործելակերպի որդեգրումը կարելի է:
Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը, իր թեմերով, որդեգրած է Ազգային սահմանադրութիւնը իբրեւ հիմ իր կանոնագրութեան: Կաթողիկոսութեան ու թեմերու ազգային-եկեղեցական գործունէութիւնը առաջ կը տարուի Ազգային սահմանադրութեան ժողովրդավարական եւ ժողովրդական ոգիով, պահպանելով պարտքի եւ իրաւունքի կանոնական սկզբունքը եւ եկեղեցի-ժողովուրդ միասնութեան հիմնարար գործօնը:
