Արցախ` Հայկական Ինքնութեան Պաշտպանութեան Միջնաբերդ. Եփրեմ Ա. Ձորագեղցի` Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց

Գնդապետ Կոտլեարեւսկիի Ռազմական Արշաւանքները

Օրհասական Վիճակ Արցախի Մէջ Եւ
Ջաֆար Ղուլի Խանին Սանձարձակութիւնները

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Դանիէլ Ա. Սուրմառեցի կաթողիկոսի վախճանումէն ետք (1808-ին), Ներսէս արքեպիսկոպոս Աշտարակեցի, ռուս-պարսկական ընթացող պատերազմական վիճակը նկատի ունենալով, առանց կաթողիկոսական ընտրութիւն նշանակելու եւ նոյնիսկ ձեւականօրէն առանց Պոլսոյ հայութեան համաձայնութիւնը առնելու պատուիրակութիւն ուղարկեց Ռուսաստան, որքան կարելի է շուտ ռուսահայոց առաջնորդ Եփրեմ արքեպիսկոպոս Ձորագեղցին Էջմիածին բերելու համար:

Դանիէլ Ա. Սուրմառեցի կաթողիկոս իր կենդանութեան, 4 յուլիս 1808-ին, աղերսագիր ներկայացուցած էր ռուսաց Ալեքսանդր Ա. կայսրին, իր վախճանումէն ետք կաթողիկոս հաստատելու Եփրեմ արքեպիսկոպոսը:

Պարսից գահաժառանգ Աբաս Միրզա, հայերը սիրաշահելու եւ ռուսական խարդաւանքներուն առաջքը առնելու համար իր հովանաւորութեան տակ առաւ Էջմիածինը: Ան յարմար նկատեց համաձայնիլ Եփրեմ արքեպիսկոպոսի կաթողիկոսանալուն եւ հայերու դժգոհութեան առիթ չտալ:

Պարսկաստանի մէջ ֆրանսական զինուորական առաքելութեան ղեկավար դեսպան Քլոտ Մաթիէօ տը Կարտան, Թեհրանէն Ֆրանսա վերադարձի ճամբուն վրայ, 1809 ապրիլին Էջմիածին այցելեց եւ հայ հոգեւորականութեան թելադրեց դիմել Նափոլէոն կայսրին: Նափոլէոն 1804-ին նամակ գրած էր Էջմիածին, որ սակայն տեղ չէր հասած:

Նափոլէոն կայսեր ուղղուած նամակը խմբագրեց Ներսէս արքեպիսկոպոս Աշտարակեցի, յայտնելով որ հայոց քահանայապետութեան կոչուած Եփրեմ արքեպիսկոպոս տակաւին Էջմիածին չէ հասած. այնուամենայնիւ հայոց հոգեւորականները ջերմեռանդութեամբ կ՛աղօթեն «վասն ամենաողորմած Աթոռոյ սուրբ կայսրութեան ձերոյ»:

Ռուսական կառավարութիւնը նկատի ունէր, որ Եփրեմ արքեպիսկոպոս դրական դեր կրնայ ունենալ Պարսկաստանի հետ իր յարաբերութիւններուն մէջ: Ալեքսանդր Ա. կայսր հաստատեց Եփրեմի կաթողիկոսութիւնը եւ ցանկութիւն յայտնեց անձամբ տեսնուիլ անոր հետ:

Եփրեմ արքեպիսկոպոս Յովակիմ աղա Լազարեանի հրաւէրով Աստրախանէն մեկնեցաւ Մոսկուա, եւ ճոխ ընդունելութենէ ետք ուղեւորուեցաւ Պետերբուրգ:

Եփրեմ արքեպիսկոպոս եւ Յովակիմ աղա Լազարեան 20 օգոստոս 1809-ին ներկայացան Ալեքսանդր Ա. կայսրին: Կայսրը հայոց ընտրեալ կաթողիկոսը Սուրբ Աննայի առաջին աստիճանի շքանշանով պատուեց եւ անկէ խնդրեց պատարագ մատուցանել Պետերբուրգի հայոց եկեղեցւոյ մէջ:

Ընտրեալ կաթողիկոսը սուրբ պատարագը մատուցեց Խաչվերացի օրը, սեպտեմբեր 12-ին: Ներկայ էր կայսրը իր ընտանիքի անդամներուն եւ կառավարութեան ներկայացուցիչներու հետ:

Ընտրեալ կաթողիկոսին արքունական գանձարանէն հինգ հազար ռուբլի ճանապարհածախս տրուեցաւ եւ ան իր հետեւորդներով ճամբայ ելաւ: Թիֆլիս հասնելէն ետք սպասեց, որ մինչ այդ ռուսեր կը գրաւեն Վաղարշապատը եւ ինք անարգել մուտք կը գործէ Էջմիածին: Կասկած կար, որ պարսիկներ կրնան արգելք հանդիսանալ ընտրեալ կաթողիկոսի Էջմիածին մուտքին:

Բայց Աբաս Միրզա, որ այդ ժամանակ իր բանակով Արտաշատի մօտ կը գտնուէր, հրամայեց որ կաթողիկոսը մեծ պատիւներով ընդունին:

Եփրեմ Ձորագեղցի Մայր աթոռ ժամանեց 9 հոկտեմբեր 1810-ին եւ պատարագ մատուցեց: Երկու օր ետք մեկնեցաւ Արտաշատ եւ Աբաս Միրզայի կողմէ շքեղ ընդունելութեան արժանացաւ:

Եփրեմ Ա. Ձորագեղցի կաթողիկոս

Եփրեմ Ա. Ձորագեղցի 6 նոյեմբեր 1810-ին Էջմիածնի Մայր տաճարին մէջ ամենայն հայոց կաթողիկոս օծուեցաւ: Օծման արարողութենէն ետք Մայր աթոռ ժամանեց Աբաս Միրզա եւ նորօծ կաթողիկոսին օրհնել տուաւ իր թուրը:

* * *

Պատերազմական գործողութիւններու եւ տեղացի թուրք իշխանաւորներու կեղեքումներու պայմաններուն տակ արցախահայութիւնը տեղէ տեղ կը փախչէր եւ յօժարակամ կամ բռնի կը տեղափոխուէր: Արցախցիք յուսահատութեան մատնուած էին, երբ 1810-ի գարնան լուր տարածուեցաւ որ Պարսկաստան համաձայնութիւն տուած է հաշտութեան դաշինք կնքելու Ռուսաստանի հետ: Արցախցիք սկսան յուսալ, որ հաշտութիւնը վերջ կու տայ աղիտալի արշաւանքներուն, տեւական թալանին եւ աւազակութիւններուն:

Ռուս-պարսկական հաշտութեան բանակցութիւններուն համար ընտրուած էր Ասկերանի բերդը, ուր ժամանեցին ռուս կառավարչապետ զօրավար Ալեքսանդր Տորմասով եւ Աբաս Միրզայի վեզիր Միրզա Պուզուրկ: Երկու լիազօրներուն միջեւ բանակցութիւնները տեւեցին քանի մը օր, բայց առանց եզրակացութեան գալու խզուեցան:

Զօրավար Տորմասով Ասկերանի մէջ ականատես եղաւ հայերու թշուառ վիճակին եւ լսեց ժողովուրդին գանգատները Մեհտի Ղուլի խանի կեղեքումներուն եւ կամայականութիւններուն վերաբերեալ:

Զօրավար Տորմասով առանձին յանձնախումբ կազմեց, տուրքերու գանձումը աւելի արդար ձեւով կատարելու եւ խանին կամայականութիւնները սանձելու համար:

Մեհտի Ղուլի խան դժգոհութիւն յայտնեց, որ զօրավար Տորմասով միջամուխ կը դառնայ իր իշխանութեան ներքին հարցերուն, իսկ Տորմասով քաղաքավարական գրութիւններով կը փորձէր համոզել Ղարաբաղի խանը որ հաւատարիմ մնայ Ռուսական կայսրութեան:

* * *

Գնդապետ Փիոթր Կոտլեարեւսկի տասնչորս տարեկանէն` 1795-էն մասնակցած էր ռուսական բանակի կովկասեան արշաւանքներուն եւ 1799-ին ստացած էր սպայի կոչում: Լեզգիներու դէմ յաղթանակէ ետք Սուրբ Յովհաննէս Երուսաղէմցիի շքանշանին արժանացած էր: Այնուհետեւ ստանձնած էր Կովկասի մէջ ռուսական մասնայատուկ ուժերու հրամանատարութիւնը եւ սխրանքներ գործած, արժանանալով Սուրբ Վլատիմիրի չորրորդ աստիճանի շքանշանին: 1808¬ին ստացած էր գնդապետի կոչում:

Գնդապետ Կոտլեարեւսկիի կեդրոնատեղին Շուշին էր: Ան ռուսական հրամանատարութեան մէջ միակ անձն էր, որ լաւ հասկցաւ, թէ թուրք իշխանաւորները սիրաշահելու քաղաքականութիւնը ապարդիւն է եւ անոնց հետ պէտք է խօսիլ զէնքի լեզուով: Ան կը գտնէր, որ ընդհակառակը, թուրք խաներուն ու բէկերուն հետ քաղաքավար վերաբերմունքը աւելի կը ծանրացնէ դրութիւնը եւ կը մեկնաբանուի իբրեւ թուլութեան եւ ապիկարութեան ապացոյց:

Զօրավար Տորմասով, պարսիկներուն ներխուժումը կանխելու համար 1810-ի ամրան գնդապետ Կոտլեարեւսկիի հրամայեց գրաւել սահմանամերձ Մեղրին:

Մեղրիի բերդը, նեղ հովիտի մէջ, Մեղրի գետի ափին փռուած քաղաքի բարձունքին, ժայռերու վրայ, ռազմագիտական շատ կարեւոր նշանակութիւն ունէր: Մեղրի կը գտնուէր Ղարաբաղի խանութեան հարաւ¬արեւմտեան ծայրամասին, լաւագոյն յենարան էր երկիրը պարսկական արշաւանքներէ պաշտպանելու համար, անկէ արեւմուտք Օրդուբադ վաճառաշահ քաղաքն էր, իսկ դէպի հարաւ Աբաս Միրզայի կեդրոն Թաւրիզ քաղաքն էր:

Գնդապետ Կոտլեարեւսկի չորս հարիւր զինուորներով Շուշիէն ճամբայ ելաւ դէպի Մեղրի:

Նոյն ժամանակ Աբաս Միրզայի հրամանով պարսկական սպառազէն զօրագունդ մը հասաւ Մեղրի եւ տեղակայուեցաւ բերդին մէջ:

Տակաւին Մեղրի չհասած գնդապետ Կոտլեարեւսկի լուր առաւ որ պարսկական զօրքը Մեղրին իր հակակշիռին տակ առած է:

Մեղրի հասնելէն եւ շրջանի տեղագրութիւնը ուսումնասիրելէն ետք գնդապետ Կոտլեարեւսկի վճռեց գրոհով գրաւել քաղաքը: Գիշերը ան իր զօրքը երեք մասի բաժնեց եւ քանի մը ուղղութիւններով յարձակեցաւ բերդին վրայ: Արիւնահեղ սուինամարտէ ետք պարսկական զօրքը քաշուեցաւ դէպի Օրդուբադ եւ ռուսական զօրքը գրաւեց Մեղրին:

Աբաս Միրզա, որ այդ ժամանակ Նախիջեւան կը գտնուէր, նոր զօրքեր ուղարկեց Մեղրիի վրայ եւ հրամայեց մեռնիլ ու ետ խլել բերդը:

Մինչ այդ Շուշիէն ռուսական օգնական ուժեր հասան Մեղրի, որոնք իրենց հետ պաշարեղէն բերած էին:

Գնդապետ Փիոթր Կոտլեարեւսկի, կռուի նախաձեռնութիւնը իր ձեռքը առնելով, յարձակման անցաւ Արաքսի ափին կեդրոնացած պարսկական բանակին վրայ եւ ետ շպրտեց դէպի գետը: Պարսկական զօրքերը ցիր ու ցան եղան եւ կոտորուեցան, իսկ ողջ մնացողները փախուստի դիմեցին:

* * *

Զօրավար Տորմասով յուսահատութեան մատնուած էր: Կոտլեարեւսկիի յաղթանակին լուրը տակաւին անոր չէր հասած: Տեղեկութիւններ հասած էին որ պարսկական հսկայ բանակ մը ճամբայ ելած է դէպի Նախիջեւան, եւ ռուսական հրամանատարութիւնը երկիւղի մէջ որ Մեղրիի վրայ ղրկուած Կոտլեարեւսկիի զօրքը կրնայ ամբողջութեամբ ոչնչանալ: Հետեւաբար Տորմասով փութով լուր ուղարկեց Կոտլեարեւսկիի ետ դառնալու Շուշի: Նոյնիսկ կը կարծուէր որ նահանջի հրամանը չհասած Կոտլեարեւսկիի զօրքը կրնայ արդէն բնաջնջուած ըլլալ:

Հազիւ նահանջի հրամանը ուղարկած, Տորմասովի հասաւ Կոտլեարեւսկիի փայլուն յաղթանակի լուրը:

Սակայն յաղթանակի լուրը չփարատեց Տորմասովի երկիւղը: Արաքսի ափին կեդրոնացած ռուսական փոքրաթիւ զօրքին դրութիւնը ան կը նկատէր վտանգաւոր: Հետեւաբար Կոտլեարեւսկիի հրամայեց հպատակութեան երդում առնել Մեղրի մնացած 723 ընտանիքներէն, զօրքը հանել հոնկէ եւ վերադառնալ Շուշի:

Գնդապետ Կոտլեարեւսկի չկատարեց այդ հրամանը եւ բարձրագոյն հրամանատարութեան հասկցուց որ ռուսական տիրապետութիւնը մեծ շահ ունի Մեղրին իր ձեռքը պահելով:

Մեղրիի գրաւման համար գնդապետ Կոտլեարեւսկի Սուրբ Գէորգի չորրորդ աստիճանի շքանշանին արժանացաւ:

Գնդապետ Կոտլեարեւսկի 1810 դեկտեմբերին պարսկական եւ անոնց դաշնակից օսմանեան զօրքերէն մաքրեց Ախալքալաքը:

Նոյն ժամանակ սկսած ժանտախտի պայմաններուն տակ Տորմասով ռուսական զօրքին հրամայեց քակել Ախալքալաքի բերդին պաշարումը եւ հեռանալ:

Կոտլեարեւսկի, Ախալքալաքի շրջանի նուաճումէն ետք զօրավարի աստիճան ստացաւ:

* * *

Արցախի եւ նաեւ յարակից երկրամասերուն մէջ 1811-ը եղաւ օրհասական տարի մը: Ժանտախտը հետզհետէ կը տարածուէր ամէնուրեք, եւ ժողովուրդը կրկին սովի մատնուած էր: Միւս կողմէ, յորդառատ անձրեւները եւ մուկերը փճացուցած էին ցանքերը: Իսկ գերեվարութիւններն ու կողոպուտները անարգել կը շարունակուէին:

Զօրավար Ալեքսանդր Տորմասով 1811-ին հրաժարեցաւ Կովկասի կառավարչապետի եւ գլխաւոր հրամանատարի պաշտօնէն եւ զայն փոխարինեց զօրավար մարքիզ Ֆիլիփփօ Փաուլուչչի:

 

Մարքիզ Փաուլուչչի իտալացի էր, ծառայած էր Սարտինիոյ թագաւորութեան եւ Աւստրիական կայսրութեան բանակներուն, իսկ 1806-ին ռուսական բանակին մէջ ծառայութեան մտած էր: Ան Թիֆլիս հասաւ 1811 սեպտեմբերին: Փաուլուչչի երկրի կառավարութիւնը գտաւ շատ անկարգ դրութեան մէջ, մանաւանդ` Ղարաբաղը: Պաշտօնական տեղեկագիրներ կը հաստատէին որ Ղարաբաղ 1805-ին ունէր տասը հազար տուն բնակչութիւն, իսկ 1811-ին հոն մնացած էր չորս հազար ընտանիք: Տեղեկագիրները կ՛ապացուցէին թէ ժողովուրդը ինչպիսի մեծ ալիքներով կը հեռանայ շրջանէն:

* * *

Ղարաբաղի Մեհտի Ղուլի խանի եղբօր` Մոհամէտ Հասան աղայի որդի Ջաֆար Ղուլի խան, որ ռուսական բանակի գնդապետի աստիճան ունէր եւ ռուսերուն մօտիկ կը նկատուէր, սանձարձակ բռնակալ դարձած էր:

Ջաֆար Ղուլի խան Ջաւանշիր ծնած էր 1787-ին, Շուշի. մայրը` Խայրանիսա Պեկում Գանձակի Շահվերտի խանին դուստրն էր: Ջաֆար Ղուլիի եղբայրներ Շուքուր աղա եւ Խանջան աղա հայերու հաշուոյն մեծ հողատէրեր դարձած էին:

Ջաֆար Ղուլի խան հօր մահէն ետք, 1805 նոյեմբերին, Ղարաբաղի խանութեան օրինական ժառանգորդ նկատուած էր ռուսական կառավարութեան կողմէ, բայց յետոյ հօրեղբայրը` Մեհտ Ղուլի Ղարաբաղի խան հռչակուած էր:

Ռուս-պարսկական կռիւներու ժամանակ, 1806-ին, Ջաֆար Ղուլի խան Օրդուբադի եւ Ղափանի մէջ պարտութեան մատնած էր պարսկական բանակը եւ 2 յունուար 1807-ին ռուսական բանակի գնդապետի աստիճանին արժանացած էր:

Ջաֆար Ղուլի խանին կինը` Աջայբնիսա խանում հայուհի էր, Բանաձոր գիւղէն:

Նկարագիրով խորամանկ, կեղծաւոր եւ ուխտադրուժ, Ջաֆար Ղուլի խան բանակցութեան մէջ մտած էր պարսիկներուն հետ եւ ամէն ջանք կը թափէր իր հօրեղբայր Մեհտի Ղուլի խանը չէզոքացնելու համար:

Ջաֆար Ղուլի խան, որ բանաստեղծ եւ ժողովրդական դէմք կը նկատուէր, ցեղապետական իշխանութիւն հաստատած էր Ջաւանշիր ցեղին վրայ եւ նաեւ իրեն հպատակեցուցած էր Ջաբրաիլլու ցեղը:

Պարսից գահաժառանգ Աբաս Միրզա նամակ գրեց Ջաֆար Ղուլի խանին եւ յորդորեց իրեն միանալ: Գահաժառանգ իշխանը կը խոստանար Ղարաբաղի խանութիւնը Ջաֆար Ղուլիի տալ եւ առաւել տասնհինգ հազար թուման դրամ նուիրել:

Աբաս Միրզա նաեւ առանձին դիմումներ ըրաւ Ջաֆար Ղուլի խանին ենթակայ Ջաւանշիր եւ Ջաբրաիլլու ցեղերուն: Նախատեսուած էր, որ այդ ցեղերէն կամաւոր զօրք պիտի կազմուէր: Ցեղախմբային այդ ուժերը Ղարաբաղի սահմանին վրայ պիտի միանային պարսկական բանակին: