ԳԱՌՆԻԿ Ա. ՔՀՆՅ. ԳՈՅՈՒՆԵԱՆ
3.- Վահէ Օշական (5). «Սփիւռք»-ը անուն մը չէ լոկ, այլեւ ու մանաւանդ` օրէնք եւ տրամաբանութիւն: Վ. Օշական երկմաս յօդուած մը ունի, որուն ենթավերնագիրն իսկ կ’արձակէ գայթակղեցնող զօրաւոր հով մը. «Փորձ` սփիւռքի տեսութեան (հերետիկոս մտածումներ)»: Չարաճճիութիւն մը չէ ասիկա, այլ` հարազատագոյն գիտակցումը օրէնքի մը, տրամաբանութեան մը, որ` «անխնայ է ու անվիճելի»: Անով կը տեսնուի վախճանը գաղութներու եւ գաղթաշխարհի հասկացողութեան, վասնզի անիկա «մնայուն ու գրեթէ անգիտակից սփռում է, անդադրում շարժում է դէպի դուրս ու հեռու»: Այս օրէնքը «չի կրնար ընդունիլ կեդրոնի մը գաղափարը ու մնայուն դէպի դուրս տարածում մըն է»: Ուստի անիկա միացումի, միութեան եւ կեդրոնացումի շարժում մը չէ: Մինչդեռ գաղութներու եւ կամ գաղթաշխարհի հասկացողութիւնը կը սնանի միացումի, միութեան եւ կեդրոնացումի գաղափարներով: «Մէկ լեզու, մէկ կրօն, մէկ մշակոյթ, մէկ ազգ, մէկ դատ, մէկ եկեղեցի` յղացքներ են, որոնք կը թուին չպատշաճիլ սփիւռքի իրականութեան», անոնք փոխադրումներ են «նախասփիւռքեան սերունդներէ»: «Սփիւռքի իրականութիւն»-ը ժխտումն է «հայրութեան, պապի ու նախահօր» գաղափարին. մէկ լեզուի, մէկ մշակոյթի, մէկ ազգի, մէկ դատի, մէկ եկեղեցիի յղացքները կը պատմեն «հայրութեան, պապի, նախահօր» մասին, անոնց վրայ կը հիմնուին… Համբերել: Չյանձնուիլ գայթակղութեան: Որովհետեւ Վ. Օշական աւանդութեան մշակ մըն է: Պիտի դառնամ անոր:
Նախասփիւռքեան` հաստատօրէն, կ’ըսէ: Որո՞նք են անոնք: Իսկ ե՞րբ սկսած է սփիւռքը: Անիկա միայն պատմական իրողութի՞ւն մըն է: Մէկ ու միա՞կ իրողութիւն մը:
Անիկա պատմական է, անկասկած: Ըստ Վ. Օշականի, կայ նախասփիւռքը եւ կայ սփիւռքը: Նախասփիւռքին առնչաբար հարց տուած է. «Ուրկէ՞ սկսիլ, ո՞ր արմատէն, պատմութեան հիմերու ո՞ր խորութեան մակարդակէն ճամբայ ելլել դէպի ներկան: Սկսինք մեր գլխուն պայթած բոլոր չարիքներուն արմատէն, որ սելճուքներն եղան»: Գիտենք, որ հայութեան ցրւումի պատմութիւնը շատ աւելի անցեալին մէջ է (տե՛ս` Արշակ Ալպոյաճեանի «Պատմութիւն հայ գաղթականութեան», Ա. հատոր, Գահիրէ, 1941): Սակայն Վ. Օշական 11-րդ դարէն առաջ եղած սփռումները չէ ընտրած իրեն մեկնակէտ, որովհետեւ զանոնք այնքան չարիք չէ համարած, որքան` Անիի անկումն ու անոր հետեւանքները: Նաեւ` որովհետեւ սելճուքները եւ անոնց ցեղակիցները մինչեւ օսմանեան թուրքերը հայը իր հայրենիքէն աննախընթաց տարտղնումի մղեցին եւ տարագրեցին: 11-րդ դարէն հայութեան տարտղնումը իր լրումին հասաւ Եղեռնով եւ պապենական հայրենիքէն անոր վերջնական տարագրութեամբ: Մինչեւ վերջնականը` նախասփիւռքն էր: Անկէ ետք` սփիւռքը, որուն «բունը (դեռ) հազիւ կ’երեւի հողէն վեր»:
Արդ, սփիւռքը պատմութեան դէպքերէ յառաջացած է ու աշխարհագրական վիճակ մըն է նաեւ: Վ. Օշական սփիւռքի աշխարհագրական վիճակը նուազ «շահեկան» գտած է, քան` «հոգեբանական»-ը: Սփիւռքը «մտքի վիճակ մըն է»: Ըսել կ’ուզէ, որ իրեն համար «աւելի շահեկան է» մտքի վիճակ սփիւռքը, ուստի սփիւռքահայն ալ «մտքի վիճակ մըն է»: Այս հաստատումէն ետք, անմիջապէս ըսած է. «Նախ մէջը կայ օտարութեան մը գաղափարը. սփիւռքահայը օտարն է»: Ապա բացատրած` «երբ մէկը չի պատկանիր այն երկրին, ուր կը բնակի, առաջին տուեալը, որ կը յայտնուի, կեդրոնէ մը դուրս ըլլալու, օտար մը ըլլալու գիտակցութիւնն է: Այն անձը ուրիշն է, միւսներուն պէս չէ, տարբեր անձ մըն է: Օտարութիւնը երկու երես ունի: Եթէ դուրսը մարդ մը քեզի համար օտար է, դուն ալ իրեն համար օտար ես»: Հոսկէ ոստում մը կատարած է դէպի սեփական օտարութեան գիտակցութիւնը, այսինքն` դէպի այն մէկը, որ` «մեր ինքնութեան ծածկեալ դէմքն է» (Ժիւիլիա Գրիստեւա): «Օտարը առանձին անձ մըն է»: «Այս առանձնութենէն կը ծագի փնտռտուքը միւս հայուն, կամ` աւելի վաւերականին, աւելի հարազատին, որ անցեալին մէջ կը գտնուէր», կ’ըսէ: Փնտռտուքը անմիջապէս կը տանի անցելապաշտութեան, ու` «անոր բոլոր բարիքներուն եւ չարիքներուն»: Ինչո՞ւ կը տանի անցելապաշտութեան: Կեդրոնէն դուրս չմնալու համար: Բայց սփիւռք ըլլալը դրսութեան մէջ ըլլալ է, դրսութիւնը ըլլալ է անդադար: Անցելապաշտութիւնը կեդրոնի պատրանքին յանձնուիլ մըն է, անգիտացում մըն է ներկային ու իրականութեան: Ակնարկ մը պատմութեան վրայ` կը բաւէ յայտնաբերելու իրողութիւն մը, որ հայը զարգացած է, ինքզինք իրագործած է «դէպի դուրս գացող, դէպի աշխարհի չորս կողմերը տարտղնուող կեդրոններու մէջ»: Ասիկա կը թելադրէ, որ սփիւռքեան ինքնիրագործումը «կեդրոն»-ին նորովի հնարումն է բազմաթիւ կեդրոններու մէջ: Այս ակնարկը կը հրաւիրէ մեզ Վ. Օշականի աւանդութեան իմացման անդրադառնալու, քանի որ աւանդութիւնը «կեդրոն»-ի գաղափարին գլխաւոր կամ միակ կրողն է, կամ կրողն է «հայրութեան, պապի, նախահօր» գաղափարին:
«Աւանդականը,- կ’ըսէ ան,- անպայմանօրէն հին ու մաշած նկարագիր պէտք չէ հասկնանք: Շատ դրական իմաստ ալ կրնայ ունենալ: Սակայն մեր մէջ աւանդականը կռապաշտական երանգ մը ունի, որ անընդունելի է մեր օրերուն»: Անցելապաշտութիւնը, ուրեմն, աւանդութեան կռապաշտութիւնն է: Որեւէ կռապաշտութիւն յարաբերութիւն է «հին ու մաշած»-ին հետ, կարելի է ըսել` հինցածին ու մաշածին հետ: «Մեր օրեր»-ը կը մերժեն այս յարաբերութիւնը: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ հինցածն ու մաշածը կը ծառայեն առկայ «սիսթեմ»-ին գաղափարաբանութեան կամ «միթոլոժի»-ին, ուստի միայն կը վերաբերեն հինցածն ու մաշածը: Կուռք-աւանդութիւնը «կը քաջալերէ մտքին ստրկացումը» քաղաքական, կրօնական, բարոյական սկզբունքներուն: Կայ նաեւ դրական աւանդութիւնը, որ «բիւրեղացում»-ն է «դարերու իմաստութեան եւ փորձառութեան»: Այն «բիւրեղացում»-ը անտեսմամբ ծածկուած է: Անիկա մանաւանդ լեզուին մէջ է, եւ` «կրօնական զգայարանք»-ին: Վ. Օշական լեզուին ու «կրօնական զգայարանք»-ին գումարած է «աւանդական արուեստ»-ը, ուր են «հայութեան ինքնութեան եւ անոր ճշմարտութեան գաղափարը, պատմութեան դասերը, մարդկային ոգիին պարզագոյն տարազները»: Այլեւ` ՀՅԴ-ն` որովհետեւ անոր մէջ գտած էր ապրումը «հայկական ինքնութեան», նաեւ` «հին հայու տիպարին մէկ կերպար»-ը, որ զինք կը յուզէր եւ կը հրահրէր իր երեւակայութիւնը: Բիւրեղացեալ աւանդութիւնը, սակայն, «արժէք ունի իբրեւ պատուանդան», երբ կը ծառայէ վրան դոփելու ոտքը եւ «սլանալու համար դէպի անծանօթը»` հասնելու համար «արժէքաւոր իրագործում»-ին: Այս միտքը այնքա՜ն կը յիշեցնէ Ն. Սարաֆեանի «անջրպետի մը գրաւումը»:
Սփիւռքը վախճանն է ամենատեսակ կռապաշտութեան: Անիկա երկիրն է, ուր ըլլալու համար կենսական է սեփական գոյութեան արդարացումը փնտռել, «խորհրդաւոր, գաղտնի, արգիլեալ» ճշմարտութիւնը խելայեղօրէն փնտռել եւ որսալ… Այս փնտռտուքը պիտի շարունակուի մինչեւ վախճան, որովհետեւ` «հայ ժողովուրդին Հայաստան վերջնական հաւաքուիլը հայուն հարցը չի լուծեր: Հայուն հարցը աւելին է, քան` հողային հարցը: Աշխարհային հարց է: Ան ինքզինք պիտի իրագործէ, գոյութեան իմաստը պիտի ստեղծէ իր զգացած կոչումին, առաքելութեան ստանձնումին մէջ»:
Վերջաբան
Հայ սփիւռքին «գոյաւորում»-ը «որակական մի նոր վիճակ» է, քան լոկ` տարագրութիւն, տարտղնում, գրած էր Դալլաքեան: Ի՞նչ էին այն «նոր վիճակ»-ին անցեալի, ներկայի եւ ապագայի ընկալումը եւ հայեացքը: Յ. Օշականի, Բ. Փափազեանի եւ Վ. Օշականի միտքերէն ամփոփեալ պատկերներ ուրուագրեցի: Բայց քանի «Սփիւռք» յատուկ անուան առաջին երեւումը «Սիոն» պաշտօնաթերթին մէջ էր, արդարութիւն ընելու համար պարբերականին` կը պարզեմ անոր քանի մը միտքերը եւս` որպէս վերջաբան: Նաեւ` որպէսզի գիտնանք, թէ «որակական մի նոր վիճակ»-ին սկզբնաւորութիւնը ի՞նչ կը մտածէր…
«Հայ եկեղեցւոյ արդի վիճակը» խմբագրականը կ’ըսէր. «Աշխարհաւեր մեծ պատերազմին (այսինքն` Համաշխարհային Ա. պատերազմին, ԳՔ) հետեւանքները ահռելի դասաւորումի մը ենթարկեցին հայութիւնը: Փոքր Ասիոյ մէջ բոլորովին ջախջախուեցաւ հայը իր քաղաքակրթիչ ազդակներով, եւ ժողովուրդին մնացորդը սփռուեցաւ աշխարհի ամէն կողմ` ծնունդ տալով նոր գաղութներու եւ ստուարացնելով հին գաղութները»: Իսկ «Ըմբռնել կացութիւնը» խմբագրականով, որուն հեղինակը հաւանաբար Թորգոմ պատր. Գուշակեանն է, 1933-ի դեկտեմբերին կ’ըսուէր, որ սփիւռքը «ձեւացած է» «անողոք եւ անարդար պայմաններու հարուածներէն զարնուելով փշրուած եւ դէս-դէն սփռուած կենդանի կտորներէ, որոնք տակաւին (բայց մինչեւ ե՞րբ արդեօք) ազգային լեզուի, կրօնի, մշակոյթի եւ իտէալի միութիւնը, նոյն անցեալէ մը եկած եւ դէպի ապագան դիմող համայնքի մը կամքով եւ գնացքով»: «Ահռելի դասաւորում մը»-ն է այս, «փշրուած եւ դէս ու դէն սփռուած» դաւաւորում մը, որ «քաղաքակրթութեան ազդեցութեան եւ ընկլուզիչ կամ ձուլիչ պայմաններու ճնշումին» տակն է, «այնպէս որ, ժամանակի խնդիր մըն է պարզապէս հայ գաղութներուն կորուստը»: Բայց` «պէտք է կազմակերպել հայ գաղութները, որպէսզի հնար եղածին չափ եթէ ոչ խափանուի ձուլումի վտանգը, այլ գոնէ հեռացուի»: Եւ առաջարկած է` 1) «Համագաղութային մարմին»-ի մը կամ «մարմիններ»-ու ստեղծում, որպէսզի խորհին եւ կանոնադրեն «հայերը հա՛յ պահելու միջոցները», 2) Հայ դպրոցներու կանգնում (գէթ` «շէնք-շնորհք նախակրթութիւն տուող դպրոցներ(ու)»), 3) Հայ եկեղեցիներու շինութիւն եւ կազմակերպում` «տեղական պահանջներու համաձայն», որովհետեւ` «առանց Հայ եկեղեցւոյ` կարելի չէ հայութիւնը պահել որեւէ գաղթավայրի մէջ», 4) Հայ մամուլին կարեւորում, քանի` «մեծ ազդակ մըն է գաղթավայրերու մէջ հայ լեզուն եւ հայ զգացումները վառ պահելու համար»:
Այն թուականէն ասդին սփիւռքեան «յարաշարժ արշիպեղագոս»-ը (Վ. Օշական) կրցած է ունենալ «համագաղութային մարմիններ», բայց ոչ` ընդհանրական մէկ մարմին: Բազմաթիւ հայ դպրոցներ բացուած են եւ ետքն ալ` փակուած, եւ հայեցի կրթութիւնը թշուառացած է… Եկեղեցիները շատցած են, բայց` դատարկուած… (ասդանդ տօնական օրերու «խուռներամ»-ութիւնը հակառակին ապացոյցը չէ): Հայ մամուլը արտատպումներու «անդաստան» մըն է…
Եւ դեռ կան այլ կառոյցներ եւ բազում խնդիրներ, որոնք «համագաղութային մարմին»-ի մը կողմէ խորհուելէ, կանոնադրուելէ եւ լուծուելէ առաջ անհրաժեշտ է, որ խորհուին, կանոնադրուին եւ լուծուին «համագաղութային մարմիններ»-ու կողմէ, այսինքն` անոնցմէ, որ ունինք, ու եթէ ի վիճակի են…
Ահա բոլոր կառոյցները կը կոչուին անմիջապէս ուսանելու Վռամշապուհ Սահակ Մեսրոպեան ճանապարհագիտութենէն, եւ ի գործ արկանելու զայն. հովանաւորութիւն, հաւատք եւ գիտութիւն, տեսլական եւ ծրագիր, սերունդի (ընտրեալներու դաս) պատրաստութիւն, եւ յառաջընթաց գործունէութիւն:
5.- Վ. Օշականի առիթով օգտագործեցի հետեւեալ երկու յօդուածները` «Փորձ` սփիւռքի տեսութեան (հերետիկոս մտածումներ), Ա., (3 յուլիս 1987, «Ասպարէզ»). «Սփիւռքի արմատները», Ա., (1 մայիս 1987, «Ասպարէզ»): Դասախօսութիւնը` «Ինքնութեան եւ առաքելութեան տագնապներ» (1 հոկտեմբեր 2000, «Յառաջ»): Եւ Ի. Ճինպաշեանի հարցազրոյցը` «Սփիւռքը իր տագնապներով» (3 փետրուար 1992, «Հորիզոն»):
(Շար. 3 եւ վերջ)
