ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Ներկայ աղէտահար շրջանի առաջին նշանակելի գեղարուեստական խաղարկային ժապաւէնն է Հայկ Օրդեանի բեմադրած «Զուլալի՛»-ն, որ հիմնուած է Նարինէ Աբգարեանի համանուն վէպին վրայ: Մերօրեայ հեքիաթ մը, որ ունի բարոյական առաջադրանք` յոյս ներշնչել հայրենի աղէտահար հանդիսատեսին, եւ ոչ` միայն: Նկարուած է համավարակի եւ պատերազմի ծանր պայմաններու տակ, բայց համավարակն ու պատերազմը ուղղակի պատկերումով ներկայ չեն: Իմաստալից կերպով ներկայ չէին կրնար ըլլալ, որովհետեւ մենք տակաւին չենք կրցած մարսել այդ ահաւոր աղէտները: Ծանրօրէն առկայ են թշուառութիւնը եւ իրենց ճակատագիրին լքուած սահմանամերձ Տաւուշի բնակիչներու հոգեվիճակը:
Յատկանշական է, որ ե՛ւ հեղինակը, ե՛ւ բեմադրիչը արմատներով տաւուշեցիներ են, որոնք հաստատուած են Ռուսիա: Այսինքն ծանօթ են ժապաւէնի թատրին, զգացական կապեր ունին, բայց դէպքերը կը դիտեն առնուազն մէկ քայլ հեռաւորութենէ:
Վէպ մը շատ աւելի լայն ծաւալի համայնապատկեր կը ներկայացնէ, քան` շուրջ 90 վ տեւող ժապաւէն մը: Հոլիվուտ արտադրած էր Թոլսթոյի «Պատերազմ եւ խաղաղութիւնը», սակայն…
Ոչ մէկ ժապաւէն վէպի մը նկարազարդումն է: Բեմագրութիւնը կեդրոնացած է հոգեկան բարդ եւ կրկնակի խոցերու վրայ թերեւս, որովհետեւ այդ կրնայ աւելի հետաքրքրական ըլլալ օտար հանդիսատեսին համար: Մեզի` արտերկրի հայերուս համար, շատ աւելի առաջնահերթ է տեսնել երկրի ընկերային-քաղաքական պատկերը:
Կառոյցը բարդ է, իրադարձութիւնները սահուն կերպով իրար չեն յաջորդեր, կան միջանկեալ վերյիշումներ (flash back) եւ տեսիլներ: Աւելի քան մէկ եւ կէս ժամ տեւող ժապաւէնին ներկայացուցած պատկերը կը սկսի յստականալ միայն վերջին վարկեաններուն: Գրեթէ անկարելի է գրաւոր ներկայացնել հակիրճ, դասաւորուած տրամաբանական դիպաշար:
Բացման պատկերը մղձաւանջ մըն է` տեղադրուած դրախտ բնութեան մէջ: Ընտանիքին տարեց տղամարդը ինքզինք կախած է տան ձեղունէն: Աքիր` տարեց կին մը, երեք օր ամբողջ անշարժ պառկելէ ետք Նազարոսի (մօտ 10 տարեկան տղեկ մը, տե՛ս վերի նկարը) դրդումով ոտքի կ՛ելլէ: Տախտակի շերտեր գամելով` կը փակէ այդ սենեակի պատուհանները (անցեալ էջ մը փակելու խորհրդանի՞շ) եւ կամովին կը ստանձնէ իրեն հետ արիւնակցական կապ չունեցող տղեկի եւ անոր խելակորոյս անկարող մօր (Զուլալի) ապրուստն ու խնամքը: Աքիր, որ հոգատար, բայց խիստ ուժեղ մայր մը ըլլալու բոլոր տուեալները ունի, անզաւակ է: Աքիր անպաշտօն կ՛որդեգրէ Զուլալն ու Նազարոսը:
Դուրսը ջուրի միակ ծորակը ցամքած է: Մեղուները լքած են հնամաշ փեթակները: Հնակարկատ Սագօ (Արման Յովհաննիսեան) չի յաջողիր բանեցնել ինքնաշարժը, որ աւանի միակ միջոցն է հասնելու քաղաք: Ապրուստի համար պայքարող դրացուհիին որդին Երեւան գացած է համալսարան ընդունուելու համար, բայց դրութիւնը անորոշ է: Նոյնիսկ եթէ յաջողի ընդունուիլ, ինչպէ՞ս պիտի…
Աքիրի համար ապրուստ վաստակելու միակ միջոցն է կարկանդակներ պատրաստել, դարսել ձեռնակառքի վրայ եւ վաճառելու համար տանիլ մօտակայ շուկայ, ուր գրեթէ բոլորը կը փորձեն բան մը վաճառել (տե՛ս որմազդը): Նման շուկաներու կարելի է յաճախ հանդիպիլ Հայաստանի մէջ: Ձմեռը մօտ է, Նազարոս կարիք ունի տաք կօշիկներու: Գումարը ապահովելու համար հարկ է վաճառել քանի մը հազար կարկանդակ…
Զուլալի հոգեպէս հաշմուած է, երբ իր աչքին առաջ մայրն ու երկու նորածին եղբայրները կորած են հրդեհի մէջ: Աղջնակը, որ դուրսը կը խաղար, կրնար փրկել անոնց կեանքը, եթէ կանուխ զգուշացնէր իր մայրը: Յանցանքի զգացումը կ՛երկփեղկէ Զուլալին: Մենք կը տեսնենք լուռ Զուլալի մը, որ անհաղորդ է շրջապատին հանդէպ: Կայ նաեւ երկրորդ ներքին Զուլալի մը, որ անդադար հաշուեյարդար կը կատարէ: Կը լսենք անոր յարատեւ մենախօսութիւնը (1):
Զուլալի գրաւիչ եւ անօգնական կին մըն է: Աւանի գիւղացիք չէին փորձեր պաշտպանել զայն, որովհետեւ չէին ակնկալեր, որ ոեւէ տղամարդ պիտի փորձէ մօտենալ անոր: Սակայն հեքիաթներու մէջ չարը միշտ ներկայ է: Ջաղացպանի երիտասարդ որդին կը բռնաբարէ Զուլալին (2): Հին հոգեխոցին կը բարդուի նորը:
Կը բարդուի նաեւ նոր յանցանքի զգացում: Ադաթը կը պահանջէր, որ Զուլալիին հայրը սպաննէ չարագործը: Բայց տղամարդը կը թերանայ, որովհետեւ ներքնօրէն Զուլալին պատասխանատու կը նկատէր իր երկուորեակ որդիներու կորուստին համար: Ապա իր տան մէջ կը ծնի թոռը, հիանալի տղեկ Նազարոսը: Յանցանքի զգացումը հետզհետէ կ՛աճի եւ կը յանգի անձնասպանութեան:
Անցեալի թողած անջնջելի շուքերը կը տեսնենք` սկսած բացման տեսարանէն (Տե՛ս կողքի նկարը): Զուլալի անընդհատ անցեալը կը թերթատէ:
Մենք չենք տեսներ որեւէ հեռատեսիլ կամ լրագիր, չենք լսեր որեւէ ձայնասփիւռ, չենք լսեր որեւէ խօսակցութիւն, որ մեզ տեղեկացնէր, թէ ի՛նչ կը պատահի աւանէն դուրս: Բեմադրիչը աղէտահար աւանին պատուհանները ամուր փակած է այնպէս, ինչպէս Աքիր ամուր փակած էր սգաւոր տան պատուհանները:
Լրատուական միջոցներու փոխարէն` աւանին մէջ կը գործէ գիւղի երիտասարդ արուեստագէտ Համոյի
համեստ միջոցներով պատրաստուած տիկնիկային-ստուերախաղի թատրոնը. տպաւորիչ է: Օրինակ` վիշապներու ռունգերէն ծուխ դուրս կու գայ, հաւանաբար` մեղուաբուծութեան սարքի մը օգնութեամբ (գովելի հնարամտութիւն): Քաղաքական իրադարձութիւններու փոխարէն, մենք կ՛իմանանք հիմնադրական եւ բարոյախօսական առասպելներ բարիի պայքարին մասին` չարին դէմ, թէ ինչպէս երկպառակութեան պատճառով խաթարուած երկինքի (տիեզերքի) հաւասարակշռութիւնը վերականգնուած է շնորհիւ եղբայրական սիրոյ … Վերջինը վստահաբար ակնարկութիւն է Հայաստանի մէջ տիրող թունոտ քաղաքական մթնոլորտին:
Ժողովրդական հիւմըրը կը լսենք ամէնէն տառապահար կերպարներուն` Աքիրին եւ հարեւանուհի Դարիջանին կողմէ: Համոյի ելոյթներէն մէկուն ընթացքին Դարիջան միամիտ ձեւացնող Սագոյին «կը բացատրէ», թէ ինչո՛ւ հրեշտակներ կենտ թիւով թեւեր ունին: Ի հեճուկս դաժան պայմաններու, հայ կինը պահպանած է մտքի պայծառութիւնը: Ելոյթի աւարտին դժուարահաճ Աքիր գեղագիտական ցուցմունքներ կու տայ Համոյին, որ ժպիտով կ՛ընդունի դիտողութիւնը:
Երաժշտական պարուհի խաղալիք մը կը դրդէ երազանք մը, ուր Զուլալի կ՛երեւակայէ, թէ կրկին աղջնակ մըն է: Մշուշի՞, թէ՞ հրդեհի մուխին ընդմէջէն կը յայտնուին մայրը եւ երկու նորածիններու սպիտակ սնարները: Մայրը սիրալիր է, եւ ոչ` մեղադրական: Տեսիլը կարելի է մեկնաբանել որպէս հաշուեփակ: Աքիր կը նկատէ Զուլալիի այլակերպուած վարմունքը եւ հարց կու տայ. «Զուլալի՛, մի տեղդ ցաւո՞ւմ ա»: Մինչ այդ անհաղորդ Զուլալի կ՛ընդունի հաղորդական դէմք եւ կ՛ըսէ. «Չէ՛, այլեւս ոչ մի տեղս չի ցաւում»: Այդ իր առաջին եւ վերջին երկխօսութիւնն է ժապաւէնի մէջ:
Ձեւով մը անկիւնադարձ է: Կ՛իմանանք, որ Դարիջանի որդին յաջողած է: Հնակարկատ Սագօ կօշիկներ կը բերէ Նազարոսի համար: Հարեւան մը Աքիրին գումար կու տայ թերեւս դատարկ փեթակներու դիմաց եւ կը խոստանայ մեղուի երկու «ընտանիք» տալ Նազարոսի (նոր սերունդին): Պազարի մէջ կին մը ծննդաբերութիւն կ՛ունենայ (նոր կեանք): Բակի ծորակէն կը սկսի ջուր հոսիլ: Կը թուի, թէ ոմն նորոգած է զայն…
Հուսկ բանք.- Նկարահանումը հիանալի է: Մարինէ Պետրոսեանին մարմնաւորած Աքիրը անմոռանալի է: Իր տարիքէն շատ աւելի հասուն խաղարկութիւն ցուցաբերած է բնիկ տաւուշցի Նազարոս-Արթուր Մելիքեանը: Երաժշտութիւնը մեծ խանդավառութեամբ յօրինած է տաղանդաւոր Տ. Մանսուրեանը:
Կեանքը տանելի կը դառնայ շնորհիւ ոչ թէ հոգատար իշխանութեան, այլ` համերաշխ մարդոց իրերօգնութեան: Քաղաքական եզրակացութիւնը կը ձգեմ ընթերցողին:
————–
- Հոգեկան երկփեղկումը կրնայ գիտական առումով հիմնաւորուած ըլլալ կամ չըլլալ, բայց այդ էական չէ ժապաւէնի ընկալումին համար:
- Ինչպէ՞ս կարելի է, որ խաւաքարտով շինուած հեքիաթային ջաղացքը ունենայ ջաղացպան:
