ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Հայ եկեղեցւոյ հինգ տաղաւար տօներէն մէկն է Խաչվերացը, որ կը տօնուի սեպտեմբեր 14-ին մօտիկ կիրակին:
Եկեղեցական աւանդութեան համաձայն, Երուսաղէմի առաջին եպիսկոպոս Յակոբոս առաքեալ Քրիստոսի խաչի նմանակը ցոյց տուաւ ժողովուրդին եւ առաջին անգամ երգեց
«Խաչի քո Քրիստոս, երկիր պագանեմք» շարականը:
Հռոմէական կայսրութեան Կոստանդիանոս Մեծ կայսեր մայրը` Հեղինէ թագուհին, տեսիլքի մը մէջ վկայութիւն ստանալով, 326-ին մեկնեցաւ Երուսաղէմ եւ ձեռնամուխ եղաւ Քրիստոսի խաչափայտի գտնուելուն: Խաչի վրայ մահացած մարդու յայտնաբերումը վկայեց Քրիստոսի իրական խաչափայտի յայտնաբերման մասին: Սուրբ խաչի գիւտէն ետք Հեղինէ թագուհի Գողգոթայի վրայ կառուցեց Սուրբ Յարութեան տաճարը եւ հոն կանգնեցուց Տիրոջ խաչափայտը: Տաճարին օծումը տեղի ունեցաւ 14 սեպտեմբեր 335-ին:
Պարսից Խոսրով Բ. Փարւէզ թագաւոր 614-ին յարձակեցաւ Երուսաղէմի վրայ եւ գերեվարեց ու Պարսկաստան տարաւ խաչափայտը:
Բիւզանդիոնի Հերակլ կայսր 628-ին ազատագրեց գերեվարուած խաչափայտը:
Խաչափայտը հանդիսաւոր թափօրով վերադարձուեցաւ Երուսաղէմ: Վերադարձի ճամբուն վրայ խաչափայտը անցաւ Հայաստանէն: Պարսիկներ փորձեցին վերագրաւել խաչը, բայց հայեր` զայն Կարնոյ դաշտին արեւելեան կողմի լեռներուն վրայ ձգելով, դիմագրաւեցին թշնամին եւ ետ մղեցին յարձակումը: Երբ յաղթական վերադարձան, տեսան խաչը դրուած տեղը նոր վճիտ աղբիւր մը բխած է: Կարնոյ արեւելեան կողմը խոյացող այդ լեռը կոչուեցաւ Խաչափայտ, իսկ աղբիւրը դարձաւ ուխտատեղի, որուն մօտ կառուցուեցաւ Խաչկավանքը:
Հերակլ կայսր խաչափայտը երեք տարի Կոստանդնուպոլսոյ մէջ պահելէ ետք անձամբ տարաւ Երուսաղէմ եւ զայն իր ուսին վրայ դրած, Գողգոթայի գագաթը հանելով բարձրացուց Սուրբ Յարութեան վերանորոգուած տաճարին վրայ:
*
* *
Հայ եկեղեցին ունի Սուրբ Խաչին նուիրուած չորս տօն. Սուրբ Խաչի երեւման, Խաչվերաց, Վարագայ Սուրբ Խաչ եւ Սուրբ Խաչի գիւտ:
Խաչվերացի տօնի երեկոյեան եկեղեցւոյ մէջ Կենաց փայտի մասունք պարունակող խաչը ռեհանով եւ բազմերանգ ծաղիկներով կը զարդարեն եւ վարդաջուրով կը ցօղեն: Ապա խաչով ու Աւետարանով թափօր կը կազմուի եւ Անդաստանի կարգ կը կատարուի, տեառնագրելով աշխարհի չորս կողմերը: Արարողութենէն ետք կը սկսի երեկոյեան ժամերգութիւնը:
