Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ
Նորութիւն չէ, որ մեծ եւ փոքր պետութիւններու ղեկավարներ, լրատուամիջոցներ, ընդհանրապէս միջազգային հանրութիւնը երկակի չափանիշներ կը կիրարկեն յատկապէս հակամարտութիւններու ընթացքին: Կը պապանձին, երբ իրենց շահը այդ կը պահանջէ, իսկ կ՛աղմկեն, երբ այդ ձեռնտու է իրենց: Եւ այս ընթացքին որո՛նք կը տուժեն, որո՛նք անտուն, անհայրենիք կը մնան, որո՛նք կը զոհուին` որո՞ւ հոգը: Վերջին քանի մը տարիներուն արցախցիները այդ զգացին իրենց մորթին վրայ, եւ այժմ, երբ հայկական գիւղեր ու աւաններ բռնի կը դատարկուին, ակամայ կը յիշենք, թէ գաղթականներու հարցերով զբաղող ՄԱԿ-ի գործակալութիւններու եւ անոնց ղեկավարները ի՜նչ հոգատարութիւն ցոյց կու տային եւ կու տան այլ երկիրներէ տեղահանուածներուն, գաղթականներուն եւ ապաստանեալներուն: Իսկ այս բոլորին քարոզչութիւնը անշուշտ այլեւս անընդունելի չէ՞:
Յայտնի լուսանկարիչ-լրագրող Պրայան Սոքոլ ՄԱԿ-ի յատուկ պատուէրով լուսանկարած էր տեղահանուած մարդիկ` անշուշտ «մոռնալով» հայերը կամ պաղեստինցիները:
Ն.
Ամէնէն Կարեւոր Բանը
Ի՞նչ կը բերէք, երբ վայրագութեան կամ սպանութիւններու պատճառով կը փախչիք ձեր հայրենիքէն:
Ոմանք փախած են առանց նախազգուշացման: Միւսները շաբաթներ կամ ամիսներ ունէին, որպէսզի մտահոգ կշռադատէին իրենց տարբերակները, մինչեւ աճող վտանգը վերջապէս ստիպեց, որ անոնք հեռանան իրենց տուներէն:
Վերջին տարիներուն ընթացքին գաղթականներու ՄԱԿ-ի գործակալութիւնը աշխատած է լուսանկարիչ Պրայան Սոքոլի հետ գաղթականներու դիմանկարներու նախագիծի վրայ, որ կը կոչուի «Ամէնէն կարեւոր բանը»: Պատկերներու եւ հարցազրոյցներու միջոցով ան կը բացայայտէ որոշ տխուր որոշումներ, որոնց կը բախին գաղթական ընտանիքները, երբ անոնք ստիպուած կ՛ըլլան լքել իրենց տուները:
Այն իրերը, որոնք անոնք կը կրէին, պատկերացում կու տան անոնց կեանքի եւ մշակոյթներու մասին եւ կու տան նշումներ այն հանգամանքներու մասին, որոնցմէ անոնք փախուստ տուած են:
Այստեղ ներկայացուած սուտանցիները հիմնականին մէջ առաջնահերթութիւն կու տային այն առարկաներուն, որոնք կրնային օգնել իրենց ողջ մնալու դէպի անվտանգ ճամբորդութեան ընթացքին` կաթսայ, կացին, ջուրի սափոր, զամբիւղ:
Սուրիացիներուն համար առարկաները հիմնականին մէջ զգացական էին. հին մատանի, պատռուած լուսանկար, բանալի մը այն դրան, որ կրնայ այլեւս գոյութիւն չունենալ:
Անոնք, որոնք փախած էին Մալիէն, յաճախ հետերնին կ՛առնէին իրենց մշակութային ինքնութիւնը արտացոլացնող առարկաներ, մինչդ Կեդրոնական Ափրիկեան Հանրապետութենէն եկածները հակուած էին իրենց հետ բերել գործնական առարկաներ, օրինակ` կարի մեքենայ կամ զոյգ մը անթացուպ:
Տուն վերադառնալ պատրաստուող անկոլացիներէն շատերը դեռ ունին այն իրերը, որոնցմէ փախուստ տուած էին, ոմանք` դեռ 50 տարի առաջ:
Ռոհինճաները, որոնք ստիպուած էին այդքան յանկարծակի փախչիլ, հակուած էին իրենց հետ տանիլ այն ամէնը, որ ունէին, մինչ անոնք զբաղած էին իրենց առօրեայով:
Ցարդ վեց տարբեր երկիրներէ աւելի քան 60 գաղթականներ մասնակցած են այս նախագիծին:
Ստորեւ ներկայացուած ընտրանին կը ներկայացնէ անոնցմէ ոմանք: Թէեւ այս ապշեցուցիչ պատկերները կը լուսաւորեն փորձառութիւնները այն մարդոց, որոնք ստիպուած եղած են փախչիլ, անոնք նոյնպէս կը ստիպեն դիտողներուն մտածել, թէ ինչ կ՛առնէին իրենց հետ, եթէ ստիպուած ըլլային նման վտանգաւոր ճամբորդութիւն կատարել:
Օմար, 37 տարեկան
«Այդ զիս քիչ մը կը թեթեւցնէ իմ վիշտերէս»:
Օմարը կը բռնէ պուզուք (յունական պուզուքիի ընտանիքէն) կամ երկար պարանոցով վին(lute), ամէնէն կարեւոր բանը, որ ինք կարողացաւ իրեն հետ բերել Տոմիզ գաղթակայան, Իրաքի Քիւրտիստանի շրջանէն: Օմար որոշած է, որ ժամանակն է փախչիլ Սուրիոյ մայրաքաղաք Դամասկոսի մէջ գտնուող իր տունէն, այն գիշերը, երբ իր դրացիները սպաննուեցան: Օմար կ՛ըսէ, որ պուզուք նուագելը` «Կարօտի զգացումով կը լեցնէ եւ կը յիշեցնէ իմ հայրենիքը: Կարճ ժամանակով այդ զիս քիչ մը կը թեթեւցնէ վիշտերէս»:
Տուլա, 22
Իր երեխաներուն ապահովութեան հասնելու համար այս երիտասարդ մայրը պէտք էր հաւասարակշռուած գործողութիւն մը կատարէր:
Այս նկարը նկարուելէն քանի մը ամիս առաջ կրկնուող ռմբակոծումները ստիպեցին Տուլային եւ անոր վեց երեխաներուն լքել Սուտանի Կապոյտ Նեղոս նահանգի իրենց գիւղը: Ամէնէն կարեւոր առարկան, որ ան կարողացաւ բերել իրեն հետ, փայտէ ձողն է, որ հաւասարակշռուած էր ուսի վրայ: Ան գործածած է այդ ձողը իր վեց երեխաները տանելու համար Հարաւային Սուտանի Մապան շրջանի Տորօ գաղթակայան, 10-օրեայ ճամբորդութեան ժամանակ: Երբեմն երեխաները չափազանց յոգնած էին քալելու համար` ստիպելով անոր շալկել զիրենք` իւրաքանչիւրը մէկ կողմի վրայ:
Ապտօ Մուսա, 34
Երկու անիւները եւ թիթեղ մը պենզինը Ապտոն տեղափոխեցին ապահով վայր:
Անոր ընտանիքը փախած է Մալիէն, երբ անոր մայրը եւ չորս կիներ եւս առեւանգած են, տարած են անապատ եւ` գնդակահարած: Երբ Ապտօ լսեց կատարուածին մասին, սպասեց մինչեւ մութը կոխելը եւ կնոջ ու երկու երեխաներուն հետ փախաւ անապատ: Քանի մը օր ետք վերադարձաւ մայրը թաղելու: Ամէնէն կարեւոր բանը, որ Ապտօ իրեն հետ բերաւ, մոթոսիքլեթն էր, որուն վրայ նստած էր այս ընտանեկան դիմանկարին մէջ, Պուրքինա Ֆասոյի Մենթաօ գաղթակայանի իրենց ապաստարանէն դուրս: Մայրը թաղելէ ետք Ապտօ կինն ու երեխաները նստեցուցած է ինքնաշարժ, իսկ ինք հօրը հետ հետեւած է մոթոսիքլեթով, որ, ըստ անոր, փրկած է իրենց կեանքը:
Էլիզապեթ, 72
«Այդ իմ մկրտութեանս օրը զիս կնքողին նուէրն էր»:
Էլիզապեթ կ՛ըսէ, որ իր Աստուածաշունչը ամէնէն կարեւոր բանն է, որ ինք բերած է իրեն հետ, երբ ան փախած է Անկոլայի պատերազմէն: Այդ միակ բանն է, որ ան ունի այդ ճամբորդութենէն 52 տարի առաջ: Թէեւ ան ապահովութիւն գտաւ երկրին մէջ, որ այժմ կը կոչուի Քոնկոյի Ժողովրդավարական Հանրապետութիւն, աքսորի մէջ ապրիլը դժուար էր: Եօթը երեխաներու մայր` ան տարիներ շարունակ բաժնուած է ընտանիքի անդամներէն եւ կը պայքարի այն զգացողութեան դէմ, որ իրական տուն չունի: «Այս աշխարհին մէջ վատ բաներ կ՛ըլլան, բայց Աստուածաշունչին մէջ կրնաս գտնել բառեր, որոնք կ՛օգնեն քեզի»:
Հաֆաճա, 60
«Երբ լոյսը կը վառի, ես աւելի ապահով կը զգամ»:
Հաֆաճան իր տունէն դուրս էր, երբ յարձակողները եկան անոր գիւղը` Մյանմարի Ռախին նահանգ: «Եթէ ես նոյնիսկ վայրկեան մը ունենայի, այլ բան ընտրելու համար, ես մեր դրամը կը բերէի,- կ՛ըսէ ան: Մենք ունէինք 500.000 կիաթ (375 տոլար), որ մեր ընտանիքի խնայողութիւնն էր, բայց այն կորսուած է»: Հաֆաճա կը տեսնէ, որ իր տունը կ՛այրի մօտակայ անտառէն, դաշտին մէջէն, որ լեցուն է իր դրացիներու մարմիններով, որոնք ժամանակին չեն կարողացած փախչիլ: Այնուհետեւ ան երեք օր քալեց` մէկ ձեռքին մէջ վահանակը, միւսին` ձեռնափայտը: «Արեւային ուժը կարեւոր է, քանի որ երբ գիշերը կու գայ, լոյսը թոյլ կու տայ ինծի աղօթել եւ եփել,- կ՛ըսէ ան Պանկլատեշէն: Երբ լոյսը կը վառի, ես աւելի ապահով կը զգամ: Ես կորսնցուցած եմ իմ հողս, իմ դրամս եւ իմ տունս, բայց այդ կարեւոր չէ. ես դեռ ունիմ ամուսինս ու երեխաներս: Միւսներուն բախտը այդքան ալ լաւ չէր»:
Ապուպաքր Ահմատու, 45
«Այծը ինծի յոյս կու տայ».
Ապուպաքր կնոջ եւ երկու երեխաներուն հետ աւանակի սայլով փախուստ տուած է Մալիէն` իրեն հետ տանելով առանձին այծ մը: Կ՛ըսէ, որ բացի իր հագած հագուստէն ու քիչ մը դրամէն` այծը միակ բանն էր, որ չէր կրնար ձգել: Այծը կը յիշեցնէր անոր այն բոլոր բաներու մասին, որոնք ան քրտնաջան աշխատած էր տուն վերադառնալու համար: «Այծը ինծի կը բերէ յոյս, ուրախութիւն եւ զգացում, որ ամէն բան կրնայ փոխուիլ դէպի լաւը», կ՛ըսէ Ապուպաքր, որ իր ընտանիքին հետ ապաստանած է Պուրքինա Ֆասոյի Կուտեպու գաղթակայանը: Ան յոյս ունի, որ այդ կը նշէ միւսներուն, որ ինք որոշ չափով մարդ էր Մալիի մէջ:
Մակպուլա, 20
Այս կաթսան բաւական փոքր էր տանելու համար, բայց բաւական մեծ էր իր ընտանիքը կերակրելու համար:
Մապուլան եւ անոր ընտանիքը քանի մը ամիս դիմադրեցին օդային յարձակումներուն, բայց որոշեցին, որ ժամանակն է լքելու Սուտանի Կապոյտ Նեղոս նահանգի իրենց Պոֆէ գիւղը, այն գիշերը, երբ զինուորները ժամանեցին եւ կրակեցին: Իր երեք երեխաներուն հետ Մակպուլա 12 օր ճամբորդած է Պոֆէէն դէպի Էլ Ֆուճ քաղաք, որ կը գտնուի Հարաւային Սուտանի սահմանին: Ամէնէն կարեւոր բանը, որ կարողացաւ իրեն հետ բերել, ճաշ պատրաստելու կաթսան է, որ ան կը պահէ այս լուսանկարին մէջ, որ նկարուած է Հարաւային Սուտանի Մապան շրջանի Ճամամ գաղթակայանին մէջ: Ատիկա բաւական փոքր էր փոխադրելու համար, բայց բաւական մեծ էր իր եւ իր երեք դուստրերուն համար ճամբորդութեան ընթացքին ուտելիք պատրաստելու համար:
Օմար, 102
«Եթէ ձեռնափայտս չունենայի, ես սողալով կը մեկնէի Պանկլատէշ»:
Ամէնէն կարեւորը, որ 102 տարեկան եւ աչազուրկ Օմարը բերած է իրեն հետ, ձեռնափայտն է: Ան եւ գիւղացիները լքած են իրենց տուները` ականատես ըլլալով դրացի գիւղին վրայ սարսափելի յարձակման եւ քանի մը դաժան սպանութիւններու: Օմար գտաւ իր ճամբան` հետեւելով միւս գաղթականներու ձայնին եւ գործածելով իր ձեռնափայտը: Պահ մը, ձկնորսի նաւակէն ցատկելէն ետք, ան եօթը ժամով կորսուեցաւ մանկրոյի անտառին մէջ` մինչեւ վիզը ջուրի մէջ: Ան կու լայ, երբ կը պատմէ սարսափելի հեքիաթը: Ի վերջոյ ան գտաւ իր ճանապարհը դէպի ափ, բայց փորձութենէն ետք ուժասպառ եղած էր: Օմար կ՛ըսէ, որ գիւղէն հեռանալը ամենադժուար բանն էր, որ երբեւէ ըրած է. բայց հիմա, երբ ու ապահով է եւ վերամիաւորուած է իր ընտանիքի հետ, երջանիկ է ու խաղաղ: «Եթէ դուն ծիծաղիս, ուրիշները կը ծիծաղին քեզի հետ: Իսկ եթէ դադարիս ծիծաղելէ, կը մեռնիս»:
Իման, 25
«Քանի դեռ ասիկա ինծի հետ է, ես կապուած եմ Աստուծոյ»:
Իման (նկարուած իր տղուն` Ահմետի եւ աղջկան` Այիշիայի հետ, Թուրքիոյ Նիզիփ գաղթակայանին մէջ) ամիսներ շարունակուող հակամարտութենէն ետք փախուստ տուած է Հալէպի մէջ գտնուող իր տունէն: Ան ստիպուած էր փախչիլ, երբ լսեց պատմությունները զինեալներու, որոնք կիներ կը բռնաբարէին իր քաղաքին մէջ: Սուրիայէն Թուրքիա ճամբորդութիւնը լի էր վտանգներով, եւ Իման կորսնցուց հինգ հարազատներ: Ամէնէն կարեւորը, որ ան կարողացաւ բերել իրեն հետ, Քուրանն է, որ ան կը պահէ: Իման կ՛ըսէ, որ Քուրանը պաշտպանուածութեան զգացում կը ներշնչէ: «Քանի դեռ անիկա ինծի հետ է, ես կապուած եմ Աստուծոյ»:
Ֆիտելին, 13
«Ես կ՛ուզեմ ուսանիլ, որպէսզի կարողանամ մէկը դառնալ»:
Ֆիտելին կը պահէ դպրոցական նոթատետրերէն մէկը, որ ան կարողացաւ փրկել, երբ իր ընտանիքին հետ փախաւ իր կեանքը փրկելու համար. անոնք նստան նաւ, անցան Ուպանկի գետը Կեդրոնական Ափրիկէի Հանրապետութենէն մինչեւ Պատանկա, Քոնկոյի Ժողովրդավարական Հանրապետութիւն: Վերջին կաթիլը եղաւ այն ժամանակ, երբ դեռահասը եւ անոր ընկերները տեսան, որ գործարար մը մահապատժի կ՛ենթարկուի: Ֆիտելին կը յիշէ, թէ ինչպէ՛ս կը ճչար, երբ ինք կը վազէր տուն: Անոր հայրը որոշեց, որ պէտք է անմիջապէս հեռանան: «Ես չկարողացայ առնել իմ դպրոցական պայուսակս, կօշիկներս կամ գունաւոր ժապաւէնները` մազերուս համար, բայց բերի իմ նոթատետրերս եւ գրիչս», կ՛ըսէ լաւագոյն աշակերտուհին: «Մենք շատ տանջուած ենք: Ես կ՛ուզեմ ուսանիլ, որպէսզի մէկը դառնամ»:
Սեպասթիան, 65
«Հայրս ինծի տուաւ իր բաճկոնը, որ տաքնամ»:
Սեպասթիան 7 տարեկան էր այն գիշեր, երբ անոր ընտանիքը, փախչելով Անկոլայի անկախութեան պատերազմէն, հասաւ երկիր, որ այժմ յայտնի է որպէս Քոնկոյի Ժողովրդավարական Հանրապետութիւն: Մօտ 60 տարի ետք ան կը յիշէ. «Ցուրտ էր, եւ հայրս ինծի տուաւ իր բաճկոնը` զիս տաքցնելու համար: Ես այն հագած էի, երբ մենք կը հատէինք սահմանը: Երբ ես կը տեսնեմ այդ բաճկոնը, նոյնիսկ հիմա, երբ մենք կը խօսինք անոր մասին, ես կը մտածեմ Անկոլայի մասին: Այն օրը, երբ ես կարողանամ վերադառնալ Անկոլա, ասիկա իմ վրաս կ՛ըլլայ, եւ ես կը յիշեմ հայրս: Ես բաճկոնը կը հագնիմ, քանի որ հիմա ե՛ս հայր եմ»:
