ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Մոնրէալի «Հորիզոն» հրատարակչութեան նախաձեռնութեամբ 2021-ին լոյս տեսաւ Թադեւոս Յակոբեանի «Պատմական Հայաստանի քաղաքները» գիրքը: Հատորին մեկենասն է Մոնրէալի հայ կեդրոնի տարեցներու միութիւնը, ի յիշատակ` Հայոց ցեղասպանութեան նահատակներուն:
Երկու խօսքին մէջ «Հորիզոն»-ի խմբագրութիւնը կ՛ըսէ, որ պատմաբան Թադեւոս Յակոբեանի այս աշխատութիւնը կը հանդիսանայ այն միակ հազուագիւտ աղբիւրը, ուր մէկ հրատարակութեան մէջ համախմբուած կրնանք գտնել Արեւմտեան Հայաստանի հայկական 72 բնակավայրերու տեղագրութիւնը:
Թադեւոս Յակոբեան կ՛ըսէ, որ տակաւին ՆՔ Գ.- Բ. հազարամեակներուն ձեւաւորուած ցեղային միութիւններու տարածքին` Միտանիի, Հայասա- Ազզիի ու Նայիրեան երկիրներուն եւ անոնց յաջորդած միւս պետական միաւորումներուն մէջ արդէն գոյութիւն ունէին տասնեակ բերդեր ու բերդաքաղաքներ: Մեծ թիւով բերդեր ու բերդաքաղաքներ յայտնաբերուած են ուրարտական պետութեան մէջ:
Տնտեսական կեանքի զարգացման զուգահեռ, հելլէնական դարաշրջանին մեծ վերելք կ՛ապրին նաեւ քաղաքները: Զարգացման նոր շրջան կ՛ապրին հին քաղաքները` Վան, Արմաւիր, Մալաթիա, Մանազկերտ եւ Արճէշ: Ծնունդ կ՛առնեն նոր քաղաքներ` Երուանդաշատ, Բագարան, Բագաւան, Զարիշատ, Զարեհաւան, Արտաշատ եւ Տիգրանակերտ:
Աւատապետութեան շրջանին Հայաստանի հելլէնական քաղաքները աստիճանաբար կը յետադիմէին: Միաժամանակ յառաջացած են շարք մը քաղաքներ` Արզն, Բաղէշ, Խլաթ, Կարին, Ոստան, Ադամակերտ, Սպեր, Նախճաւան եւ Մուշ, իսկ գլխաւորներն էին` Վաղարշապատ, Դուին եւ Արշակաւան:
Քաղաքներու համընդհանուր անկումը տեղի ունեցած է արաբական տիրապետութեան շրջանին` Է.- Թ. դարերուն, երկրի տնտեսական կեանքի ընդհանուր յետադիմութեան պատճառով: Նախորդ դարերու քաղաքներէն շատեր վերածուեցան բերդաքաղաքներու ու բերդերու: Մայրաքաղաք Դուին եւս մեծապէս տուժեց:
Հայաստանի մէջ քաղաքային կեանքը աննախընթաց վերելք ապրեցաւ Բագրատունեաց թագաւորութեան շրջանին (885-1045): Աշխուժացան հին քաղաքները` Դուին, Վան, Նախճաւան, Բաղէշ, Հեր եւ Բագարան եւ ձեւաւորուեցան նոր քաղաքներ` Անի, Կարս, Արծն, Խլաթ, Մուշ, Լոռի, Կապան եւ Երազգաւորս: Քաղաքային կեանքի զարգացումը պայմանաւորուած էր Բագրատունեաց թագաւորութեան տարանցիկ դիրքով եւ մնայուն խաղաղութեամբ:
Մեծ քաղաքները բաղկացած էին երեք մասէ` միջնաբերդէ, բուն քաղաքէն (շահաստան) եւ արուարձաններէ: Քաղաքային բնակչութեան հիմնական մասը կը կազմէին արհեստաւորներն ու առեւտրականները:
Հայաստանի ծաղկած քաղաքներէն շատեր սելճուքեան արշաւանքներուն ժամանակ կողոպտուեցան եւ աւերուեցան: Իսկ մոնկոլական արշաւանքներու ընթացքին ծանր հարուած ստացան արհեստագործութեան եւ առեւտուրի կեդրոններ դարձած քաղաքները: Մոնկոլներ աւերեցին Անին, Կարսը, Դուինը, Լոռին, Էրզրումը, Երզնկան, Խլաթը, Արճէշը, Մանազկերտը, Վանը եւ Մուշը:
Լենկթիմուրի եւ Քարաքոյունլու ու Աքքոյունլու թուրքմէնական ցեղերու տիրապետութեան շրջանին (ԺԴ. – ԺԶ. դարեր) Հայաստանի քաղաքները ենթարկուեցան նոր, աւելի ահաւոր կողոպուտի, աւերումներու եւ գերեվարութիւններու: Քարաքոյունլուներու ժամանակ Երեւան դարձաւ վարչական կեդրոն: Կազմաւորուեցան Ջուղա, Ագուլիս եւ Գաւառ առեւտրական աւանները:
Թուրք-պարսկական տիրապետութեան շրջանին, ԺԶ. – ԺԸ. դարերուն, Հայաստանի քաղաքներէն համեմատաբար նշանաւոր էին Երեւանը, Էրզրումը, Վանը, Երզնկան, Կարսը, Պայազիտը, Խլաթը, Պիթլիսը, Մուշը, Արճէշը, ինչպէս նաեւ Սեբաստիան, Մալաթիան եւ Տիգրանակերտը:
Հայերէն ետք, Արեւելեան Հայաստանի քաղաքներու բնակչութեան մէջ զգալի տոկոս կը կազմէին թաթարներն ու պարսիկները, իսկ Արեւմտեան Հայաստանի քաղաքներուն մէջ` թուրքերն ու քիւրտերը:
Քաղաքները անբարեկարգ վիճակի մէջ էին: Բնակարանները միայարկանի էին, իսկ փողոցները` նեղ, ոլորապտոյտ եւ ցեխոտ: Քաղաքներէն շատեր չունէին ըմպելի ջուր:
Արեւելեան Հայաստան 1828-ին կցուեցաւ Ռուսական կայսրութեան եւ համեմատաբար նպաստաւոր պայմաններ ստեղծուեցան տնտեսութեան զարգացման համար:
Հայաստանի քաղաքները առհասարակ փոքր էին եւ սերտօրէն կապուած գիւղատնտեսութեան հետ, իսկ արհեստներն ու առեւտուրը գերազանցօրէն միայն տեղական նշանակութիւն ունէին:
Երեւանի նահանգին մէջ կային հինգ քաղաքներ` Երեւան, Ալեքսանդրապոլ, Նախիջեւան, Օրտուպատ եւ Նոր Պայազիտ: Կարսի մարզին քաղաքներն էին` Կարս, Սարըղամիշ, Կաղզուան, Արտահան եւ Օլթի: Իսկ Ելիզաւետպոլի ու Թիֆլիսի նահանգներու հայկական կամ հայաշատ քաղաքներն էին` Շուշի, Գորիս, Ախալքալաք եւ Ախալցխա:
Իսկ Արեւմտեան Հայաստանի քաղաքներէն նշանաւոր էին Էրզրումը, Երզնկան, Կամախը, Սեբաստիան, Մալաթիան, Խարբերդը, Մուշը, Խլաթը, Պիթլիսը, Շատախը, Վանը եւ Պայազիտը: Այդ քաղաքները հայաթափ եղան եւ թրքական եաթաղանին 1915-1916-ին զոհ գացին մէկուկէս միլիոն հայեր:
Հեղինակը այբբենական կարգով ներկայացուցած է Արեւմտեան Հայաստանի, ինչպէս նաեւ Փոքր Ասիոյ հայաշատ բնակավայրերուն տեղագրութիւնը:
