Արցախ` Հայկական Ինքնութեան Պաշտպանութեան Միջնաբերդ. Աղուանից Սարգիս Կաթողիկոսին Հրաժարումը Եւ Իբրեւ Եպիսկոպոս` Գաղթական Արցախցիներու Առաջնորդ Եւ Հաղբատի Վանահայր

Մելիք Բախտամի Վերադարձը
Արցախ Եւ Սպանութիւնը

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Արցախի մէջ 1797-ին սկսած սովը, երաշտը եւ ժանտախտը աւեր կը գործէին, եւ արցախցիք զանգուածաբար կը հեռանային իրենց հայրենի բնօրրանէն, ապաստան գտնելով տարբեր երկիրներու եւ յատկապէս Վրաստանի մէջ: Ժողովուրդին հետ Վրաստան տեղափոխուած էին նաեւ մելիքները:

Նոյն ժամանակ Գանձակի մէջ կեդրոնացած Աղուանից Սարգիս կաթողիկոս Հասան Ջալալեան իր Դանիէլ բէկ եղբօր որդի Բաղդասար վարդապետին եւ այլ ազգականներու հետ 25 մարտ 1798-ին Թիֆլիս տեղափոխուեցաւ: Գէորգի ԺԲ. թագաւոր մեծ յարգանքով եւ պատիւներով ընդունեց Հասան Ջալալեանները:

Ժանտախտի համաճարակը, հետզհետէ տարածուելով հասաւ Թիֆլիս: Գէորգի թագաւոր վիրահայոց առաջնորդ Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Ակնեցիի միջոցով Ղուկաս Ա. կաթողիկոսէն խնդրեց Սուրբ Գեղարդը Էջմիածինէն Թիֆլիս ուղարկել: Աստուածամուխ Սուրբ Գեղարդը այն նիզակն է, որով հռոմէացի Ղունկիանոս հարիւրապետը խաչի վրայ խոցած է Քրիստոսի կողը, եւ իսկոյն արիւն եւ ջուր ելած է: Տէրունի այս սրբութիւնը Թադէոս առաքեալ հետը Հայաստան տարած է: Սուրբ Գեղարդի զօրութեան եւ հրաշագործութեան մասին բազում վկայութիւններ կան: Վրացիք հաւատացած էին, որ Սուրբ Գեղարդը վերջ կու տայ համաճարակին:

Ղուկաս կաթողիկոս մերժեց վրաց արքային խնդրանքը, որովհետեւ վստահութիւն չունէր վրան եւ կը կասկածէր, որ ան նուիրական սրբութիւնը յետոյ կը վերադարձնէ Էջմիածին: Նաեւ նոյն օրերուն Վաղարշապատի մէջ ալ ժանտախտ յայտնուած էր եւ իրենք նոյնպէս պէտք ունէին Սուրբ Գեղարդին:

Գէորգի թագաւոր կրկին ու կրկին թախանձեց եւ Ղուկաս կաթողիկոս Սուրբ Գեղարդը 3 նոյեմբեր 1798-ին Յովհաննէս արքեպիսկոպոսին հետ Թիֆլիս ուղարկեց: Յովհաննէս արքեպիսկոպոս այսպիսով ստացաւ Գեղարդակիր անունը:

Սուրբ Գեղարդին շնորհիւ ժանտախտը փարատեցաւ:

***

Աղուանից Սարգիս կաթողիկոսին Թիֆլիս հաստատուիլը եւ անոր նկատմամբ Գէորգի թագաւորին ջերմ վերաբերմունքն ու համակրանքը հաճելի չէր Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Ակնեցիի, մանաւանդ որ Սարգիս կ՛ուզէր Վրաստան հաստատուած արցախցիներուն հոգեւոր պետը ըլլալ:

Իրենց հնադարեան սուրբ աթոռը պահպանելու նախանձախնդրութեամբ, գաղթական արցախցիք ալ կ՛ուզէին որ Սարգիս կաթողիկոս իրենց հոգեւոր պետը ըլլայ եւ Էջմիածինէն անկախ մնայ:

Գէորգի թագաւոր, վրացահայութիւնը պառակտելու եւ տկարացնելու, ինչպէս նաեւ Էջմիածնի հեղինակութիւնը հակակշռելու մտադրութեամբ, քաջալերեց արցախցիները:

Գէորգի թագաւոր Ղուկաս կաթողիկոսին առաջարկեց Սարգիսը Ղարաբաղի գաղթականներուն առաջնորդ նշանակել եւ Հաղբատի վանքը անոր տալ: Ղուկաս կաթողիկոս բացարձակապէս մերժեց, եւ արքունիքին ու Էջմիածնի միջեւ հակառակութիւնները սրեցան:

Գէորգի թագաւոր, վշտացած, յայտնեց, որ եթէ իր առաջարկը չկատարուի, ինք կ՛արգիլէ որ Էջմիածինէն ոեւէ հոգեւորական իրաւունք ունենայ Վրաստանի սահմաններէն անցնելու եւ տեղացի հայերէն տուրք հաւաքելու:

Ղուկաս կաթողիկոս, տեսնելով որ Վրաստանի հայերը բոլորովին կը կտրուին Էջմիածինէն, ստիպուած զիջեցաւ եւ խոստացաւ որ թագաւորին ցանկութիւնը կը կատարուի, բայց Սարգիս պէտք է անձամբ Էջմիածին գայ եւ իր հաւատարմութիւնը յայտնէ:

Սարգիս կաթողիկոս իր եղբօրորդի Բաղդասար վարդապետին հետ Էջմիածին գնաց, ուր սառն ընդունելութեան արժանացաւ:

Ղուկաս Ա. Սարգիսը չէր ճանչնար իբրեւ կաթողիկոս: Սարգիս ստիպուած հրաժարեցաւ իր կաթողիկոսական կոչումէն եւ մնաց եպիսկոպոս: Ղուկաս Ա. զայն Հաղբատի վանահայր եւ Ղարաբաղի գաղթականներու առաջնորդ նշանակեց:

Սարգիս խոստում տուաւ, որ ինք իրաւունք չունի կաթողիկոսական կնիք եւ տիտղոս գործածելու, այլ արքեպիսկոպոսի աստիճան պիտի կրէ եւ առաջնորդական կնիք պիտի գործածէ:

Գէորգի ԺԲ. թագաւոր երկու հրովարտակներով հաստատեց Սարգիս արքեպիսկոպոսը իբրեւ Հաղբատի վանահայր եւ Ղարաբաղի գաղթական հասարակութեան առաջնորդ:

***

Արցախի մէջ Գանձասարի հակաթոռ երկու կաթողիկոսներ կային. Իսրայէլ կաթողիկոս` Ամարասի վանքին եւ Սիմէոն Փոքր կաթողիկոս` Երից Մանկանց վանքին մէջ: Անոնք Իպրահիմ Խալիլ խանին հովանաւորութիւնը կը վայելէին:

Տակաւին նոր Սարգիս արքեպիսկոպոս Հաղբատի վանահայր եւ գաղթական արցախցիներու առաջնորդ նշանակուած էր, երբ Սիմէոն Փոքր կաթողիկոս Իպրահիմ Խալիլ խանին հակադրուելով փախուստ տուաւ Արցախէն եւ Թիֆլիսի մէջ բնակութիւն հաստատեց:

***

Դիզակի մելիք Բախտամ Մելիք Եգանեան Իպրահիմ Խալիլ խանի մատնութեան վրայ` իբրեւ քաղաքական յանցագործ, Պարսկաստան տարուած եւ տարիներէ ի վեր Արտապիլի բերդին մէջ բանտարկուած մնացած էր:

Աղա Մոհամէտ շահ, երբ 1797-ի գարնան արշաւանքի սկսած էր դէպի Արցախ, անցաւ Արտապիլէն: Արտապիլի մէջ կը գտնուի Սաֆաուի տերվիշներու հիմնադիր շէյխ Սաֆիէտտին Արտապիլիի (1252/3-1334) դամբարանը, որ ուխտատեղի է: Աւանդութեան համաձայն, պարսից արքան իբրեւ ուխտաւոր այցելեց դամբարանը եւ յետոյ բերդ գնաց, բանտարկեալներուն մօտ, որ ով որ արժանի է, ներում շնորհէ անոր:

Արտապիլի բերդին մէջ միայն քաղաքական յանցաւորներ կը պահէին: Շահը անոնցմէ շատերուն ներում շնորհեց: Մելիք Բախտամ եւս ներման արժանացաւ, մանաւանդ երբ շահը իմացաւ որ անոր նախնիները մեծ ծառայութիւններ մատուցած են Պարսկաստանի:

Աղա Մոհամէտ շահ մելիք Բախտամի առաջարկած էր իր հետ Ղարաբաղ երթալ եւ ստանձնել հայրենի իշխանութիւնը: Բայց մելիքը, որ հաւատացեալ քրիստոնեայ էր եւ տարիներէ ի վեր իր կրօնական պարտաւորութիւնները չէր կատարած եւ պահք չէր պահած, ուզեց նախ Էջմիածին երթալ եւ մեղքերը քաւել:

Մելիք Բախտամ Էջմիածինէն Արցախ վերադարձաւ այն ժամանակ երբ Աղա Մոհամէտ շահ Շուշիի մէջ սպաննուած եւ Իպրահիմ Խալիլ խան վերադարձած էր:

Մելիք Բախտամ իր հայրենիքը գտաւ սոսկալի թշուառ վիճակին մէջ: Սովն ու համաճարակը աւեր կը գործէին, իսկ ժողովուրդը զանգուածաբար բռնած էր գաղթի ճամբան:

Իպրահիմ Խալիլ խան, իմանալով որ մելիք Բախտամ վերադարձած է, սկսաւ բարեկամութիւն կեղծել, զայն հրապուրելու եւ ծուղակը ձգելու համար:

Իպրահիմ Խալիլ խանի համար այժմ ամէնէն վտանգաւորը մելիք Բախտամն էր: Միակ հեղինակութիւնը, որ միւս մելիքներու հեռացումէն ետք մնացած էր Արցախի հայութեան մէջ: Տակաւին, մելիք Բախտամ ազատութիւն ստացած էր Աղա Մոհամէտ շահին շնորհիւ: Դիզակ սահմանակից էր Պարսկաստանի, եւ Դիզակի մելիքները աւանդականօրէն լաւ յարաբերութիւններ ունեցած են պարսկական արքունիքին հետ:

Իպրահիմ Խալիլ խան բարեկամաբար մելիք Բախտամը ճաշի հրաւիրեց եւ թունաւորելով սպաննեց զայն:

Մելիք Բախտամի գերեզմանին վրայ արձանագրուած է.

«Յայսմ տապանի հանգչի մարմին` քաջ եւ արի մելիք Բախտամին. սա էր որդի մելիք Աթամին. մահ եւ վախճան պատմեն սորին մահադեղով Իբրահիմ խանին. եւ որք հանդիպիք ի տապան սորին, միով բանիւ ողորմի ասէք, ամէն»:

Մելիք Բախտամի որդի մելիք Աբաս, որ հօր բանտարկութեան տարիներուն վարած էր Դիզակի մելիքութիւնը, կրկին ստանձնեց իշխանութիւնը:

***

Պարսկական իշխանութիւնները թշնամական վերաբերմունք ունէին Ռուսաստանի հետ համագործակցող ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանի նկատմամբ:

Յովսէփ արքեպիսկոպոս Թիֆլիս այցելելէ ետք, նախքան Ռուսաստան վերադառնալը, կը պատրաստուէր Էջմիածին մեկնելու, բայց մերձաւորներ զգուշացուցին զայն Ղուկաս կաթողիկոսին այցելելու վտանգաւոր հետեւանքներու մասին:

Իր կարգին Յովսէփ արքեպիսկոպոս նամակով մը Թադեւոս վարդապետին թելադրեց ձեռնպահ մնալ Էջմիածին այցելելու մտադրութենէն: Արքեպիսկոպոսը կը գրէր. «Վասն գնալոյդ ի սուրբ Աթոռն այնպէս գիտացիր, զի չեմ անհամաձայն, բայց յայսմ ժամանակի յինէն առաքեցեալ այրն եւ թուղթն կործանման պատճառ սուրբ Տանն»:

Յովսէփ արքեպիսկոպոս Յովհաննէս Լազարեանի շնորհիւ արժանացած էր Փաւէլ Ա. կայսեր բարեհաճութեան:

Յովսէփ արքեպիսկոպոսին հետ իբրեւ դեսպաններ Թիֆլիսէն Ռուսաստան ճամբայ ելան Վարանդայի մելիք Ջումշուդ եւ Գիւլիստանի մելիք Ֆրէյդուն: Արքեպիսկոպոսը խրախուսած էր զանոնք, իր միջնորդութիւնը խոստացած եւ վստահեցուցած որ կայսեր ընդունելութեան կ՛արժանանան:

Մելիքները ռուսական զօրքի առաքման պահանջ պիտի չդնէին, այլ խնդրագիրով պիտի դիմէին, ներկայացնելով քանի մը առաջարկ.

ա) Զինական օժանակութիւն Ղարաբաղի մէջ հայոց պետականութեան վերականգնման եւ իսլամական տիրապետութենէն ազատագրուելու համար:

բ) Եթէ օժանդակութիւնը անհնար է, ապա խնդրել վրաց թագաւորէն Վրաստանի մէջ ժամանակաւոր ապաստան տալու մելիքներուն:

գ) Եթէ ատիկա եւս անհնար է, ապա թոյլատրել փոխադրուելու Ռուսաստան` իրենց հպատակ ողջ բնակչութեամբ հանդերձ:

Մելիքները Աստրախան հասնելէ ետք հոն սպասեցին, իսկ Յովսէփ արքեպիսկոպոս ճամբան շարունակեց դէպի Պետերբուրգ: Ան Պետերբուրգէն լուր պիտի ղրկէր մելիքներուն, թէ երբ բարեհաճութիւն ստացուած է եւ անոնք կրնան արժանանալ կայսեր ընդունելութեան:

Յովսէփ արքեպիսկոպոս Պետերբուրգ հասնելէն ետք տեսաւ որ քաղաքական իրադրութիւնը բոլորովին փոխուած է: Այլեւս խօսք չկար Անդրկովկասի մէջ քրիստոնեայ պետութիւն ստեղծելու մասին: Մելիքները Ղարաբաղի մէջ իրենց իշխանութիւնները վերահաստատելու մասին չէին կրնար հարց բարձրացնել: Նախընտրելի էր աշխատիլ ժողովուրդը Ղարաբաղէն հանելու եւ Ռուսաստան գաղթեցնելու ուղղութեամբ:

Ղուկաս Ա. կաթողիկոս, Յովսէփ արքեպիսկոպոսի միջոցով շնորհաւորական ուղերձ ուղարկեց Փաւէլ Ա. կայսրին եւ երկու խնդրանք յղեց. նախ որ հայ ժողովուրդին նկատմամբ խնամակալական վերաբերմունք դրսեւորուի, երկրորդ` ինչպէս Եկատերինա կայսրուհին շնորհած էր Սիմէոն կաթողիկոսին «զհրովարտակ ողորմութեան», նոյնպէս եւ Փաւէլ կայսրը իրեն շնորհէ:

Կաթողիկոսը կայսեր ուղարկած իր ուղերձին մասին տեղեակ պահեց Յովհաննէս Լազարեանը. «Դիմելոց է ի կայսերական դուռն, եւ մեք պատկան գիտելով ահա գրեցաք զթուղթ շնորհաւորութեան եւ աղերսանաց առ նորին կայսերական գերամերձ բարձրագահութիւնն»: