Ա. Ի՞նչ է մշակութային ժառանգութիւնը
Ըստ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի վիճակագրութեան հիմնարկին(1), մշակութային ժառանգութիւնը կը ներառէ հնագոյն մշակոյթի մնացորդներ, յուշարձաններ, վայրերու եւ շինութիւններու ամբողջութիւններ (շէնքեր, քաղաքներ, ճարտարապետական մնացորդներ), ինչպէս նաեւ թանգարաններ, որոնք ունին խորհրդանշական, պատմական, գեղարուեստական, գեղագիտական, ցեղային-մարդաբանական, գիտական եւ ընկերային արժէքներ: Անիկա կը ներառէ շօշափելի (նիւթական) ժառանգութիւնը (շարժական, անշարժ եւ ստորջրեայ), եւ ոչ նիւթական ժառանգութիւնը (intangible cultural heritage, ICH)` մշակութային եւ բնական ժառանգութեան մնացորդներուն, վայրերուն կամ յուշարձաններուն ընդմէջէն: Սահմանումը կը բացառէ այն տեսակները, որոնք կապուած են փառատօններու, տօնակատարութիւններու կամ նման նախաձեռնութիւններու հետ: Կ՛ընդգրկէ արդիւնաբերական ժառանգութիւնը եւ քարանձաւային նկարները:
Իրարմէ անքակտելի են մշակութային այս երկու տեսակի ժառանգութիւնները: Ոչ նիւթական մշակութային ժառանգութեան առանցքը կը կազմեն նաեւ ձայնագրութիւնները, բարբառը, ճաշը, ազգային տարազները, եկեղեցական ու տոհմիկ աւանդութիւնները, կատարողական արուեստը, պատմագրութիւնը, աւանդական արհեստները կամ նորօրեայ արհեստագիտական հմտութիւնները, որոնք կը փոխանցուին սերունդէ սերունդ:
Բ. Հայկական մշակութային ժառանգութեան պահպանման կազմակերպութիւններ եւ կեդրոններ
1970-ական թուականներուն, Արեւմտեան Հայաստանի յուշարձաններու ուսումնասիրութեան եւ վկայագրման ձեռնարկած է ճարտարապետ Արմէն Հախնազարեան (1941-2009)(1), որ 1982-ին Գերմանիոյ մէջ հիմնած է Հայկական ճարտարապետութիւնն ուսումնասիրող հասարակական կազմակերպութիւնը (ՀՃՈՒ. Research on Armenian architecture; RAA):
1996-ին Լոս Անճելոսի մէջ կը ստեղծուի կազմակերպութեան ամերիկեան մասնաճիւղը, իսկ հայաստանեան գրասենեակը 1988-89 թուականէն պաշտօնապէս կ՛արձանագրուի կազմակերպութեան անդամակցած Արմէն Հախնազարեանի գործակից` յուշարձանագէտ եւ պատմաբան Սամուէլ Կարապետեանի(2) ջանքերով, իսկ 2010-ին Երեւանի մէջ անիկա կը վերափոխուի հիմնադրամի:
Մինչեւ 2020 հայաստանեան գրասենեակի տնօրէնն էր Սամուէլ Կարապետեանը, որուն մահէն ետք գրասենեակը կը կառավարուի տնօրէն խորհուրդով:
Աղբիւր` https://raa-am.org/ կայքէջ:
Դոկտ. Համլետ Պետրոսեանի(3) (Երեւանի պետական համալսարան) եւ դոկտ. Աննա Լեյլոյեան-Եկմալեանի(4) (Արեւելեան լեզուներու եւ քաղաքակրթութիւններու պետական հիմնարկ, INALCO, Փարիզ) նախաձեռնութեամբ, ստեղծուեցաւ «Արցախի մշակութային ժառանգութեան մշտադիտարկում» (MONUMENT WATCH) անկախ ակադեմական հարթակը, որ պիտի արձանագրէ եւ միջազգային գիտական ու մշակութապահպան հանրութեան ներկայացնէ Արցախի մշակութային ժառանգութեան վիճակն ու փոփոխութիւնները` մասնագիտացած ձեւով:
Ծրագրի հիմնական նպատակն է 44-օրեայ պատերազմին պատճառով Արցախի Հանրապետութեան` Ազրպէյճանի վերահսկողութեան տակ անցած տարածքներուն եւ արցախեան-ազրպէյճանական սահմանային գօտիին մէջ անշարժ մշակութային ժառանգութեան, թանգարաններուն, մշակութային օճախներուն քարտէսագրումը եւ անոնց վիճակները արձանագրելը (աւեր, ձեւափոխում, վերօգտագործում, քանդակներու, պատկերներու, արձանագրութիւններու ջնջում ու փոփոխութիւն եւ այլն):
Աղբիւր` https://monumentwatch.org/
«Պատմական միջավայրի պահպանութեան պետական ծառայութիւն»-ը (ՊՈԱԿ) նմանօրինակ նպատակներով կը գործէ, վեց շրջանային պետական ծառայութիւններով (Շուշի, Հադրութ, Քաշաթաղ, Ասկերան, Մարտունի, Մարտակերտ), ինչպէս նաեւ չորս պատմամշակութային արգելոցներով («Տիգրանակերտ», «Հունոտի կիրճ, «Ազոխի քարանձաւ» եւ «Տողի Մելիքական ապարանք»):
Աղբիւր` https://www.artsakhmonuments.com/ կայքէջ
Այլ կազմակերպութիւններ եւ աղբիւրներ
– tigranakert.am կայքէջ, https://tigranakert.am/?fbclid=IwAR1iDzOe9yFCu3N1LRBTJlQVf6aYzUGJVjRgCjO3XzvNqn_CxI8FQ8pQ0ho
– khachkar.am կայքէջ, https://www.khachkar.am/en/
– Արեւմտահայաստանի եւ արեւմտահայութեան հարցերու ուսումնասիրութեան կեդրոն, https://www.arevmdahaiastan.net/am/
Գ. Նորօրեայ մշակութային եղեռնը
44-օրեայ պատերազմի պատճառով Ազրպէյճանի վերահսկողութեան տակ անցած տարածքներուն մէջ գտնուող իւրաքանչիւր հայկական յուշարձան եւ եկեղեցի կ՛ենթարկուի բռնազաւթման, ուր ազրպէյճանցիները զէնքով կը մտնեն, ազան կ՛երգեն, արհամարհական բաներ կ՛ընեն ու կը սրբապղծեն(5):
Այս իրադարձութիւններուն զուգահեռ, Եւրոպական խորհրդարանը մարտ 9-ին ընդունեց Լեռնային Ղարաբաղի մշակութային ժառանգութեան ոչնչացման մասին բանաձեւ մը(6), ուր խստօրէն դատապարտուեցաւ Ազրպէյճանի շարունակական քաղաքականութիւնը` ջնջելու եւ ժխտելու հայկական մշակութային ժառանգութիւնը` զայն նկատելով հայատեացութեան ծաւալող քաղաքականութիւն. նաեւ մտահոգութիւն յայտնուեցաւ համամարդկային նշանակութիւն ունեցող մշակութային ժառանգութեան շարունակական ոչնչացման քաղաքականութեան ապագայ հետեւանքներուն մասին` զայն նկատելով կորուստ թէ՛ տուժած կողմին, թէ՛ ալ միջազգային հանրութեան:
Դ. Դիմադրող Խրամորթ գիւղը
Ստեփանակերտէն 21 քմ հեռաւորութեան վրայ գտնուող Ակնան 44-օրեայ պատերազմին դաւադիր ստորագրութեամբ յանձնուեցաւ թշնամիին: Անոր մօտ կը գտնուի Խրամորթ գիւղը, որուն բնակիչները շարունակեցին գործել իրենց հողին ամուր կառչելով. զանց առնելով սահմանամերձ ըլլալու իրողութիւնը, հոն հաստատուեցան տեղահանուած 11 ընտանիքներ:
«Ապառաժ»-ի հաղորդումով(7), փետրուար 24-ին, ազրպէյճանցիները բարձրախօսներով փորձած են ահաբեկել Խրամորթի բնակիչներ` անոնց կոչ ուղղելով հեռանալու այդ տարածքներէն:
Ե. Խրամորթի մշակութային ժառանգութիւնը
Խրամորթի մէջ պահպանուած են 12-19-րդ դարէն Հին Խրամորթ գիւղատեղին, 1800-1876 թուականներու Հին Խրամորթ եկեղեցին, 12-19-րդ դարերու Հին Խրամորթ խաչքարը, 19-րդ դարու Հին Խրամորթ գերեզմանոցը, 1830 թուականի Հին Խրամորթ տապանաքարը: Կան պատմամշակութային յուշարձաններ` Ս. Աստուածածին եկեղեցին, գերեզմանոցը (19-20 դդ.), խաչքար (XIII դ.), աղբիւր (1851թ.) եւ յուշարձաններ:
Զ. Շիկաքարի բերդը
Ասկերանի շրջանի Խրամորթ գիւղէն 1,5 քմ արեւմուտք` Կարկառ եւ Խաչեն գետերուն միջեւ, կը գտնուի Շիկաքարի բերդը, որ մաս կը կազմէ հայկական մշակութային ժառանգութեան գանձերուն:
ՋԱՀ-ի ներկայ եւ հետագայ էջերով, պիտի ներկայացնենք հայ մշակութային հսկայ ժառանգութենէն օրինակներ:
«Բերդս շատ հին է եւ, ինչպէս կարծում ենք, շինուած է հայոց թագաւորներից եւ յետոյ ենթարկուած Աղուանից իշխանութեան: Որպէս ակներեւ է Քարագլխի հին հանգստարանի արձանագրութիւնից` Հասան Մեծս բերդս տուած է Սմբատ անուն ոմն իշխանազնի իբր հայրենիք եւ գերեզմանատուն»:
Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Պաքու, 1893 թուական, էջ 24:
Շիկաքարբերդը հայկական ամրոցաշինութեան դասական ոճով կառուցուած է 5-7-րդ դարերուն միջեւ: Կը գտնուէր ծովէն 1000 մեթր բարձրութիւն ունեցող սարահարթի մը վրայ եւ երեք կողմերէն շրջապատուած է բնական դժուարամատչելի ու անյաղթահարելի վեհ ժայռերով, ուր կան հինգ նշանաւոր քարանձաւներ: Քարանձաւները ծառայած են որպէս թաքստոցներ ու ջուրի ապաստարաններ` աւելցնելով բերդին դիմադրողական ուժը:
Շիկաքար-Քարագլուխը իր պատմական առաքելութիւնը կատարած է մինչեւ 1918` հերոսութեամբ դիմագրաւելով թուրք-օսմանեան յարձակումները: Բերդի տապանաքարին վրայ գրուած են մարտաշունչ տողեր:
- Արմէն Հախնայարեանի եւ Սամուէլ Կարապետեանի յիշատակին, «Հորիզոն» բացառիկ, 2020, https://horizonweekly.ca/wp-content/uploads/2020/06/THE-DOOR-Armenian-English-COMPLETE.pdf
- Սամուէլ Կարապետեան 1975-ին սկսած է ուսումնասիրել Խորհրդային Հայաստանի բնութիւնը, իսկ 1978-էն սկսեալ հետազօտած, լուսանկարած, չափագրած, տեսագրած եւ նկարագրած է հազարաւոր հայկական յուշարձաններ ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանի տարածքին: Խմբագիրն է 25 արժէքաւոր գիրքերու եւ բազմաթիւ աշխատութիւններու: Հիմնադիրը, խմբագիրն ու հրատարակիչն էր հայկական ճարտարապետութեան նուիրուած «Վարձք» հանդէսին (http://www.raa-am.com/raa/public/publish.php?clear=1&mid=5&cont=65): Արմէն Հախնայարեանի եւ Սամուէլ Կարապետեանի յիշատակին, «Հորիզոն» բացառիկ, 2020 https://horizonweekly.ca/wp-content/uploads/2020/06/THE-DOOR-Armenian-English-COMPLETE.pdf
- http://ysu.am/science/hy/Hamlet-Petrosyan
- http://www.inalco.fr/enseignant-chercheur/anna-leyloyan-yekmalyan
- https://www.aravot.am/2021/10/11/1221479/
- https://monumentwatch.org/hy/2022/03/13/%d5%a5%d5%be%d6%80%d5%a1%d5%ad%d5%b8%d6%80%d5%b0%d6%80%d5%a4%d5%a1%d6%80%d5%a1%d5%b6%d5%ab-%d5%bd%d5%b8%d6%82%d5%b5%d5%b6-%d5%a9%d5%be%d5%a1%d5%af%d5%a1%d5%b6%d5%ab-%d5%b4%d5%a1%d6%80%d5%bf%d5%ab-9/
- https://aparaj.am/xramorth-azerineri-mughamnern-u-heranalu-kochereh/
Էջ Մը Արխիւէն
Աշխարհաքաղաքական ներկայ զարգացումներու լոյսին տակ Արցախի ընկերային-տնտեսական կեանքը կը դիմագրաւէ նախորդ դարու 2-րդ տասնամեակին նմանօրինակ մարտահրաւէրներ:
ՋԱՀ ԼՐԱՏՈՒԱԿԱՆ-ի ներկայ եւ հետագայ էջերով, կը վերահրատարակենք յիշեալ ժամանակաշրջանին Կովկասի մէջ լոյս տեսած հայերէն լեզուով յօդուածներ` հաւատալով, որ անոնց բովանդակութիւնը իր պատմական արժէքէն անդին, ընթերցողներուն կը փոխանցէ անցեալէն քաղուելիք կարեւոր իրադարձութիւններ:
Սպառողական ընկերութիւնը Խանքենդում – Ա.
Համաշխարհային ներկայ պատերազմի դրական արդիւնքներից մէկն էլ եղաւ համագործակցականի այն հսկայական զարգացումը, որ խոշոր չափերի հասաւ, մանաւանդ անցեալ տարի, ամբողջ Ռուսաստանում:
Գերմանական բարբարոս միլիտարիզմի շնորհիւ քաղաքակիրթ մարդկութեան գլխին պայթած մեծ աղէտը, ինչպէս ամէնուրեք, այնպէս էլ լայնածաւալ Ռուսաստանի գրեթէ բոլոր մասերում առաջ բերաւ ազգաբնակութեան պարենաւորման ճգնաժամ, որը առանձնապէս սուր տարողութիւն ստացաւ վերջերս:
Այդ ճգնաժամը սկսուեց մեր երկրի որոշ մասերում պատերազմի պայթելուց անմիջապէս մի քանի ամիս յետոյ: Երեւան եկաւ կեանքի անասելի թանկութիւն, որը գլխաւորապէս ծանրացաւ մեր ընդհանուր հայրենիքի աղքատ աշխատաւորութեան վրայ, որովհետեւ վերջինս էր հանդիսանում ամենաշատ սպառողը կենսական անհրաժեշտ մթերքների: Այդ մթերքների գները ոչ միայն առասպելական բարձրութեան հասան, այլ եւ ժամանակի ընթացքում մի քանիսը շուկայից բոլորովին անյայտացան:
Ժողովրդական տնտեսութեան քայքայումից առաջացած պարենաւորման սուր ճգնաժամն էր պատճառներից մէկը համագործակցականի այն վիթխարի զարգացման, որ ներկայումս տեղի ունի Ռուսաստանի գրեթէ բոլոր մասերում: Աշխատաւորութիւնն գրեթէ այդ ճգնաժամի դէմ յաջողութեամբ պայքարելու համար սկսեց կազմակերպուել եւ առաջ բերաւ սպառողական ընկերութիւնների մի խիտ ցանց, որը տարածուած է նաեւ մեր երկրում` Կովկասում, թէեւ ոչ այն չափով, ինչքան կարիք ունի այդ երկրի աշխատաւոր սպառողը:
Ըստ վերջին վիճակագրութեան Ռուսաստանում ներկայումս գոյութիւն ունեն մօտ 22.000 համագործակցական ընկերութիւններ, որոնց մեծագոյն մասը իրենց ծագումով պարտական է համաշխարհային պատերազմին:
Մասնաւորելով մեր խօսքը Կովկասի մասին, նկատում ենք նոյն երեւոյթը: Մեզ մօտ էլ համագործակցական ընկերութիւնները զարգացնում եւ տարածւում են ներկայ պատերազմի ընթացքում: Պատերազմից առաջ Կովկասի համագործակցականների թիւը շատ չնչին էր եւ մեծ մասամբ տարածուած քաղաքներում: Գիւղական ազգաբնակութիւնը դժուարութեամբ էր որդեգրում համագործակցականի գաղափարը: Այժմ սակայն պատկերը բոլորովին փոխուած է: Պարենաւորման ճգնաժամը, ապագայ սովի ուրուականը արթնացրին գիւղական ազգաբնակութեան գիտակցութիւնը:
Վերջին երկու տարուայ ընթացքում սպառողական ընկերութիւնների թիւը մեծացաւ նաեւ գիւղական ազգաբնակութեան շրջաններում: Այդ կողմից առանձնապէս աչքի են ընկնում մեր հարեւան վրացի գիւղացիները, մանաւանդ Թիֆլիսի եւ Քութայիսի նահանգներում: Երկրորդ տեղը բռնում են հայերը, իսկ ամենավերջինը` թուրքերը: Սպառողական ընկերութիւններով Գանձակի նահանգը ամենաաղքատն է եւ գրեթէ վերջին տեղն է բռնում Կովկասում: Այդ նահանգի համագործակցականները մեծ մասամբ գտնւում են Գանձակում եւ նահանգի գաւառական քաղաքներում: Գանձակ նահանգի գիւղական միայն մի քանի խոշոր կենտրոնները ունեն իրենց սպառողական ընկերութիւնները, որոնց մէջ ամենաառաջին տեղը գրաւում է Խանքենդ աւանի համագործակցականը:
Լ. ԲԱԲԱՅԵԱՆ
(Շարունակելի)
Լ. Բաբայեան, «Սպառողական ընկերութիւնը Խանքենդում», «Ապառաժ», քաղաքական, հասարակական եւ գրական թերթ, Ա. տարի, թիւ 3, կիրակի, 4 յունիս 1917, Շուշի, էջ 2-3: http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Aparazh/1917/1917(3).pdf
