ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Արամ Ա. կաթողիկոսի 2022-ը «Սփիւռքի տարի» հռչակելուն առիթով կը նշէ, որ նոյնիսկ Ծայրագոյն Արեւելքի մէջ հայկական գաղութներ ունեցած ենք: Ստորեւ կը ներկայացնեմ Երեւանի «Աշխատանք» թերթի 12 օգոստոս 1919-ի (1) «Վերջին լուրեր» բաժինին «Հայերը Չինաստանի մէջ» խորագիրով թղթակցութիւնը` Չինաստանի հայերուն մասին.
«Խարպինի (Harbin, Չինաստանի հիւսիս-արեւելքը*) 200-ի չափ հայութեան մասին անցեալ օր տեղեկութիւն հաղորդած էինք: Նոր մանրամասնութիւններէն կը հասկցուի, որ Չելեպինսքիէն (Chelyabinsk*) մինչեւ Վլատիվոսթոք (Սիպերիա), Խարպին, Մանչուրիա եւ Չանչուն (Changchun*) 3000-է աւելի հայութիւն կայ` ցրուած, որոնց թիւը (Հայոց ցեղասպանութեան պատճառով*) աւելցաւ նոր գաղթականներով (այս քաղաքներէն Հայաստանէն ամէնէն հեռաւորը շուրջ 9000 քմ հեռու է*): Թէ՛ Սիպերիոյ եւ թէ՛ Չինաստանի հայութեան մեծամասնութիւնը նիւթական գոհացուցիչ վիճակ ունի:
«Չինաստանի մէջ 3-4 միլիոնատէր հայեր կան, որոնք առհասարակ կը հետաքրքրուին հայութեան կեանքով: Օմսք (Omsk*), Կանսք, Իրքուցք, Մանչուրիա, Խարպին եւ Վլատիվոսթոք բաւական թիւով հայեր համախմբուած ըլլալով`
հոն կան հայկական կոմիտէներ, որոնց ամէնէն արդիւնաւէտն է Խարպինի մարմինը:
«Վլատիվոսթոքի գաղթականներուն վիճակը խեղճ է, անոնց մէջ կիներ եւ երեխաներ կան: Այդ 300 արեւմտահայ գաղթականները իրենց տուները վերադարձնելու համար Չինաստանի մէջ նոր հանգանակութեան մը ձեռնարկուած է: Մանչուրիա 13 հազար ռուբլի հանգանակած է` խոստանալով 25 հազարի բարձրացնել: Խարպինը 35 հազար խոստացած է, եւ այլ քաղաքներ ալ խոստացած են մասնակցիլ:
«Խարպինի կոմիտէէն արեւմտահայ վաճառական Ազնաւորեան եւ Պաքուէն փաստաբան Խորխոռունի Վլատիվոսթոք գործուղուէր են` դաշնակից դեսպաններուն դիմելու, որ հայ գաղթականութեան երիտասարդութիւնը զինուորագրութենէ զերծ մնայ: Ռուսահպատակ գաղթականները կը հրաւիրուին միանալու Քոլչաքի (Kolchak) բանակին` ընդդէմ պոլշեւիկներուն, մինչ ցարդ երկու կողմերը հայերուն մասնակցութիւնը չէին պարտադրէր:
«Սիպերիոյ եւ Չինաստանի հայութիւնը Խարպինի մէջ համագումարի մը հրաւիրուած է` կեդրոնական մարմին մը կազմելու, որպէսզի զօրամաս մը ղրկեն Կովկաս կամ Կիլիկիա` հայրենիք վերադառնալ ուզողներուն օժանդակելու, հայրենիքը վերաշինելու, ընդհանուր մարդահամար եւ վիճակագրութիւն կատարելու եւ որոշելու ունեւորներուն թիւը եւ անոնց կողմէ հայրենիքի վերաշինութեան մասնակցութիւնը:
«Չինաստանի հայերը կ՛աշխատին գերազանցել Հնդկաստանի նշանաւոր հայ գաղութը: Խարպինի մէջ հիմնուած է հայկական վարժարան մը, որ ունի 22 աշակերտ, որոնք հայերէն կը խօսին եւ կ՛երգեն: Անոնք դասագիրքերու կը կարօտին:
«Խարպինի կեդրոնական կոմիտէն կապ հաստատած է Ամերիկայի Ազգային միութեան հետ` իրազեկ դառնալու հայութեան իրավիճակին եւ հայկական անցուդարձերուն»:
Երկրորդը «Ճակատամարտ» օրաթերթի 27 յուլիս 1920-ի թիւին մէջ առաջին էջի գլխաւոր յօդուածն է` «Հայերը Ծայրագոյն Արեւելքի մէջ» խորագիրով, որ Պոլսոյ մէջ կայացած հարցազրոյց մըն է Հայաստանի Ծայրագոյն Արեւելքի դեսպան Գրիգոր Ծամոնեանի հետ (2): Ստորեւ` հատուածներ.
«Սիպերիոյ մէջ հայերուն թիւը շուրջ 5-6 հազար է, մեծ մասը` Օմսքի եւ Իրքուցքի մէջ, ուր անոնք չէզոք դիրք որդեգրած էին թէ՛ Քոլչաքի եւ թէ՛ ալ պոլշեւիկներուն հանդէպ, որուն պատճառով հետապնդումի չենթարկուեցան: Շրջանի հայերը տնտեսական նախանձելի վիճակի մէջ կը գտնուին, գրեթէ բոլորը վաճառականութեամբ կը զբաղին: Կան նաեւ թիւով քիչ բժիշկներ եւ զանազան մասնագէտներ, որոնք բարձր դիրքերու հասած են:
«Խարպինի մէջ յանձնախումբ մը կազմուած է, որ նուիրատուութիւններ պիտի հաւաքէ Հայաստանի համար. արդէն իսկ հաւաքուած է 5 միլիոն սիպերիական ռուբլի (շուրջ 10 հազար թրքական ոսկի): Ամերիկեան կարմիր խաչը 300 ձեռք հագուստ նուիրած է` սոյն յանձնախումբին կողմէ Հայաստան ղրկուելու համար:
«Հայաստանի մասին Ծայրագոյն Արեւելքի հայերուն մէջ ստեղծուած խանդավառութիւնը եւ փարումը այնքա՜ն մեծ է, որ կ՛արժէ քանի մը օրինակ տալ.
Ա.- Խարպինի մէջ ունեւոր ախալցխացի Կարապետ Ասպետեան կէս միլիոնէն (թրքական ոսկի*) աւելի արժող իր երկու մեծ տուները Հայաստանի կառավարութեան կտակած է, որպէսզի Երեւանի մէջ բանուորական դպրոցներ բացուին:
Բ.- Ճավայի մէջ (Ինտոնեզիա*) Գէորգ Աբգար, որ շաքարի ու հացի գործարաններ ունի, նաեւ` 120 քմ սեփական երկաթուղի, որ իր ընդարձակ հողերն ու կալուածները իրարու կը կապէ, ինչպէս նաեւ` քանի մը շոգենաւեր, փափաք յայտնած է օգտակար դառնալ Հայաստանին:
Գ.- «100 հազար չիներ Հայաստան ղրկելու առաջարկ». Խարպինի չին կառավարիչը երբ կ՛իմանայ Հայաստանի քայքայուած վիճակին եւ մարդկային կորուստներուն (ցեղասպանութիւն*) մասին, կ՛առաջարկէ 100 հազար չին երկրագործական գործաւորներ տրամադրել: Այս բոլորը կը հաստատեն Ծայրագոյն Արեւելքի կառավարութիւններուն բարեացակամ վերաբերումը Հայաստանին եւ հայերուն հանդէպ: Ցարդ կատարուած որեւէ դիմում չէ մերժուած Սիպերիոյ, Չինաստանի, Ճափոնի կամ Հնդկաստանի (իշխանութիւններուն*) կողմէ»:
Եզրակացութիւն.
- Թուրքին ցեղասպանութենէն ճողոպրած 300 արեւմտահայ գաղթականներ շուրջ 10 հազար քիլոմեթր փախչելով` հասած են Չինաստան:
- Մեծահարուստ հայեր աջակցութիւն կը ցուցաբերեն համայնքին եւ Հայաստանին:
- Հայկական կոմիտէներ` յանձնախումբեր կը կազմուին գաղութին մէջ:
- Հայոց եկեղեցին եւ դպրոցը կ՛ըլլան նաեւ համայնքը միաւորողը` հանդիպման վայրը:
- Սփիւռքը մի՛շտ օժանդակած է Հայաստանին:
Հայկական սփիւռքին մասին գնահատում կատարելու համար կ՛արժէ եւ անհրաժեշտ է մեր գաղութներուն պատմութեան եւ զարգացումին ծանօթանալ:
14 յունուար 2022
(Շար. 1)
* Լուսաբանութիւնները հեղինակին:
- «Աշխատանք» թերթ, օրկան ՀՅԴ երկրի Կեդրոնական կոմիտէի, Երեւան, խմբագիր` Հմայեակ Մանուկեան, Դ. տարի թիւ 55 (263), 12 օգոստոս 1919, էջ 3:
- «Ճակատամարտ» օրաթերթ, Պոլիս, Ժ. տարի, թիւ 512 (233), էջ 1:
- https://hyesharzhoom.com/pictorial-history-of-the-armenians-in-china-1919-1945/
