– Ի՞նչ Գիտենք Եւ Ի՞նչ Չենք Գիտեր Օմիքրոն Տարբերակի Մասին
– Ակոնիտոնը. Թոյներու Թագուհին
– Ի՞նչ Է Մեղրը
Պատրաստեց` ՔՐԻՍՏ ԽՐՈՅԵԱՆ
Ի՞նչ Գիտենք Եւ Ի՞նչ Չենք Գիտեր
Օմիքրոն Տարբերակի Մասին
Առողջապահութեան փորձագէտները ամբողջ աշխարհի մէջ մտահոգութիւն կը յայտնեն նոր յայտնաբերուած «Քորոնա»-ի օմիքրոն տարբերակին մասին, որ առաջին անգամ յայտնաբերուած է Հարաւային Ափրիկէի մէջ: Երկրի առողջապահութեան նախարարը յայտարարեց, որ տարբերակը արդէն տարածուած է երկրի տարբեր շրջաններուն մէջ:
Յաջորդ օրը Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւնը օմիքրոնը նշանակեց որպէս «մտահոգիչ տարբերակ»:
Նախագահ Ճօ Պայտըն լրագրողներուն հետ ճեպազրոյցի մը ընթացքին արձագանգած է այս յայտարարութեան, սակայն ան ընդգծած է, որ նոր տարբերակը «անհանգստութեան մտահոգութիւն մըն է, եւ ոչ թէ` խուճապի»:
«Քորոնա»-ի պատուաստանիւթ արտադրողները հետազօտութիւններ կ՛ընեն նոր տարբերակէն պատուաստանիւթի պաշտպանութեան մասին:
«Օմիքրոն տարբերակի նենգափոխումները (mutation) մտահոգիչ են, եւ քանի մը օր է, որ կարելի եղածին չափ արագ կը շարժինք` իրականացնելու մեր ռազմավարութիւնը եւ լուծելու այս տարբերակին յառաջացուցած հարցերը», ըսած է Moderna-ի գործադիր տնօրէն Սթեֆըն Պանսել:
Pfizer կը յայտնէ, որ օմիքրոնէն իր պատուաստանիւթի պաշտպանութեան մասին տուեալները պէտք է հրապարակուին յառաջիկայ շաբաթներու ընթացքին:
Շարք մը երկիրներ ջանքեր կը գործադրեն օմիքրոնի համաշխարհային տարածումը կանխելու համար: Միացեալ Նահանգներ մէկն են այն շարք մը երկիրներէն, որոնք նոր ճանապարհորդական սահմանափակումներ հաստատած են:
Այսպիսով, ինչո՞վ կը տարբերի օմիքրոնը «Քորոնա»-ի այլ տարբերակներէն: Եւ որքանո՞վ պէտք է մտահոգուինք: Առողջապահութեան մասնագէտները կ՛օգնեն մեզի այս հարցերուն վերաբերեալ:
Ցարդ ի՞նչ գիտենք:
«Կայ շատ բան, որ մենք չենք գիտեր օմիքրոնին մասին, ներառեալ այն, թէ արդեօք ան աւելի ծանր հիւանդութիւններ կը յառաջացնէ՞, քան` միւս տարբերակները», կ՛ըսէ շտապ օգնութեան բժիշկ եւ «Ճորճ Ուաշինկթըն» համալսարանի հանրային առողջութեան փրոֆեսէօր Լիանա Վեն:
«Բայց մենք գիտենք, որ ան տարբերակ մըն է անսովոր ու մեծ թիւով նենգափոխումներով:
«Սկզբնական ապացոյցները նաեւ դիտել կու տան, որ օմիքրոն տարբերակը կրնայ աւելի դիւրաւ տարածուիլ, քան` «Քորոնա»-ի միւս տարբերակները», կ՛ըսէ ան:
«Այդ մէկը շատ մտահոգիչ է, որովհետեւ տելթան, որ ամբողջ աշխարհի մէջ գերիշխող տարբերակն է, արդէն չափազանց վարակիչ է: Այսպիսով, եթէ այս մէկը աւելի վարակիչ է, ան կրնայ փոխարինել տելթա տարբերակը», կը նշէ Վեն:
Արդեօք «Քորոնա»-ի պատուաստանիւթերը կը պաշտպանե՞ն օմիքրոնէն:
«Մենք չենք գիտեր, թէ արդեօք մեծ թիւով նենգափոխումները պատուաստանիւթերը աւելի քիչ արդիւնաւէտ կը դարձնե՞ն այս տարբերակի դէմ», կ՛ըսէ Վեն:
Որո՞նք են համընդհանուր ախտանշանները:
«Մենք տակաւին տեղեկութիւններ չունինք այդ մասին», կը նշէ Վեն:
Ի՞նչ կրնամ ընել հիմա` անձս եւ սիրելիներս պաշտպանելու:
«Եթէ տակաւին կը մտածէք, թէ արդեօք պէ՞տք է պատուաստուիք, ապա օմիքրոն տարբերակը կարելի եղածին չափ շուտ պատուաստուելու հիմնական պատճառներէն մէկն է», կ՛ըսէ Վեն` խօսքին մէջ նկատի ունենալով նաեւ դեռահասներն ու 5-էն 11 տարեկան երեխաները:
«Ասիկա նաեւ ճիշդ ժամանակն է «Քորոնա»-ի ձեր խթանիչ դեղաչափը ստանալու համար: Խթանիչ դեղաչափերը կը բարձրացնեն ձեր հակամարմիններու (anitbody) մակարդակը, եւ այդ մէկը ձեզի կը շնորհէ ե՛ւ աւելի երկար պաշտպանութիւն, ե՛ւ աւելի ուժեղ դիմադրական պատասխան` «Քորոնա»-ի տարբերակներու դէմ», կ՛ըսէ ան:
«Ես չեմ կրնար ձեզի յստակօրէն ըսել, թէ այդ մէկը ճիշդ ի՛նչ կ՛ընէ օմիքրոնին դէմ, բայց հաւանական է, որ գոնէ մասնակի պաշտպանութիւն ունենայ», դիտել կու տայ գիտնականը:
«Եւ մասնակի պաշտպանութիւնը միշտ աւելի լաւ է, քան` պաշտպանութիւն չունենալը»:
Ինչի՞ համար պէտք է ամէնէն աւելի մտահոգուիլ:
«Ժահրի տարածումը, լուրջ հիւանդութիւնները եւ պատուաստանիւթի արդիւնաւէտութիւնը կապուած են իրարու: Ուստի երեքն ալ մտահոգիչ են», կ՛ըսէ Վեն:
«Եկէք` սեպենք, որ տարբերակը շատ աելի փոխանցիկ է, բայց ան աւելի ծանր հիւանդութիւն չի յառաջացներ, եւ պատուաստանիւթերը շատ լաւ կ՛աշխատին անոր դէմ: Ապա ան առանձնապէս մտահոգիչ չէ», կ՛ըսէ Վեն: «Կամ, եթէ տարբերակը շատ վարակիչ չէ, բայց աւելի լուրջ հիւանդութիւն կը պատճառէ, այդ մէկը նաեւ այնքան ալ մտահոգիչ չէ, որովհետեւ ան չի փոխարիներ տելթան»:
«Այսպիսով, այդ մէկը իսկապէս այս գործօններուն համակցութիւնն է, որ կրնայ այս տարբերակը մտահոգիչ դարձնել», կ՛ըսէ ան:
Աղբիւր` «Մետսքէյփ»
Ակոնիտոնը. Թոյներու Թագուհին
«Թոյներու թագուհի». ուրկէ՞ կու գայ այս մէկը: Նման անուն սովորաբար չի տրուիր, պէտք է վաստակիլ զայն: Այսպիսով, ինչպէ՞ս ակոնիտոնը ստացած է այս բարձրագոյն տիտղոսը: Անպիտան մը ըլլալով անշուշտ…
Բոյսերու Aconitum սեռը կը բաղկանայ աւելի քան 200 տեսակի ծաղկող բոյսերէ եւ կ՛աճի խոնաւ ու կիսաստուերային տարածքներու մէջ` Հիւսիսային Ամերիկայի, Եւրոպայի եւ Ասիոյ շրջաններուն մէջ: Անոնք բազմամեայ բոյսեր են ու տարուէ տարի ինքնուրոյն ձեւով կ՛աճին լեռնային վայրերու մէջ եւ ունին ժողովուրդին կողմէ գործածուած տարբեր անուններ:
Այդպիսի անուններէն մէկն է Wolfsbane-ը, եւ կ՛ենթադրուի, որ ան այդ մէկը ստացած է, որովհետեւ անցեալին Aconitum-ի խառնուրդի մէջ թաթխուած նետերով կը սպաննէին գայլերը: Հետագային այլ անուանում մը ստացաւ եւ դարձաւ Monkshood-ի, որովհետեւ իր տեսքով նման է այն գլխարկներուն, զորս վանականները կը կրէին միջնադարեան շրջանին: Այդ մէկը հաւանաբար բացատրութեան պէտք չունի: Իսկ այսօր ան նաեւ կը կոչուի «Սատանայի սաղաւարտ», կ՛ենթադրուի, որ ան կարծես գլխարկ ըլլայ եւ բաւականին չար է: Եւ այդ չարութիւնը կու գայ Aconitine կոչուող թոյնէն:
Aconitine-ը բոյսին կողմէ ձեւաւորուած երկրորդական «metabolite» է: Երկրորդական «metabolite»ները այն քիմիական նիւթերն են, որոնք կ՛արտադրուին բոյսին կողմէ եւ անհրաժեշտ չեն անոր կենսունակութեան համար: Անոնք յաճախ կ՛օգտագործուին որպէս պաշտպանական տարրեր: Եւ Ակոնիտոն բոյսին մէջ այդ դերը կը կատարէ Aconitine-ը:
Aconitine-ը ներկայ է բոյսի բոլոր մասերուն մէջ` սկսած գեղեցիկ ծաղիկներէն մինչեւ անոր աղտոտ արմատները: Երբ բոյսի որեւէ հատուած ուտուի, Aconitine-ը կը ներծծուի աղիքներու միջոցով եւ կ՛անցնի գործի: Ան կը կապուի ընկալիչներու հետ (receptors), որոնք կ՛օգնեն կարգաւորելու մկանային բջիջներու sodium-ion-ի միջանցքները (հիմնական դերակատարներ` բջիջներու գործունեայ փուլին), ջղային համակարգը եւ սիրտը: Այս գործողութիւնը կը բանայ միջանցքները` առիթ տալով նատրոնին (sodium) ազատօրէն անցնելու բջիջներէն ներս: Բջիջները կը մնան «բաց» վիճակի մէջ, եւ կաթուած կը յառաջանայ: Կարելի է այս արարքը նմանցնել ինքնաշարժի մը, որուն շարժիչի փականները (valve) կը բացուին, բայց յետոյ չեն փակուիր. ի վերջոյ ան կը լեցուի ջուրով: Նոյնը կը պատահի Aconitine-ի զոհերուն:
Որքան ալ անհաւատալի թուի, բոյսը ունի բժշկութեան օգտագործման երկար պատմութիւն արեւմտեան եւ արեւելեան բժշկութեան մէջ` որպէս ցաւազրկիչ: Բուժումէն շատեր մահացան, քանի որ բժշկման ցուցանիշը (*) (Therapeutic index) փոքր է:
Թոյնի ենթարկման ախտանշաններէն են` տեղական թմրածութիւնը, փորհարութիւնը եւ սրտի տրոփման խանգարումները (սրտի տրոփման անհաւասարաչափ յաճախականութիւնը), որոնք կը յանգին մահուան: 2 միլլիկրամ Aconitine-ը բաւարար է միջին մարդը սպաննելու: Կախուած տեսակէն եւ աղբիւրէն` կարելի է այդ մէկը առնել 1 կրամ բոյսէն. իսկապէս` «թոյնի թագուհի»:
Պատմականօրէն եղած են քանի մը բարձր մակարդակի սպանութիւններ` կապուած Aconitine-ի հետ: Անոնցմէ մէկը կատարած է բժիշկ Ճորճ Հենրի Լամսոն, որ 1881 թուականին սպաննած է իր եղբայրը թունաւոր կարկանդակով` փորձելով մեծցնել իր ընտանեկան ժառանգութեան բաժինը: Անոր ըսած էին, որ Aconitine-ը աննկատելի է. բան մը, որ ճիշդ էր այն ժամանակ, բայց թունաբանութեան ոլորտը միշտ յառաջացումի մէջ է, եւ զինք դատեցին ու դատապարտեցին որպէս մեղաւոր եւ կախեցին:
2004 թուականին քանատացի դերասան Անտրէ Նոպըլ պատահաբար կերաւ բոյսը, երբ իր մօրաքրոջ հետ կ՛արշաւէր Նիւֆաունտլանտ: Ան հիւանդացաւ մօրաքրոջ տնակին մէջ եւ մահացաւ հիւանդանոց գացած ժամանակ:
Իսկ 2009 թուականին լոնտոնցի Լախվինտեր Չիմա թունաւորուած էր իր նախանձոտ նախկին սիրահար` Լախվիր Քաուր Սինկի կողմէ: Տիկին Սինկ մտաւ Չիմայի տուն եւ անոր աւելցած ապուրին մէջ աւելցուց ակոնիտոնի տերեւներ: Չիմա ապուրը ուտելով` մահացաւ, իսկ տիկին Սինկ դատապարտուեցաւ ցմահ ազատազրկման:
Տխուր դասը այն է, որ մեր շուրջբոլորը թոյներ են: Պէտք է վստահութեան որոշակի մակարդակ ըլլայ, որ ձեր սիրելին ձեզ չթունաւորէ, բայց բնութեան թոյներու հանդէպ յարգանքը նոյնպէս կրնայ օգտակար ըլլալ:
(*) Բժշկման ցուցանիշը – Համեմատութիւն` օգուտի եւ թունաւորման դեղաչափերուն միջեւ:
Աղբիւր` «Նեյչըրզ փոյզընզ»
Ի՞նչ Է Մեղրը
(Մեղրը Բազմաթիւ Քաղաքակրթութիւններու
Հիմնական Քաղցրացուցիչն Էր: Բայց Ի՞նչ Է Այդ Մէկը)
Մեղրը. կ՛աւելցնես զայն թէյիդ մէջ եւ կը քսես հացիդ վրայ, բայց ի՞նչ է ան: Ուրկէ՞ եւ ինչպէ՞ս կու գայ:
Աշխատասէր մեղուներու կողմէ արտադրուող թանձր, ոսկեգոյն հեղուկը` մեղրը կը պատրաստուի ծաղկող բոյսերու նեկտարէն եւ կը պահուի փեթակէն ներս` սակաւութեան ժամանակ ուտելու համար: Բայց ինչպէ՞ս մեղուները զայն կը պատրաստեն:
Նեկտարը քաղցր հեղուկ մըն է, որ կ՛արտադրուի ծաղիկներէն` մեղուի երկար, խողովակաձեւ լեզուին միջոցով եւ կը պահուի անոր յաւելեալ ստամոքսին կամ անոնց բերքին մէջ: Մեղուներու բուսաբուծութեան ժամանակ նեկտարը կը խառնուի անոնց մարմնի էնզայմներուն հետ, որոնք կը փոխակերպեն անոր քիմիական բաղադրութիւնը եւ pH-ը (1)` դարձնելով զայն աւելի յարմար` երկարաժամկէտ պահպանման համար:
Երբ մեղուն վերադառնայ փեթակ, ան որոճալով(2) (regurgitate) նեկտարը` կը փոխանցէ այլ մեղուի մը բերանը: Այս որոճալու գործընթացը կը կրկնուի` մինչեւ մասամբ մարսուած նեկտարը ամբողջապէս տեղաւորուի խորիսխի (honeycomb) մէջ:
Նեկտարը երբ խորիսխին մէջ է, տակաւին կը մնայ մածուցիկ (viscous) հեղուկ մը, որ նման չէ թանձր մեղրին, զոր կ՛օգտագործենք նախաճաշի սեղանին: Մեղրէն այդ յաւելեալ ջուրը ամբողջապէս հանելու համար մեղուները կը սկսին իրենց թեւերով օդափոխել խորիսխը` փորձելով արագացնել ջուրի շոգիացման գործընթացը:
Երբ ջուրին մեծ մասը շոգիանայ խորիսխէն, մեղուն կը փակէ զայն անոր որովայնէն արտադրուող հեղուկի մը միջոցով, եւ ի վերջոյ կը կարծրանայ խորիսխը մեղրամոմի (beeswax) տեսքով: Օդէն եւ ջուրէն հեռու` մեղրը կարելի է երկար ու անորոշ ժամանակով պահել` որպէս սնունդի աղբիւր մեղուներուն, ձմրան ցուրտ ամիսներուն:
Բայց քաղցրեղէնի ախորժակ ունեցողները միայն մեղուները չեն: Մարդիկ, արջերը եւ այլ կենդանիներ շատոնց կը ներխուժէին իրենց թեւաւոր ընկերներու ձմեռնային մթերանոցները` մեղր քաղելու համար:
Իրականութեան մէջ, մինչեւ շաքարը լայնօրէն հասանելի դառնալը` տասնվեցերորդ դարուն, մեղրը աշխարհի հիմնական քաղցրացուցիչն էր, իսկ Հին Յունաստանը եւ Սիկիլիան մեղրի արտադրութեան ամենայայտնի պատմական կեդրոններէն էին:
Մեղրին գոյնը, համը, բոյրը եւ հիւսուածքը (texture) մեծապէս կը տարբերին` կախուած ծաղիկի տեսակէն: Օրինակ, երեքնուկի (clover) մեղրը մեծապէս կը տարբերի հուսամի (lavender) դաշտեր յաճախող մեղուներէ հաւաքուած մեղրէն:
(1) pH- Քիմիական չափանիշ մը, որ ցոյց կու տայ, թէ նիւթը որքանով թթու է:
(2) որոճալ- կերածը ստամոքսէն ետ բերան տանելով կրկին ծամել:
Աղբիւր` «Լայվ սայընս»
