Արցախի դէմ սանձազերծուած լայնածաւալ յարձակման օրերին Ազրպէյճանին Թուրքիային իսլամ ծայրայեղականների աջակցութեան հետ յաճախ էր շրջանառւում Իսրայէլի աշխուժ դերակատարութեան հարցը: Համացանցի էջերում յայտնւում էին լուսանկարներ Թել Աւիւից Պաքու եւ հակառակ ուղղութեամբ բեռնատար ինքնաթիռների չդադարող թռիչքներից:
Միջազգային օդանաւորդութեան կազմակերպութեան եւ այլ աղբիւրների արձանագրած տեղեկութիւններից բացի` հաւաստի տեղեկատուութիւնը ամէն օր տարածւում էր ճակատային գծից ստացուող լուրերի հետ, թէ իսրայէլական արտադրութեան ժամանակակից ռազմական ինչ տեխնիկա, այդ թւում` արգելուած զինատեսակներ է օգտագործւում հայկական զինուած ուժերի եւ խաղաղ բնակչութեան դէմ, պատմամշակութային կոթողների եւ ենթակառուցուածքների հետեւողական ոչնչացման գործողութիւններում:
Այս փաստն ի հարկէ աննախադէպ չէր, որովհետեւ 2016 թուականի քառօրեային ազրպէյճանցիների գրաւը դրուած էր հիմնականում իսրայէլական անօդաչուների վրայ: Իրականում այս համագործակցութիւնը սկսուել է դեռեւս արցախեան առաջին պատերազմի օրերին, երբ Իսրայէլը ազրպէյճանական բանակը զինում էր, օրինակ, «Սթինկըր» տիպի զենիթահրթիռային համակարգերով: Գաղտնիք չէ նաեւ, որ անցած երեք տասնամեակներին Իսրայէլը եղել է Ազրպէյճանի` զէնքի մեծ մասի մշտական մատակարարներից մէկը:
44-օրեայ պատերազմում Իսրայէլն իր դերակատարութեամբ չի զիջել Թուրքիային, իսկ նրա տրամադրած ռազմատեխնիկական օգնութիւնը վճռորոշ նշանակութիւն է ունեցել ազրպէյճանական կողմի յաջողութիւնների հարցում: Ի հարկէ, դաշնակից քաղզոյգի կողմերից իւրաքանչիւրն իր պատճառներն ունէր եւ ունի, որ Իսրայէլի մասնակցութեան հարցը մնայ ստուերում:
Պաքու-Թիֆիլիս-Ճէյհան խողովակաշարով Իսրայէլը Ազրպէյճանից ներկրում է իր նաւթի աւելիք ան 40%-ը, որի դիմաց նա տասնամեակներ շարունակ վճարել է ռազմատեխնիկական միջոցներով: Իսրայէլի համար այս համագործակցութիւնը բխում է որպէս գլխաւոր թշնամի ճանաչած Իրանի դէմ պայքարի ռազմավարական նպատակից: Մահմետական Ազրպէյճանի հետ գործակցութիւնը պայմանաւորուած է նաեւ ընդհանրապէս իսլամական աշխարհի հետ ունեցած եւ զարգացող յարաբերութիւններով:
Աւելացնենք նաեւ, որ այս երկու երկրների յարաբերութիւնների վրայ որոշակի ազդեցութիւն է ունենում Ազրպէյճանի հրէական համայնքը: Իսկ թէ ազրպէյճանցի հրեաները ինչպիսի՛ աջակցութիւն են ցուցաբերում ծննդավայր երկրին, կ՛անդրադառնանք հետագայում:
Իսրայէլն ու Ազրպէյճանը համագործակցում են միջազգային հարթակներում` պաշտպանելով միմեանց շահերն ու գործողութիւնները, լոպիստական աշխատանքներ տանելով դաշնակցի հեղինակութիւնը պահպանելու հարցում:
Ինչպէս նշուեց, Իսրայէլ-Ազրպէյճան մերձեցումը սկսուել է դեռեւս արցախեան առաջին պատերազմի օրերին: 1993 թ. Իսրայէլը դեսպանութիւն բացեց Պաքւում, սակայն Ազրպէյճանը չշտապեց կատարելու փոխադարձ քայլը, ինչը պայմանաւորուած էր Իրանի նկատմամբ զգուշաւոր քաղաքականութեամբ: Ազրպէյճանի հիւսիսում Իսրայէլը ստեղծել է յենակէտեր, որտեղից պատերազմի դէպքում կարող է գործողութիւններ սկսել Իրանի դէմ:
Յայտնի է նաեւ իսրայէլական հետախուզութեան ազատ գործունէութիւնը Ազրպէյճանում: Իրանը լրջագոյն կասկածներ ունի, որ ժամանակ առ ժամանակ միջուկային ֆիզիքայով զբաղուող իրականաւոր գիտնականների սպանութիւնները կատարուել են Իսրայէլի յատուկ ծառայութիւնների կողմից, եւ այդ գործում կարեւոր դերակատարութիւն է ունեցել Ազրպէյճանը: Տեղեկատուական դաշտ սպրդող այս կցկտուր տեղեկութիւններին տարիներ շարունակ Իրանը ձեռնպահ է մնացել լրջօրէն արձագանգելուց, քանի որ դրանից յետոյ հարկադրուած կը լինէր վերանայելու Ազրպէյճանի հետ ունեցած յարաբերութիւնները: Իսկ, ինչպէս յայտնի է, այս երկու մահմետական հարեւան երկրները, թաքցնելով խորքային հակասութիւնները, առերեւոյթ մշտապէս փորձել են ջերմ բարեկամներ ներկայանալ:
Մասնաւորապէս իրանական կողմը չափաւոր դժգոհութեամբ է միշտ արձագանգել Ազրպէյճանի յաւակնութիւններին իր երկրի ազերի բնակչութեան ու ազերիաբնակ տարածաշրջանի հանդէպ: Այս դիւանագիտութեամբ նա փորձել է` որքան հնարաւոր է մօտ պահել, թոյլ չտալ, որ ամբողջովին հակառակ ճամբար մղուի Ազրպէյճանը: Միւս կողմից` երկու երկրների յարաբերութիւնները ուղղակիօրէն ազդում են Իրանում փանթուրքիստական խմբաւորումների վարքի վրայ: Կարելի է ասուածին աւելացնել այլ հանգամանքներ եւս, սակայն դա այլ քննարկման նիւթ է: Ինչպէս վերեւում ակնարկուեց, պայմանաւորուած Իրանի հետ Իսրայէլի ունեցած աշխարհաքաղաքական խնդիրներով` Ազրպէյճանի աշխարհագրական դիրքը Իսրայէլի համար այս գործակցութիւնը դարձնում է խիստ իւրայատուկ եւ կարեւոր: Միւս կողմից էլ, ելնելով Իրանի նկատմամբ իրական վերաբերմունքից, Ազրպէյճանին ձեռնտու է եղել Իսրայէլի հետ զարգացնել անվտանգութեան ու մասնաւորապէս հետախուզութեան գծով սերտ գործակցութիւն, ինչը նա ի հարկէ անում է նաեւ Թուրքիայի հետ: Իսրայէլի հետ այդ համագործակցութեան շրջանակում են քարոզչական աջակցութիւնը, տեղեկատուութեան փոխանակումը (ներառեալ` իսրայէլական արբանեակներից ստացուող տեղեկատուութիւնը): Համագործակցելով անվտանգութեան ու հետախուզութեան հարցերում` Իսրայէլը միաժամանակ ուսուցանում է ազրպէյճանական անձնակազմերին:
Իսրայէլը լսումների ելեկտրոնային կայաններ է տեղադրել Կասպից ծովի եւ Իրանի սահմանի երկայնքով: Ազրպէյճանը մաս է կազմում Թուրքիա-Վրաստան-Իսրայէլ առանցքին, որին վերջիններս համարում են Իրանի համար հակառակորդ: Ասուածը հաստատող իրողութիւն է այն, որ իրանցի մի խումբ բարձրաստիճան սպաներ 2004 թ. Պաքւում յորդորել են դրացի երկրի ղեկավարութեանը` դադարեցնելու անվտանգութեան գծով համագործակցութիւնը Իսրայէլի հետ եւ ռազմական ու հետախուզական ոլորտի սպաների տեղակայումը Ազրպէյճանի տարածքում` Կասպից ծովում իրաւունքների շուրջ ընթացող վէճի դրական լուծման դիմաց: Այնինչ Պաքուն Իսրայէլի հետ համագործակցութիւնը դիտում է հէնց որպէս Իրանից եկող սպառնալիքը չէզոքացնող գործօն: Ազրպէյճանն իրական է համարում Իրանի ազդեցութեան, մասնաւորապէս իրանական յեղափոխութեան գաղափարների ներմուծումը իր տարածք:
Հիմնուելով «SIPRI database»-ի եւ այլ աղբիւրների տեղեկատուութեան վրայ` կարելի է եզրակացնել, որ Իսրայէլը Ազրպէյճանին մատակարարում է ռազմատեխնիկական բարձր որակի արտադրանք եւ առաջին հերթին` անօդաչու սարքեր ու հրթիռներ, որոնց ողջ տեսականիով համալրուած է ազրպէյճանական բանակը: ԼՂՀ-ի դէմ պատերազմի նախօրեակին Ազրպէյճանին մատակարարուել է գրեթէ 120 մարտավարական եւ 500 մարտական քամիքազ անօդաչու թռչող սարքեր, որոնց ճնշող մեծամասնութիւնը իսրայէլական էր, այն դէպքում, երբ թուրքական «Baykar Makina» ընկերութիւնից գնուել էին ընդամէնը 50 «Bayraktar TB2» անօդաչուներ:
Իսրայէլական «Elta Systems» ընկերութիւնը թուայնացուած քարտէզագրել է Լեռնային Ղարաբաղի ողջ տարածքը, ինչը մեծ առաւելութիւն է տուել ազրպէյճանական դաշինքի ուժերին, իսկ անօդաչու թռչող սարքերի կողմից հայկական հրասայլերի, ծանր հրետանու եւ ՀՕՊ համակարգերի սպառազինութեան կորուստների գրեթէ 90%-ը հասցուել է մարտական իրավիճակի թուային մոտելաւորման շնորհիւ:
Տարբեր տեսակի անօդաչու սարքերից բացի` Ազրպէյճանին մատակարարուել են նաեւ օդային պաշտպանութեան համակարգեր, հակահրասայլային սպառազինութիւն` հակահրասայլային հրթիռային համակարգեր: Թուրքիայի եւ Վրաստանի օդային տարածքով Իսրայէլը Ազրպէյճանին մատակարարել է զինամթերք եւ սարքաւորումներ` շուրջ 100 «Boeing747» եւ «IL-76TD/MDs» բեռնատար ինքնաթիռներով, որոնք պատկանում են ազրպէյճանական «Silk WayAirlines» օդանաւային ընկերութեանը եւ օգտագործւում են նաեւ ռազմական փոխադրումների համար:
Իսրայէլն է ստեղծել Ազրպէյճանի նոր նաւատորմը` նոր ռազմանաւերով, ինչպէս եւ 2019 թ. Պաքուի արեւելքում կառուցել է նաւահանգիստ:
Այսպիսով, կարելի է արձանագրել, որ Լեռնային Ղարաբաղի դէմ սանձազերծուած պատերազմը բացայայտեց Իսրայէլի եւ Ազրպէյճանի միջեւ տասնամեակներ շարունակ գոյութիւն ունեցող ռազմական ու ռազմավարական համագործակցութիւնը: Թէեւ Ազրպէյճանին զէնքի վաճառքը Իսրայէլը մշտապէս փորձել է արդարացնել պիզնես շահերով, սակայն ակնյայտ է, որ առկայ է Իսրայէլի ու Ազրպէյճանի, ինչպէս եւ Թուրքիայի միջեւ ռազմաքաղաքական գործակցութիւն, որն ուղղուած է առաջին հերթին Հայաստանի ու Իրանի դէմ եւ հետապնդում է թշնամի յայտարարուած տէրութիւններին քաղաքական ու ռազմական պարտութեան մատնելու եւ տարածաշրջանի վրայ գերիշխանութիւն հաստատելու նպատակ:
Իսրայէլը, առաւել քան իր դաշնակիցները, հակուած է հնարաւորինս քողարկելու իր այս նպատակներն ու գործողութիւնները` նկատի ունենալով տարածաշրջանում ազդեցութիւն ունեցող եւ շահագրգիռ այլ ուժերի հետ հակադրութեան մէջ յայտնուելու հեռանկարն ու այն յանցաւոր մեթոտները, որոնցով դաշնակից ուժերը փորձում են հասնել իրենց նպատակներին:
Ի հարկէ այս գործակցութեան մէջ կարեւոր ու առանցքային է Թուրքիայի դերակատարութիւնը, սակայն այդ եւ առնչակից այլ հարցերի մասին կը խօսուի յաջորդող յօդուածում:
