Գրամեքենան Տակաւին Կը Ծաղկի…

Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ

Հնդկաստանի որոշ  խանդավառ անձերու համար անցեալի որակաւոր գրամեքենաները հինցած  սարքեր  չեն, այլ` գործնական  եւ նուիրական ունեցուածք: Հետաքրքրական է,  որ արհեստագիտական նորարարութիւններու այս  ժամանակաշրջանին, երբ  օրական բազմաթիւ սարքեր կը հնարուին, մարդիկ  տակաւին  հաճոյքով կ՛ուզեն գործածել գրամեքենաները: Աշխարհին մէջ, ուր մեքենաներու  արհեստագիտութիւնը շատոնց արդէն փոխարինուած է թուայինով, եւ ուր դիւրին փոխադրուող համակարգիչները եւ  նոյնիսկ պլանշետները այժմ աւելի մատչելի են, քան երբեւէ, ինչո՞ւ մէկը ներդրումներ կ՛ընէ գրամեքենայի իրենց հմտութիւններուն վրայ:

«Ֆիւչըր» կայքը այս մասին վերջերս հրապարակած է յօդուած  մը, որմէ կը ներկայացնենք հատուածներ:

Ն.

Հնդկաստանի  Կարօտը  Հին
Գրամեքենաներու Նկատմամբ

Փոքր սենեակի մը մէջ, որ վարդագոյն  ներկուած էր, շուրջ տասը տղամարդիկ եւ կիներ` նստած սեղաններու առջեւ, կ՛աշխատին  դժուարութեամբ, անոնք մատները կատաղի արագութեամբ կը թռչին բաբախող բանալիներու վրայ: Տպելու հանգստացնող կշռոյթը կը կէտադրէ անդադար երթեւեկող անօդաչու սարքը:

Վերջին վեց տարիներուն, հարաւային Հնդկաստանի Մատուրայ քաղաքի ամէնէն բանուկ փողոցներէն մէկուն սիրտին մէջ, Տհանալաքշմի Պասքարանն ամէն օր հերթաբար հարիւրաւոր ուսանողներու կը սորվեցնէ մեքենագրութեան հմտութիւններ` ղեկավարելով  ձեռագիր 20 գրամեքենաներով աշխատող հիմնարկ մը:

Ումապատիի գրամեքենաներու հիմնարկը ձեզի կրնայ սորվեցնել մեքենագրել երեք լեզուներով` անգլերէն, հինտի եւ թամիլերէն: Անոնց գործածած գրամեքենան` Ֆասիթ, քիչ թէ շատ անփոփոխ է 1950-ականներու վերջաւորութեան գործարկուելէն ի վեր:

Պհասքարանի ուսանողները կու գան բոլոր շերտերէ: Ոմանք, տակաւին երկրորդական դպրոցի մէջ ըլլալով, մտադրած են սորվիլ` աշխատանքի շուկային մէջ  առաւելութիւն մը ունենալու համար: Միւսները մասնագէտներ են, որոնք կը պայքարին կառավարական գրասենեակներու մէջ  աշխատանք ապահովելու համար: Նոյնպէս կան քանի մը երիտասարդ մայրեր, որոնք տարուած են այս դասերով,  երեխաներ ունենալէ ետք ասպարէզը վերսկսելու յոյսով:

Հիմնարկը կառավարութեան կողմէ վաւերացուած գրամեքենայով տպագրութեան բազմաթիւ կեդրոններէն մէկն է. դասընթացքի աւարտին ուսանողները կ՛ընդգրկուին վեց ամիսը անգամ մը կայացող քննութիւններուն: Եթէ յաջողին, տրուած վկայականները օգտակար են աշխատանք փնտռողներուն համար:

«Անոնց համար, որոնք  տան մէջ չունին դիւրաշարժ համակարգիչներ կամ ընդհանրապէս անհատական համակարգիչներ, գրամեքենայով տպագրել սորվիլը կրնայ փրկութիւն ըլլալ», կ՛ըսէ Պասքարան: «Երբ դուք կը մարզուիք այս գրամեքենային վրայ, իսկապէս կրնաք բարելաւել տպելու ձեր արագութիւնը եւ խուսափիլ սխալներէ: Դիւրին է այդ հմտութիւնները փոխանցել համակարգիչին», կ՛ըսէ ան: Գրամեքենայի շարժականութիւնը գործնական է եւ նոյնպէս թանկարժէք: «Քորոնա»-ի մեկուսացման սահմանափակումներու մեղմացումէն ետք, ուսանողները կրնային ընկերային հեռաւորութիւն պահել, երբ կը մեքենագրէին: Բան մը, որ կարելի չէր, եթէ անոնք մարդոց կը սորվեցնէին աւելի խոշոր համակարգչային համակարգերու վրայ:

2009 թուականին  գրամեքենայ արտադրող հնդկական վերջին ընկերութիւններէն մէկը` Godrej & Boyce-ը, որոշեց դադրեցնել արտադրութիւնը: Այն ժամանակ շատեր կը կանխատեսէին, որ ձեռագիր գրամեքենան, որ ժամանակին հպարտանքն էր Հնդկաստանի տուներուն եւ  գրասենեակներուն, վերջապէս կը դառնայ հինցած` թուային արհեստագիտութիւններու աշխարհին մէջ:

Սակայն տասնամեակ մը ետք, Հնդկաստանի փոքր քաղաքներու ոլորապտոյտ ծառուղիներուն եւ նոյնիսկ անոր  աւելի խոշոր քաղաքներուն սրտին մէջ, գրամեքենան տակաւին կը ծաղկի:

Ռաճեշ Փալթան Universal Typewriters Co.-ի սեփականատէրն է: Ան կը նորոգէ եւ կը վաճառէ գրամեքենաներ Նոր Տելհիի Քամլա շուկային մէջ գտնուող իր խանութէն, 1954 թուականէն: «Իբրեւ ընտանիք, մենք գրամեքենաներու առեւտուրով կը զբաղինք աւելի քան հարիւր տարիէ», կ՛ըսէ ան եւ կ՛աւելցնէ. «Մինչ Հնդկաստանի մէջ գրամեքենաներու հիմնական գործածութիւնը արդէն մեռած է, կայ որոշ պահանջ: Այդ պահանջը կու գայ մասնագէտներէ եւ կարօտէ մղուած հաւաքածոյ ունեցողներէ, որոնց համար գրամեքենան կը ներկայացնէ անցեալի կախարդական կտոր մը»:

Փալթա տքնաջան վերականգնած է դարաւոր գրամեքենաները ամբողջ երկրին համար: «Ինչպէս հին օրերու ինքնաշարժները, գրամեքենայի արժէքը կը բարձրանայ միայն այն ատեն, երբ անիկա լիովին կը գործէ: Բայց վերականգնումը յաճախ կ՛ենթադրէ մանրուքներու նկատմամբ մեծ ուշադրութիւն, որ կրնայ բարդ ըլլալ: Համեմատութեան համար սառնարան մը հսկայ է, բայց գրամեքենայի մը մասերուն միայն մէկ տասներորդը ունի», կ՛ըսէ ան:

Երբեմն յատուկ տեսակներու պահեստի կտորները, մասերը անմատչելի են, որովհետեւ արտադրութիւնը դադրած է: Այս պարագային Փալթան կը մասնագիտանայ արտադրելու պահեստի որեւէ կտոր, զոր յաճախորդները կրնան պահանջել իրենց գրամեքենաները վերանորոգելու համար: Բայց ատոնք պէտք է կատարեալ ձեւով պատրաստուած ըլլան: «Եթէ գրամեքենայի մասերը ճիշդ տեղադրուած չեն, անիկա չ՛աշխատիր», կ՛ըսէ ան: Յաճախ կտոր մը կրնայ արժել իր սկզբնական գինին տասնապատիկը` արտադրելու եւ փոխարինելու համար:

Փալթան նոյնպէս կու տայ տարիքային հաստատագիր իր վաճառած իւրաքանչիւր գրամեքենայի համար:

Անոր մնայուն յաճախորդներէն ոմանք հաւաքածոյ կազմողներ, պահողներ են, որոնք տարիներ շարունակ անոր գրամեքենաներ կ՛ուղարկեն նորոգութեան համար: Այդպիսի յաճախորդներէն մէկը Հնդկաստանի հիւսիսային Ութար Փրատեշ նահանգի Պալրամպուրի նախկին թագաւորական ընտանիքի անդամ Մահարաժա Ժայենտրա Փրատապ Սինկն է, որ իր հաւաքածոյին մէջ ունի 11 գրամեքենայ` ներառեալ քանի մը Godrej Prima, Lettera 32 եւ հինտի գրամեքենայի հազուագիւտ տեսակ, որ պատկանած էր իր մօրաքրոջը եւ կը գործածուէր 1950-ականներուն:

Մեքենագրութեան նկատմամբ Սինկի սէրը սկսաւ, երբ նամակագրութեան մէջ օգնեց հօրը, բայց շուտով հասկցաւ, որ համակարգիչի դիւրին մուտք գործելը ուղղագրութեան ստուգման համար կրնայ նպաստել ծոյլ գրագիտութեան: Սինկ անցած է գրամեքենային, որովհետեւ կ՛ուզէր կատարելագործել ստեղծագործելու իր հմտութիւնները եւ 2013-ին գնած է իր առաջինը` Olympia-ն:

«Սկիզբը դժուար էր սորվիլ ատոր վրայ տպել: Տառերու հաւասարեցումը դժուար էր: Տարի մը տեւեց հմտօրէն տպել սորվելու: Այսօր ես գրամեքենան կը գործածեմ իմ անձնական նամակագրութեանս եւ գործնական հանդիպումներու արձանագրութիւնները նշելու համար», կ՛ըսէ Սինկ:

Այս տարի Ռաքշա Փանտանի փառատօնէն ետք (11 օգոստոսին, երբ  քոյրը սրբազան թել կը կապէ եղբօր դաստակին` նշելու իրենց կապը), ան անձնական գրութիւն մեքենագրեց իր քոյրերէն  իւրաքանչիւրին, որոնք շատ յուզուեցան: «Ինծի հաճելի կը թուի  թուղթի վրայ տառերու տպաւորութիւնը: Համակարգչային տպագրութիւնը բնաւ նոյնը չէ: Մեքենագրուած արձանագրութիւնը ամէն բան աւելի իւրայատուկ կը դարձնէ», կ՛ըսէ Սինկ:

Ստեղծագործ գրողներու համար գրամեքենան միջոց է ինքնամոռաց միտքերը ճնշելու եւ թուային աշխարհի շեղումները արգելափակելու համար, որովհետեւ անոնք իրենց գաղափարներով կրնան շարժել դէպի իրենց մատներու պարը:

Բայց Հնդկաստանի բազմաթիւ մասնագէտներու համար հին գրամեքենաներու վրայ տպել սորվիլը այնքան ալ ռոմանթիկ չէ: Գրամեքենաները կրնան անողոք եւ աններելի ըլլալ: Յաճախ սրբագրելու կարելիութիւն չկայ: Սխալ մը ընելը կը նշանակէ, որ աշխատանքը պէտք է կրկին կատարել, կ՛ըսէ Ճեյարամ Վիշուանաթան, որ կը ղեկավարէ հարաւային Հնդկաստանի Քոիմպատոր քաղաքին մէջ Մարդկային աղբիւրներու խորհրդատուութիւնը: Վիշուանաթան սկսած է իր մասնագիտական կեանքը 1979 թուականին որպէս տեղական քիմիական ընկերութեան սղագրող (stenographer): Անոր աշխատանքի մեծ մասը կը ներառէր փաստաթուղթերու ձեռքով մեքենագրում:

«Մենք գործածեցինք մասնագիտացած ռետին (երբ մենք սխալեցանք) – այն պայծառ փիրուզագոյն էր, կլոր, որուն մէջ անցք կար, որ կրնար օգնել փոքր ուղղումներուն: Բայց եթէ շատ ուժգին քսես, թուղթը կը պատռես», կ՛ըսէ Վիշուանաթան:

Այդուհանդերձ, վերապատրաստուած արհեստավարժ  մեքենագրողներու համար սխալները քիչ են, կ՛ըսէ Պասքարան: «Մեր ուսանողները չեն կրնար քննութեան յաջողիլ, եթէ նոյնիսկ միայն մէկ սխալ ընեն: Մեքենագրել սորվիլը ձեզի ճշգրտութիւն կ՛ուսուցանէ»:

Եւ տակաւին կայ  հրատապ պատճառ մը եւս, որ հնդկական դիւանակալութիւնը (bureaucracy) դեռ յամառօրէն կապուած է գրամեքենաներուն. արձանագրութիւնները աւելի մնայուն են: Մեքենագրութիւնը կը գոյատեւէ: «Որոշ կարեւոր պետական փաստաթուղթեր տակաւին մեքենագրուած են, որովհետեւ մելանը երբեք չի մարիր` ի տարբերութիւն համակարգչային տպագրութեան», կ՛ըսէ Մուրուկաւել Փրաքաշ, որ 300 ուսանողներ կը վարժեցնէ մեքենագրութեան, Շրի Քրիշնայի հիմնարկին մէջ, զոր ան կը  ղեկավարէ հարաւային Հնդկաստանի մէջ:

Փրաքաշ 2012-ին, երբ հայրը մահացաւ, լքեց համալսարանի աշխատանքը որպէս շինարարութեան ճարտարագէտի օգնական, որպէսզի ստանձնէ հիմնարկի ղեկը: Այս նախաձեռնութեան սկսած է հօրեղբայրը, 1954 թուականին, եւ ներկայիս ունի 80 գրամեքենայ, հիմնականին մէջ` Godrej Prima եւ Remington 14: Փրակաշ եւ իր կինը կ՛առաջարկեն նիստեր օրուան ընթացքին` առաւօտեան 7:00-էն երեկոյեան 8:00-ը: «Քորոնա»-ի արգելափակումներու ընթացքին  պահանջներով ծանրաբեռնուած ըլլալէ ետք, ան նոյնիսկ «Եութիուպ» ալիք բացաւ` տնային տնտեսութեան օգնելու նպատակով աւելին տպել գիտնալու մասին:

Ամէնէն յայտնի ոլորտներէն մէկը, ուր նախապէս ձեռքով մեքենագրողներ կ՛աշխատէին, երկրի դատարաններու  դահլիճներէն դուրս էր, ուր օրինական փաստաթուղթերը կը տպագրուին եւ յաճախ կը թարգմանուէին հնդկական լեզուներով: Ամբողջ երկրին մէջ 2014 թուականին շուրջ  2000 մեքենագրող նստած էր դատարաններուն առջեւ: Կալկաթա եւ Տելհի քաղաքները յատկապէս յայտնի են իրենց պալատական մեքենագրողներով: Անոնք հնարաւորութիւն ընձեռեցին դատավարութեան կողմերուն ակնթարթի մը մէջ ունենալ փաստաթուղթերը, յատկապէս ձեռնտու էր, երբ կ՛ըլլային ելեկտրականութեան հոսանքի ընդհատումներ, որոնք  յաճախակի էին նախապէս:

«Այդուհանդերձ, վերջին տարիներուն կը նկատուի այս թիւերու  կտրուկ անկում, հակառակ անոր որ դատարանի դահլիճի մեքենագրողները տակաւին կան», կ՛ըսէ Փալթան եւ կ՛աւելցնէ. «Նախապէս Տելհիի դատարանի դահլիճներէն դուրս հազար մեքենագրող կար, բայց այսօր այդ թիւը միայն 14 կամ 15 է: Թէեւ շատերը կը կանխատեսէին, որ դատարանի մեքենագրողներու  այս անկումը նոյնպէս կը նշանակէ բոլոր գրամեքենաներու մահը, Հնդկաստանի մէջ ձեռքով գրելու աւանդութիւնը դեռ կը գոյատեւէ»:

Թերեւս այն պատճառով, որ գրամեքենան այնքան անքակտելի կապուած է Հնդկաստանի իրաւական եւ քաղաքական պատմութեան խորհրդանշական պահերու հետ, դժուար թէ շուտով այն մարի հասարակութեան գիտակցութենէն: Օրինակներէն մէկը գրամեքենայի դերն է Սանյասիի դատավարութեան մէջ` Հնդկաստանի յանցագործ դաւադրութիւններէն ամէնէն յայտնի ողբերգական պատմութիւններէն մէկը:

25 օգոստոս 1936-ին այժմեան Տաքքա, Պանկլատեշ,  շրջանային դատաւոր Փաննալալ Պոզեն պատրաստ էր վճիռ տալ դատի մը, որ գրաւած էր Հնդկաստանի ուշադրութիւնը:

Դիւրին է հասկնալ, թէ ինչո՛ւ դատը նման ուշադրութեան արժանացած է. անիկա ունէր ցնցիչ տարրեր: Ռամենտրա Նարայան Ռոյին` Պհաւալիի իշխանը, մահացած է թունաւորումէ, մարդիկ կը շշնջային անոր խորհրդաւոր վերայայտնուելուն մասին: Մարդ մը, որ իր արտաքինով ճիշդ իրեն կը նմանէր, բայց ան չէր յիշեր իր նախկին թագաւորական կեանքը: Փոխարէնը ան սանիասի էր, սուրբ մարդ, որ հրաժարած է աշխարհէն:

Անոր մահէն ետք տարաձայնութիւններ կային այն մասին, թէ ինչպէս կարկուտը արգելք եղած է անոր յուղարկաւորութեան: Կը նշուի, որ դիակի հրկիզման մասնակցածները ստիպուած ապաստանած են յանկարծակի անձրեւէն, սակայն ապա պարզած են, որ դիակը անհետացած է: Երբ կինը հրաժարած է ճանչնալ սանիասը` իբրեւ իր հանգուցեալ ամուսինը, իսկ հետագային զայն  դատարանին մէջ ամբաստանած է որպէս խաբեբայ, դատը պատմութեան անցած է իր տխրահռչակ ըլլալուն համար:

Յայտնի դատաւոր Պոզէն երեք ամիսով ինքնամեկուսացաւ, խորհելու եւ 531 էջնոց դատավճիռը տպելու, գրաւիչ գիրերով Remington Rand Portable գրամեքենայով, զոր անոր ընտանիքը կը պահպանէր այդ օրերէն: Երբ ան յայտարարեց, որ Ռոյի կանխահաս մահուան ոչ մէկ ապացոյց կայ եւ որոշեց, որ սանիասին իսկապէս երիտասարդ իշխանն է, դատաւորը, որ կանգնած էր իր անվտանգութեան սպառնալիքներուն առջեւ, ստիպուած էր փախչիլ Կալկաթա` կնոջ եւ իր տասնմէկ երեխաներուն հետ: Անոր ունեցուածքին մէջն էր գրամեքենան, որ կ՛արձանագրէր դատավճիռը: (Առեղծուածին աւելցնելու համար` դատական որոշումը անոր ի նպաստ վճռուելէ երկու օր ետք, սանիասի իշխանը մահացաւ, շնորհակալութիւն յայտնելու համար տաճար այցելելէ ետք):

2019-ի նոյեմբերին, «Քորոնա»-ի տարածումէն ամիսներ առաջ, Փալտան ընտանիքին համար վերականգնեց 90-ամեայ գրամեքենան, հարաւային Հնդկաստանի Քարնատաքա նահանգին մէջ: Ատիկա վատ վիճակի մէջ էր, երբ անոր ուղարկեցին զայն` կոտրուած եւ ժանգոտած: Ընտանիքը այնքան հիացած էր, որ ան կարողացաւ ամբողջութեամբ վերականգնել գրամեքենան, եւ անոր ուղարկեցին նկար մը` գրամեքենան իրենց գիրկը, բազմոցի մը վրայ նստած: Նկարին վրայ  գրուած էր. «Ուրախ ենք, որ մեր ընտանիքին անդամը մեզի հետ տունն է»: