ՅԱԿՈԲ ՍՐԱՊԵԱՆ
«Վերջին օրերս բազմաթիւ լուսանկարներ եմ արել: Ինձ պատմում են, որ Ճեմալ փաշան` Սիրիայի դահիճը, մահուան սպառնալիքով արգելել է գաղթականների ճամբարներում լուսանկարելը: Սոսկումի եւ մեղադրանքի պատկերները ես թաքցրել եմ գօտուս տակ: Մեսքենէի եւ Հալէպի ճամբարներում հաւաքեցի բազմաթիւ աղերսագրեր, որ պահել եմ ուսապարկիս մէջ, որպէսզի հասցնեմ Կոստանդնուպոլսի ամերիկեան դեսպանատուն, քանի որ փոստով անհնար էր դրանք ուղարկել: Ես վայրկեան անգամ չեմ կասկածում, որ սրանով խիստ դաւաճանական քայլ եմ կատարում, բայցեւայնպէս այդ թշուառներին գէթ փոքր-ինչ օգնած լինելուս գիտակցումը համակում է ինձ աւելի մեծ երջանկութեան զգացումով, քան` որեւէ այլ բան…»:
ԱՐՄԻՆ ՎԵԿՆԵՐ
Օսմանեան Թուրքիայի դաշնակից եւ Հայոց ցեղասպանութեանը մեղսակից Գերմանիայի որոշ գործիչներ, ականատես լինելով սեփական բնօրրանում հայերի բնաջնջման զարհուրելի տեսարաններին, անհնարին ջանքեր գործադրեցին հայութեան սպանդը կասեցնելու համար: Այդ գործիչներից էր Արմին Վեկները, որ Ա. Աշխարհամարտի տարիներին որպէս գերմանական բժշկական ծառայութեան սպայ ծառայում էր Միջագետքում: Ծառայութեան ընթացքում, անտեսելով թուրքական իշխանութիւնների սպառնալիքներն ու յարուցած արգելքները, պայուսակում բժշկական միջոցների տակ թաքցրած լուսանկարչական գործիքով կարողանում է ժապաւէնի վրայ վերցնել պատկերներ` հայերի կոտորածների, հիւծուած ու մեռնող գաղթականների, մահուան ճամբարների տեսարաններով: Նպատակ ունենալով հրաւիրել Գերմանիայի հանրութեան ուշադրութիւնը անսանձօրէն կատարուող բարբարոսութիւնների վրայ` ազնուարիւն բուժակ-սպան այդ լուսանկարների մի մասն ուղարկում է գերմանական մամուլին, հանրային գործիչներին, սակայն գերմանական իշխանութիւնները խոչընդոտում են դրանց հրապարակմանը: Աւելի՛ն. 1918 թ. արիասիրտ գերմանորդին ձերբակալւում է: Վճիռը` վերադարձնել իր երկիր, իսկ նրա ձեռամբ արուած աւելի քան 2000 լուսանկարների մեծ մասը բռնագրաւուում եւ ոչնչացւում է: Այդուհանդերձ, բուժակին յաջողւում է որոշ լուսանկարների ապակէ նեկաթիվներ, գօտու մէջ թաքցրած, դուրս բերել հայակեր բորենիների կայսրութիւնից:
Պատերազմի աւարտից յետոյ` 1919 թ. Վեկները դասախօսութիւններով հանդէս է գալիս Գերմանիայի քաղաքներում, պատմում անապատներ քշուած եւ կոտորածների ենթարկուած տասնեակ հազարաւոր հայերի ոչնչացման ու տառապանքների մասին: Նոյն թուականին հրապարակում է բաց նամակ` Միացեալ Նահանգների նախագահ Վուտրօ Ուիլսընին («Կտակ անապատում»), որը թարգմանուել է ֆրանսերէն, անգլերէն, իտալերէն, սպաներէն: Նամակում խստագոյնս դատապարտում է երիտթուրք ոճրագործներին` վեր հանելով Ցեղասպանութիւնը վերապրած հայերին բարոյական եւ նիւթական օգնութիւն ցուցաբերելու, բռնի իսլամացած հազարաւոր հայերի քրիստոնէութեանը դարձի բերելու, հայրենի տները վերադարձնելու եւ կորցրած ունեցուածքի դիմաց փոխհատուցում ստանալու իրաւունքի հարցերը: Նամակում Վեկները փաստերով հաստատում է թուրք կառավարողների ծրագրած Հայոց ցեղասպանութիւնը եւ խարազանում արեւմտեան պետութիւններին` որպէս մեղսակիցների: «1915 թուականի գարնանը,- գրել է նա,- երբ թուրքական կառավարութիւնը ձեռնամուխ եղաւ երկու միլիոն հայերի` երկրի երեսից ջնջելու իր հրէշաւոր ծրագրի իրականացմանը, չկար մէկը, որ խանգարէր… խելագարուած յանցագործների գործողութիւնները…»:
Վեկները գրի էր առել մահուան ճամբարներում իր տեսածն ու ապրածը: Հետագայում այդ ամէնը, լուսանկարների զուգորդմամբ, հրատարակւում է նրա «Անվերադարձ ճանապարհ» գրքում:
1921 թ., Պերլին: Եղեռնատեսը, որպէս վկայ, ներկայ է լինում հայ պաշտամունքներից մէկի` Թալէաթ կոչուած բորենուն շանսատակ արած Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարութեանը, հաւաքում սղագրուած նիւթերը, գրում առաջաբան («Արդար վճիռ») եւ հրատարակում առանձին գրքով` «Թալէաթ փաշայի դատավարութիւնը» (1921 թ.): Մէկ տարի անց լոյս է տեսնում Վեկների «Ճիչ Արարատից» գրքոյկը, որում ներկայացնելով Զմիւռնիայի կոտորածները` վերստին դատափետում է Թուրքիայի կառավարող շրջանների հայատեաց քաղաքականութիւնը, արեւմտեան երկրների յանցաւոր անտարբերութիւնը:
1933 թ., Գերմանիայում ֆաշիստների իշխանութեան գլուխ գալուց յետոյ, Հիթլերին ուղղուած բաց նամակում Հայոց եղեռնի սարսափների ականատես Վեկները դատապարտում է հրէական կոտորածները: Հետեւանքը` դատապարտւում է եւ ընկնում համակենտրոնացման ճամբար: 1934-ին կարողանում է փախչել Գերմանիայից եւ տեւական զրկանքներից ու չարչարանքներից յետոյ հաստատւում Հռոմում` Փերսի Էքշթայն անուան տակ:
Հայերիս մեծ բարեկամը մէկն է 250 այն գրողներից ու գործիչներից, որոնց գրքերն արգելուել եւ այրուել են ֆաշիստական Գերմանիայում: Իսկ նա գրել է բանաստեղծութիւններ, պատմուածքներ, էսսեներ, նորավէպեր, ճանապարհորդական նոթեր, որոնց բնորոշ են` մարդասիրութիւնը, եղբայրութեան գաղափարը, ոեւէ ազգի հալածանքի մերժումը: Բանաստեղծութիւնների առաջին գրքոյկը հրատարակուել է դեռեւս դպրոցական տարիներին: 1910-ին լոյս է տեսել նրա «Արձակ բանաստեղծութիւններ» ժողովածուն: Յիշատակենք բանաստեղծ Արմին Վեկների միւս ժողովածուները` «Երկու քաղաքների միջեւ», «Լսիր իմ խօսքը, Աննա Մարիա», «Քաղաքների դիմապատկերը», «Հազար նպատակներով փողոցը»` չափածոյ գրքեր, որոնցով գերմանական գրականութիւն է բերել մեծ քաղաքի թեման: Այդ թեման շօշափուած է նաեւ գրողի լաւագոյն վէպերում` «Խոստովանութիւն», «Մոնի կամ աշխարհը ներքեւից»: Նրան հետաքրքրել է նաեւ արեւելեան թեման, որն ինքն առաջինն է ներկայացրել առանց վարդագոյն երանգաւորումների` «Երանութեան տանը», «Պատանի Հուսէյնը», այլ պատմուածքներ: Վեկների ստեղծագործական ժառանգութեան մէջ զգալի տեղ են գրաւում ճանապարհորդական նոթերը` «Աշխարհների խաչմերուկում», «Պատուի առնել», «Մեքենաները տափաստանում», «Որս հազարամեայ երկրում»:
1927 թ. խորհրդային կառավարութեան հրաւէրով Վեկներն իր կնոջ` արձակագիր Լ. Լանտաուի հետ այցելել է Մոսկուա, մասնակցել ռուսական յեղափոխութեան 10-րդ տարեդարձի հանդիսաւոր արարողութիւններին, եղել Հայաստանում, հանդիպել իր հին բարեկամներին` Կարապետ Մելիք Օհանջանեանին, Յակոբ Զօրեանին, որոնց հետ ծանօթացել-մտերմացել էր 1918-1920 թթ. Պերլինում: Երեւանի համալսարանում դասախօսութիւններ է կարդացել գերմանական նորագոյն բանաստեղծութեան եւ հին Յունաստանի թատրոնի ու թատրերգութեան մասին, նիւթեր հաւաքել հայերի մասին եռերգութիւն գրելու նպատակով: Նախաձեռնութիւնը, սակայն, մնացել է անաւարտ, տպագրուել է մի հատուած միայն` «Պատանի Ադամը» վերնագրով: Վեկների երկրորդ այցը Հայաստան 1968-ին էր. այցելել է Եղեռնի յուշահամալիր, հիւրընկալուել ընկերների օճախներում, սքանչացել վերյառնած հայութեան նուաճումներով:
Հարազատ դարձած հայութիւնն ու Հայաստանը հետաքրքրել են նրան մինչեւ իր ապրած օրերի վերջը: Հանդէս է եկել մեզ ու մեր երկրին վերաբերող յօդուածներով, էսսեներով, յուշերով: 1972 թ. 86-ամեայ ասպետ-ծերունին Միացեալ Նահանգների տարբեր քաղաքներում լուսանկարների ցուցադրումով զեկուցումներ է կարդացել Հայաստանի մասին:
Երկրորդ այցին Հայաստան ու Ծիծեռնակաբերդի յուշահամալիր` մեզ համար խնկելի անուն դարձած մեծ գերմանացին գրելու էր. «Ծնկի եկայ անգերեզման հայերի յաւիտենական կոթողի առջեւ ու խոնարհուեցի նահատակների հոգին խորհրդանշող անմար կրակի առաջ: Աչքերիս առջեւով անցան անապատի վրանները, սովահար մանուկները, համաճարակի զոհերը: Քչերը կարող են հասկանալ իմ ապրումները…»:
1978 թ. Հռոմում 92 տարեկան հասակում վախճանուած Արմին Վեկների գերեզմանից 1996 թ. բերուած մի ափ հողն ամփոփուած է Հայոց ցեղասպանութեան յուշահամալիրի Յուշապատի մէջ: Այցելելիս` չմոռանանք խոնարհուել հայոց ճակատագրով ապրած գրողին, ասպետ սպայ-բուժակին, խիզախ լուսանկարչին, որ մարդկութեանն ի ցոյց արեց հայոց մեծ ոճրագործութիւնը…
Հայաստանի Հանրապետութիւն/«Արմէնփրես»
