Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon)
No Result
View All Result
  • Խմբագրական
  • Հայկական
  • Լիբանանեան
  • Միջազգային
  • Յօդուածներ
    • Անդրադարձ
    • Գաղութային
    • Հարցազրոյց
    • Հայրենի Կեանք
    • Գաղութէ Գաղութ
    • Զաւարեանական
    • Գիտութիւն
    • Ազդակ Գաղափարաբանական
    • Պատմական
    • Առողջապահական – Բժշկագիտական
    • Արուեստ – Մշակոյթ
    • Գրական
    • ԼԵՄ-ի ԷՋ
    • Մշակութային եւ Այլազան
  • Գաղութային
  • Մարզական
  • Այլազան
    • «Ազդակ»ի ֆոնտ
    • 50 Տարի Առաջ
    • Ի՞նչ Կ՛ըսեն Աստղերը
    • Յայտարարութիւններ
    • Կնոջական
    • Մանկապատանեկան
  • Խմբագրական
  • Հայկական
  • Լիբանանեան
  • Միջազգային
  • Յօդուածներ
    • Անդրադարձ
    • Գաղութային
    • Հարցազրոյց
    • Հայրենի Կեանք
    • Գաղութէ Գաղութ
    • Զաւարեանական
    • Գիտութիւն
    • Ազդակ Գաղափարաբանական
    • Պատմական
    • Առողջապահական – Բժշկագիտական
    • Արուեստ – Մշակոյթ
    • Գրական
    • ԼԵՄ-ի ԷՋ
    • Մշակութային եւ Այլազան
  • Գաղութային
  • Մարզական
  • Այլազան
    • «Ազդակ»ի ֆոնտ
    • 50 Տարի Առաջ
    • Ի՞նչ Կ՛ըսեն Աստղերը
    • Յայտարարութիւններ
    • Կնոջական
    • Մանկապատանեկան
No Result
View All Result
Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ
No Result
View All Result

Թուրքիոյ Ներքին Պատկերը. Դէպի Ո՞ւր

Ապրիլ 24, 2021
| Անդրադարձ
0
Share on FacebookShare on Twitter

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Պատմական.- Օսմանեան պետութեան քայքայումէն ետք Թուրքիոյ մէջ  հիմնական հակադրութիւնը եղած է մէկ կողմէ արեւմտեան, ծովեզերեայ շրջաններու միջին եւ ունեւոր դասակարգի ուսեալ «սպիտակ թուրքերու» եւ միւս կողմէ` յետամնաց գաւառի (թաշրա) միջեւ:  «Սպիտակ թուրքեր»-ը իրենց ձեռքին ունէին տնտեսութիւնը (ի մասնաւորի`  ճարտարարուեստը), ինչպէս նաեւ` պետական մեքենան: «Սպիտակ թուրք»-երու շահերը կը պաշտպանէր Մուսթաֆա Քեմալի հիմնած ազգայնական կուսակցութիւնը (Ճումհուրիեթ հալք փարթիսի, այսուհետեւ` «Հանրապետական»), որ միահեծան իշխեց մինչեւ 50-ական թուականներ: Այդ բռնապետութեան երաշխիքն էր բանակը, որուն հրամանատարութիւնը ի հարկէ կազմուած էր «սպիտակ թուրք»-երէ: Քաղաքական ընդդիմադիր կուսակցութիւններու բացակայութիւնը պատճառ դարձաւ, որ ընդդիմութիւնը ստանայ կրօնական բնոյթ: Մեծ տարածում գտան մզկիթներու շուրջ կազմուած ճեմաաթները եւ  թարիքաթները: Երկրորդը ունի հոգեւոր սուֆի (Sufi)  հակում եւ շեշտուած նուիրապետական կառոյց: Նման իրավիճակ կը տիրէր նաեւ կարգ մը արաբական երկիրներու մէջ, ուր զինուորական հարուածով միահեծան իշխանութեան հասած էին ազգայնական եւ «ընկերվարական» լոզունգներ բարձրաձայնող կուսակցութիւններ: Այդ յանգեցաւ ճնշուած, լուսանցքայնացուած մարդոց վրէժխնդիր ՏԱՀԵՇ-ական ուղղութեան:

Ճեմաաթներու գործունէութեան համար պարարտ հող էին մանաւանդ մեծ քաղաքներու շուրջ խռնուած թշուառ հիւղաւանները, ուր կ՛ապրէին գաւառէն քաղաք հոսած անուս, անորակ, գրեթէ անգործ աշխատաւորներու արագ ուռճացող զանգուածները: Ճեմաաթները անոնց կու տային նիւթական նեցուկ եւ «տաք բոյն» մը, այսինքն` պատկանելիութեան եւ ապահովութեան զգացում: Այդ էական էր մանաւանդ Թուրքիոյ  անվերջ տնտեսական տագնապներու ընթացքին:

Կրօնական գունաւորումով եղբայրութիւնները ունին երկար անցեալ: Սկսած են մոնկոլական արշաւանքներէ ետք, երբ կը բացակայէր կեդրոնական պետութիւնը, որպէսզի կազմակերպէր ընկերային եւ տնտեսական կեանքը: Ճեմաաթներ, ուրեմն, ունին կազմակերպչական եւ տնտեսական կուտակուած մեծ փորձ: Բացի այդ, ի սկզբանէ քաղաքական դեր խաղացած են ուրեմն եւ ունին նաեւ քաղաքական կեանքի եւ սադրանքներու մեծ փորձ: (Այս նիւթին նախապէս անդրադարձած եմ) (1):

Ճեմաաթի մատուցած նիւթաբարոյական նեցուկը, սակայն, անփոխադարձ չէ: Անդամները պարտաւոր են հրաժարիլ իրենց անհատական ազատութիւններէն եւ ենթարկուիլ Ճեմաաթի առաջնորդ կրօնականի կամքին: Այս մեծ դեր կը խաղայ ընտրութիւններու ընթացքին: Ճեմաաթներ ունին միահամուռ քուէներու «շտեմարաններ» («պլոք քուէ»): Կամազուրկ մարդոց բազմութիւն` կը նշանակէ ապականած քաղաքական կեանք: Ճեմաաթներ կ՛արգիլեն, որ իրենց անդամը մաս կազմէ արհեստակցական միութիւններու: Ի հարկէ նաեւ` կրօնական բնոյթ չունեցող կուսակցութիւններու: Կ՛ենթադրուի, որ անդամներու թիւը  կը կազմէ Թուրքիոյ բնակչութեան առնուազն 7 տոկոսը. հարցախոյզներու արդիւնքը, սակայն,  ցոյց կու տայ, որ պատասխանողներուն 6 տոկոսը միայն կը յայտարարէ, որ անդամ է որեւէ Ճեմաաթի կամ թարիքաթի (2): Այդ հասկնալի է, որովհետեւ Ճեմաաթներ կը յատկանշուին (հաւանաբար` պարտադիր) գաղտնապահութեամբ: Պետութիւնը, իր կարգին, ճշգրիտ ամբողջական թափանցիկութիւնը վտանգաւոր կը համարէ երկրի ապահովութեան համար:

Գաւառի տնտեսական եւ քաղաքական զարգացումը.- Պալքանեան պատերազմներէն ետք սուլթան Համիտ կատարեց բարեկարգումներ, որոնց շարքին` հողի սեփականութեան իրաւունք: Մինչ այդ բոլոր հողերու իրաւատէրն էր սուլթանը: Գաւառներու մէջ սկսաւ կազմուիլ երկրագործական միջին դասակարգ մը: Գաւառի զարգացման երկրորդ, աւելի բախտորոշ շրջանը սկսաւ Համաշխարհային Բ. պատերազմէն ետք, երբ կուրօրէն ինքնավստահ Հանրապետական իշխանութիւնը 1946-ին արտօնեց այլ կուսակցութիւններու կազմութիւնը, ինչպէս նաեւ` ազատ ընտրութիւններ: Իսլամական ուժերը շատ արագ իշխանութեան բերին Տեմոքրաթ կուսակցութիւնը, որ տասը տարուան ընթացքին կատարեց մեզ հետաքրքրող առնուազն երկու  կարեւոր փոփոխութիւն.

Ա.- Արտօնեց «Իմամ Խաթիպ» կրօնական վարժարանները, որոնք սունկի պէս աճեցան եւ շուտով արտադրեցին մոլլաներու եւ իսլամամէտ քաղաքագէտներու բանակ մը:

Բ.- Բարեկարգումներու ճամբով առիթ տուաւ գաւառի տնտեսական զարգացման:

Սկսաւ գոյանալ միջին դասակարգ մը: Ազատական դրամատիրութեան պայմաններու տակ այդ դասակարգը կայուն չի կրնար ըլլալ: Անոնցմէ տոկոս մը  կը կործանի եւ այլ տոկոս մը կը զարգանայ դէպի խոշոր դրամատիրութիւն:

1960-էն ետք սկսան անհատնում տնտեսական տագնապներ, կարճակեաց կառավարութիւններն ու զինուորական հարուածները: Իսլամական ուժերու վերելքին համար ամէնէն նպաստաւոր հարուածը տեղի ունեցաւ 1980-ին: Զինուորական խունթան (junta – բռնակալ զինուորական խորհուրդ) ջախջախեց բոլոր ձախակողմեան ընկերվարական ուժերը: Ձերբակալեց շուրջ կէս միլիոն մարդ: Ոչ ոք գիտէ սպաննուածներու ճշգրիտ թիւը: Վստահաբար` աւելի քան 5 հազար վտանգաւոր նկատուած ընդդիմադիր: Քաղաքական գետնի վրայ մնացին արագ թօշնող հանրապետական (ՃՀՓ) կուսակցութիւնը եւ զանազան պիտակներու տակ գործող իսլամական ուժերը: Խունթան վարչապետ նշանակեց Նաքշիպենտի «տերկեա»-ի անդամ Թուրկութ Էօզալը որ իսլամական  երկիրներէն վարար հոսող «կանաչ դրամը», ինչպէս եւ թուրք պետութեան բոլոր գործարքները յանձնեց թաշրայի «վագրերուն»: Պետական ներդրումներու հրապարակուած մասը կը հաշուէր տարեկան մօտ 250 հարիւր միլիառ տոլար: Ծանօթ չէ, թէ այդ «հալալ թալան»-ի անծանօթ մասը որքան էր: Քանի մը տարուան ընթացքին գոյացաւ «սպիտակ թուրք»-երու Թիւսիատի (Թուրք ճարտարարուեստի գործարարներու կազմակերպութիւն) ուժեղ մրցակից մը` «միւսիատը», որուն «մ» տառը իբր թէ միւսթաքիլ (անկախ) կը նշանակէր, բայց բոլորը գիտէին, որ  իսկութեան մէջ միւսիւլման կը նշանակէ:

Էրպաքան 1926-2011

Էօզալ, որուն մեծ յոյսեր կապուած էին որպէս արդիական իսլամ ղեկավար,  անակնկալ կերպով մահացաւ: Ոմանք այդ մասին դաւադրական վարկածներ ունին: Անկայուն վիճակը շարունակուեցաւ, որովհետեւ երկու կողմերէն ոչ մէկը ուժի գերակշռութիւն ունէր: Քաղաքական իսլամի  հայր նկատուող Նեճմէթթին Էրպաքանի զանազան պիտակներու տակ հիմնած կուսակցութիւնները չկարողացան բաւարար ընդունելութիւն գտնել երկրէն ներս թէ դուրս, որովհետեւ ունէին անզիջող արմատական բնոյթ:

Ոսկեայ առիթ.- Քանի որ սիւննի իսլամը չունէր հեղինակաւոր «կեդրոն», սկսաւ մրցակցութիւն: Ճեմաաթներ կազմեցին տասնեակ մը «միւսիատ»-ներ եւ հիմնեցին հազարաւոր տնտեսական ու ընկերային հիմնարկներ: Հարկ է նշել սակայն,  որ կիւլենական ճեմաաթը, որ ունէր յստակ ծրագիր եւ տեսլական, անբաղդատելիօրէն աւելի մեծ էր, քան` բոլոր մնացեալները գումարած: Կը կարծուի, թէ անոր կը պատկանէին ձեռնարկներու մօտ 60 տոկոսը: Ոչ ոք ստոյգ տեղեկութիւն կրնայ ունենալ այս հարցերու շուրջ: Կիւլենի ճեմաաթը իր հաստատած եւ ֆինանսաւորած ուսումնական հսկայ ցանցին  մէջ եւ այլուր պատրաստած էր պատկառելի թիւով որակեալ մարդուժ, որոնք տակաւ տեղաւորուած էին պետական մեքենայի, բանակի եւ ոստիկանութեան մէջ:

Կիւլենական ճեմաաթը կը պատկանէր իսլամի «Նուրճի» թեւին, որ հեռու կը մնար քաղաքական առօրեայ կեանքէ եւ քաշքշուքներէն: Կը մշակէր երկարաժամկէտ ծրագիր` տիրապետելու համար տնտեսութեան եւ ընկերային կառոյցներուն: Լայն գործունէութիւն եւ բարեկամութիւններ ունէր նաեւ երկրէն դուրս, յատկապէս թրքախօս երկիրներու հետ: Պարզ է, որ այդ ի վերջոյ պիտի յանգէր իշխանութեան:

Թաշրան ունեցաւ տնտեսական եւ մարդկային գերակայ ուժ, բայց ոչ` զանոնք ներկայացնող եւ ղեկավարող քաղաքական կազմակերպութիւն: Խումբ մը իսլամական դասական հոսանքին պատկանող քաղաքագէտներ ըմբռնեցին, որ ստեղծուած է ոսկեայ առիթ եւ ձեւաւորեցին ճարպիկ կեղծիք մը` Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը (ԱԲԿ), որ «արդի», ժողովրդավար եւ հանդուրժող է, բարեպաշտ եւ պահպանողական է, բայց` ազատամիտ եւ այլն, եւ այլն… Կուսակցութեան ցուցափեղկին մէջ կային Կիւլի եւ Տաւութօղլուի նման համալսարանի դասախօսներ եւ այլ յարգարժան կերպարներ: Թատերակը գտաւ մեծ յաջողութիւն երկրէն ներս եւ դուրս: Ենթահողը արդէն իսկ պատրաստ էր մօտ քսան տարի առաջ Էօզալի շրջանէն: Ժամանակակից «մեղմ» իսլամական պետութեան նախատիպը «շուկայնացնելու» համար կրկին հոսեցաւ «կանաչ դրամը»: Այս անգամ` շատ աւելի առատ, քան Էօզալի օրով:

Ակամայ սպաս.- Դրամագլուխներու հոսքին մեծապէս ծառայած էր այն իրողութիւնը, որ ԱԲԿ-ի իշխանութեան հասնելէն տարի մը առաջ Թուրքիոյ մէջ տեղի ունեցած էր ցաւոտ «վիրաբուժութիւն»: Հանրապետական վարչապետ Էճեւիտի կառավարութիւնը Թուրքիա հրաւիրած էր Համաշխարհային դրամատան մէջ երկար փորձ ունեցող հանրապետական Քեմալ Տերվիշը եւ անոր յանձնած` տնտեսական նախարարութիւնն ու լիազօրած, որ կատարէ անհրաժեշտ բարեկարգումները` երկիրը դուրս բերելու համար անվերջ ֆինանսական տագնապներէ: Տերվիշ շուրջ մէկուկէս տարուան ընթացքին յաջողած էր կարգի բերել դրամատուներու աշխատանքը` ի գին կարգ մը հաստատութիւններու սնանկացման: Միջոցառումներուն չեմ ուզեր անդրադառնալ, որովհետեւ անոնք կը պահանջեն տնտեսագիտական իմացութիւն:

 

Այստեղ էականը այն է, որ ցաւոտ միջոցառումները կատարուեցան Հանրապետակա՛ն կուսակցութեան, այսինքն «սպիտակ թուրք»-երու կողմէ` ի հաշիւ ժողովրդականութեան եւ քուէներու կորուստի: Վիրաբուժութեան բարիքները, սակայն, վայելեց ԱԲԿ-ն, որուն վերագրուեցաւ տնտեսական «հրաշք»-ի իրագործումը:

Կիւլենական ճեմաաթները մեծապէս սատարեցին ԱԲԿ-ի վերելքին:  Այս ուղղութեամբ ոչ միայն գործարկեցին իրենց մարդուժը եւ քուէի շտեմարանները, այլ նաեւ զօրակոչի ենթարկեցին իրենց մամուլը եւ հաղորդակցութեան միջոցները: Ի դէպ, կիւլենական շարժումը կանխած էր ԱԲԿ-ն  «մեղմ» իսլամի կերպարը գովազդելու ճարպիկ խաղին մէջ, յատկապէս` ի ցոյց արտաքին աշխարհի: Կիւլէն հաւանաբար ԱԲԿ-ի հետ չյայտարարուած դաշինք կնքած էր, որպէսզի աւելի արագ քանդէ «սպիտակ թուրք»-երուն ամրոցները: Այդպէս ալ պատահեցաւ, որովհետեւ ձեռնտու էր երկու կողմերուն համար:

Դէպի մենատիրութիւն.- Սկզբնական շրջանին ԱԲԿ իսկապէս որ ջանաց ցուցաբերել ազատամտութիւն եւ հանդուրժողականութիւն, նոյնիսկ` «զգայուն» հարցերու մէջ, ինչպէս` քրտականն ու հայկականը: Այդ անհամեմատ նախընտրելի էր, քան` «սպիտակ թուրք»-երու վերամբարձ ազգայնականութիւնը, որ կը ձեւացնէր ըլլալ ընկերվարական (3): Խորհրդարանական ընտրութիւններու ընթացքին քրտական (եւ ոչ միայն) քուէները ուղղուեցան դէպի ԱԲԿ, որ այդպիսով ձեռք բերաւ բացարձակ մեծամասնութիւն, ուրեմն եւ` առանձին իշխելու եւ օրէնսդրութեան հնարաւորութիւն:

ԱԲԿ այդ հնարաւորութիւնը լիովին շահարկեց: Տասը տարուան ընթացքին սահմանադրութիւնը փոփոխուած է երեք անգամ: Ամէնէն նշանակալից փոփոխութիւնը նախագահական վարչաձեւի որդեգրումն էր, 2014 թուականին:

Դաշինքի ճաթռտում: ԱԲԿ իշխանութեան հասաւ շնորհիւ լայն դաշինքի մը: Այդ անկիւնադարձային յեղաշրջում մըն էր: Պատմական օրինակները ցոյց կու տան, որ նման իրադարձութիւններու ընթացքին գլխաւոր թշնամին վերացնելէ ետք յեղաշրջող ուժերու աւելի մարտաշունչ թեւը կը հեռացնէ աւելի մեղմ ուժերը ու կը ստանձնէ իշխանութիւնը: Նոյնը պատահեցաւ Թուրքիոյ մէջ: Մարտաշունչ թեւը այս պարագային Էրտողանի շուրջ խմբուած պատեհապաշտ, համեմատաբար անորակ խումբն էր, որուն հեգնանքով կ՛ակնարկէին որպէս փելիքաններու կուսակցութիւն:

Այս խումբին գլխաւոր թիրախը ի հարկէ կիւլենական ճեմաաթն էր, որ աւելի քան բաւարար մարդուժ ունէր իշխանութիւնը ստանձնելու համար: Ունէր նաեւ բաւարար պատրուակ, որովհետեւ ԱԲԿ իշխանութեան հանդէպ դժգոհութիւնը արդէն բարձրաձայնուած էր Կեզիի ցոյցերու ընթացքին եւ` ոչ միայն:

Ապա տեղի ունեցաւ «ձախող պետական հարուած»: Դժուար է հաւատալ, որ հեռատես, խոհեմ եւ կարող կիւլենական շարժումը կրնար այդքան ձախաւեր գործողութիւն ծրագրած ըլլալ: Իրադարձութեան ծալքերը գոհացուցիչ կերպով բացայայտուած չեն: Պարզ է սակայն, որ նենգամիտ Էրտողան մեծ դեր ունեցած է ձախողութիւնը կազմակերպելու մէջ: Ոմանք այդ կոչած էին «հակակշռուած հարուած»: Այս իրադարձութիւններուն նախապէս հանգամանօրէն անդրադարձած եմ (4): Այստեղ կ՛ուզեմ պատկերել ներկայ իրավիճակը:

Նոր գործակիցներու հետ

Կիւլենական ճեմաաթի ծանօթ մասը հեռացուեցաւ պետական մեքենայէն, բանակէն եւ ոստիկանութենէն: Փակուեցան անոր ծանօթ պատկանելիութիւն ունեցող լրատուական միջոցները եւ տնտեսական հիմնարկները: Կիւլենական ճեմաաթի, ինչպէս բոլոր այլ ճեմաաթներու համակիրներու մեծամասնութիւնը կը կազմեն պատեհապաշտներ, որոնք նիւթապէս կ՛օգտուին ընծայուած բարիքներէն. կիւլենական ճեմաաթին պատկանիլը այլեւս ոչ միայն նպաստաւոր չէ, այլ կրնայ նոյնիսկ առաջնորդել դէպի բանտ: Կարելի է ենթադրել, որ այդ մեծամասնութիւնը հեռացած է: Կիւլենական հաստատութեան թողած հսկայ նիւթական ժառանգին համար այժմ կը մրցի փոքր ճեմաաթներու բազմութիւն մը: Այդ նպաստաւոր է երկու կողմերուն համար: Փոքր ճեմաաթներ Էրտողանի իշխանութեան սատար են, չեն կրնար ներկայացնել   քաղաքական վտանգ: Անոնք արդէն իսկ դժգոհ էին կիւլենականներէն, որոնք ոչ միայն կը խլէին «պանիրի» խոշորագոյն մասը, այլեւ արհամարհական վերաբերմունք ունէին իրենց հանդէպ: Կրկնութեան գնով կը շեշտեմ, որ պատմականօրէն սիւննի իսլամի ճիւղաւորումներուն միջեւ միշտ բացակայած է համերաշխութիւնը: Այդ մենք կը տեսնենք լիբանանեան փոքր դաշտին մէջ եւս:

Ն. Ֆ. Քըսաքիւրեք

Կրօնաշպար ֆաշիզմ.- Կրօնական իշխանութիւնը համատեղելի չէ ժողովրդավարութեան հետ: Այդտեղ միշտ առկայ եղած է խիստ նուիրապետութիւն: Թրքական իսլամի տեսաբան Նեճիփ Ֆազիլ Քըսաքիւրեք (1904-1983) կ՛ըսէ, թէ վարչաձեւը պէտք է յենի ոչ թէ ժողովուրդի, այլ Աստծու վրայ (թրքերէն բառախաղով` «հալքա տէյիլ` հաքքա» Հաքք (ճշմարտութիւն) փոխաբերաբար կը նշանակէ Աստուած): Քըսաքիւրեք կը ջատագովէ հաւատացեալ ղեկավարի մենիշխանութիւնը: Ֆաշական շարժումներ ունեցած են իրենց մենատէր «առաջնորդը» (Հիթլեր, Մուսոլինի, Ֆրանքօ եւ այլն) Գերմանիա` Ֆիւհրեր, Իտալիա` Տուչէ, Սպանիա` Քաուտիյօ, իսկ Թուրքիա` «Պաշեիւճէ» (գլխաւոր-վեհ): Էրտողան բազմիցս հրապարակաւ յայտնած է իր հիացումը Քըսաքիւրեքի… բանաստեղծութեան:

Զինուորական հարուածի բեմադրութեան շրջանին եւ անմիջապէս ետք Էրտողանի համակիրները կազմեցին զինեալ ջոկատներ, որոնց պարտականութիւնն էր ահաբեկել ընդդիմութիւնը: Այդ կը նշանակէ, որ Էրտողան չէր կրնար լիովին վստահիլ ոստիկանութեան եւ բանակին: Այդ հաստատութիւններուն մէջ եւ այլուր հաւանաբար տակաւին կը գտնուէին մեծ թիւով կիւլենականներ: Տեսանելի ջոկատներէն մէկն էր «Ժողովրդային յատուկ շաժումը (Հալք էօզել հարեհեթի HÖH), որուն ղեկավարն էր իր տխրահռչակ որդի Պիլալի կնքահայր Օրհան Ուզուներ): Կային նաեւ անտեսանելի ջոկատներ, որոնք ի հարկին կրնան դառնալ շատ տեսանելի, ինչպէս` կողքի լուսանկարին մէջ տեսնուող պատանգաւոր ահաբեկիչները:

Ժամանակի ընթացքին Էրտողան իր հակակշռին տակ առաւ բանակը, ոստիկանութիւնը եւ դատական կազմը:  Էրտողանի հակակշռին տակ է նաեւ լրատուական միջոցներու 90 տոկոսը: Անձնապէս հրաժարած եմ Թուրքիոյ մէջ հրապարակուած նիւթերու հետեւելէ: Այդ այլեւս ժամանակի կորուստ է: Այժմ տեսանելի «պաշիպոզուք» մնայուն ջոկատներ պահելու կարիք չկայ: Անոնք իրենց դերը արդէն իսկ խաղացած են: Ցոյց տուած էին, թէ ինչպիսի՛ արարքներու ատակ է Էրտողանի վոհմակը: Բոլորը գիտեն նաեւ, որ անհրաժեշտութեան պարագային, նման խումբեր շատ արագ կրկին երեւան կու գան: Սարսափի մթնոլորտը անհրաժեշտ է մենատիրութիւնը պահելու համար:

Միջնաբերդի մաքրագործում.- ԱԲԿ-ի հիմնադիր կազմը միակամ եւ համերաշխ չէր: Էրտողան  գրեթէ անուս է, մինչդեռ Էրտողան արհեստավարժ քաղաքագէտ էր, ունէր մեծ փորձ` որպէս Պոլսոյ քաղաքապետ: Ունէր պայքարի անցեալ, բանտարկուած էր հրապարակաւ մարտաշունչ իսլամական ոտանաւոր մը արտասանած ըլլալուն համար: (Մինարեթները սուիններն են, մզկիթները` ամրոցներ, եւ այլն): Կիւլ, Տաւութօղլու, Շեներ եւ Հիւսէյին Չելիք համալսարանի դոկտ. դասախօսներ էին, ունէին շատ աւելի մեղմ եւ հանդուրժող մօտեցում: Անոնք եւ նման կիրթ կերպարներ սկզբնական շրջանին գործածուեցան որպէս ցուցափեղկ: Այժմ հեռացած կամ հեռացուած են:

Հորիզոնային.- Հեռացող եւ հեռացուած որակեալ, զարգացած մարդոց հիմնական դժգոհութիւնը, ըստ իս, Էրտողանի անհեռատես, անհորիզոն, փառամոլ քաղաքականութիւնն է:

Ճեմաաթներ ենթակայ չեն պետական եւ կամ արդարադատական (judiciary) հակակշռի: Այդտեղ ոչ գոյ է թափանցիկ հաշուապահութիւն: Մզկիթներու շուրջ կազմուած «Էվքաֆ»-ներ զերծ են տուրքերէ: Միով բանիւ, ճեմաաթներու վարած տնտեսութիւնը «ստուերային» է: Տնտեսագէտ ըլլալու կարիք չկայ հասկնալու համար, թէ կարելի չէ արտօնել, որ տնտեսութեան մեծ մասը ըլլայ ստուերային: Կ՛ենթադրուի, որ պետութեան չյայտարարուած անտեսանելի յատկացումները տասնապատկուած են: Այդ ի վերջոյ կ՛առաջնորդէ աղէտի:

Կան դժգոհութեան այլ պատճառներ: Ճեմաաթի կրօնական (թերեւս` ոչ միայն)  ղեկավարներ գործնականօրէն անձեռնմխելի են: Այդ կը  չարաշահեն անբարոյ ձեւերով: Կը պղծեն մանուկներ: Մանուկներու հարազատները ընդհանրապէս կը խուսաբին քրէական գործ յարուցելէ: Ժողովուրդին հնազանդութիւնը կ՛ապահովեն նաեւ երկու այլ գործոններ: Գոյ է ճեմաաթներու այսպէս կոչուած անպաշտօն «Մանեւի փոլիս»  (հոգեւոր ոստիկանութիւն) (5): Գոյ է նաեւ «թաղամասի ճնշում» (Մահալլէ պասքըսը): Իսլամական իշխանութեան վարկաբեկումը հաշտ աչքով չի դիտուիր (6): Համասեռամոլութիւնը եւ մանկապղծութիւնը (pedophilia) ի սկզբանէ առկայ եղած են կրօնական գունաւորումով «եղբայրութիւններու» աւանդոյթին մէջ: Գայթակղութիւններ կան նաեւ առնչուած Էրտողանի անշնորհ որդիին:

Անցեալ երկու տարիներու ընթացքին տարաձայնութիւններ ծայր տուին, թէ Տաւութօղլու եւ այլ «մեղմ» ղեկավարներ նոր կուսակցութիւն(ներ) պիտի հիմնեն: Բայց այդ ուղղութեամբ ոչ մէկ քայլ առնուեցաւ: Պատճառներէն մին թերեւս ղեկավարներու միջեւ համախոհութեան բացակայութիւնն է: Ըստ իս, աւելի հաւանական պատճառը Էրտողանի ստեղծած սարսափի մթնոլորտն է: Նման քայլ առնող քաղաքագէտը յաջորդ օր կրնայ ձերբակալուիլ որեւէ յերիւրածոյ մեղադրանքով, ի մասնաւորի` «կիւլենական ահաբեկչութեամբ»: Կան բազմաթիւ օրինակներ:

Ընտրական նոր դաշինք.- ԱԲԿ այլեւս ձայներու բացարձակ մեծամասնութիւն չունի: Պարտադրուած է դաշինք կնքել: Այդ ի հարկէ կարելի չէ հանրապետականներու եւ կամ քրտական «Ժողովրդական» կուսակցութեան հետ: Միակ թեկնածուն Գորշ գայլերու Ազգային շարժումն է (ԱՇ): Պայմանագիրը կը թուի ըլլալ հետեւեալը.

ԱՇ ազատ կը թողու Էրտողանը երկրի ներքին հարցերուն մէջ, պայմանաւ որ արտաքին քաղաքականութեան մէջ ստանայ իր հաւանութիւնը: Քրտական շրջաններու մէջ նորոգուած զինուորական գործողութիւնները, Լիպիոյ, յունական ջուրերու եւ այլ վայրերու մէջ (ներառեալ` Հայաստան) միջամտութիւնները եւ շեշտուած ազգայնական ելոյթները թերեւս կարելի է վերագրել այս պայմանագրին:

Ներքին հարցերու մէջ ԱՇ պաշտպանած է «Միլլի մութապաքաթ» (Ազգային համաձայնագիր) օրինագիծը, որ կը սահմանափակէ արհմիութիւններու եւ այլ կազմակերպութիւններու ընկերային պահանջատիրական միջոցառումները:

ԱԲԿ-ԱՇ դաշինքը դժգոհութիւն յառաջացուցած էր ԱՇ-ի մէջ: Անդամներէն տոկոս մը, Մերալ Աքշեների գլխաւորութեամբ, հիմնեց «Իյի» կուսակցութիւնը: «IYI» տառացիօրէն կը նշանակէ «Լաւ» բայց այդ չէ իսկական իմաստը: Այդ նշանագիրը Էրթուղրուլի պատկանած ցեղախումբի դրօշն էր: Կը տեսնուի վերջերս ազրպէյճանական հեռատեսիլի կողմէ սփռուող` Էրթուղրուլի նուիրուած մէկէ աւելի սերիալներու մէջ: «Իյի» նոյնքան ազգայնամոլ եւ ֆաշիստ է, որքան` մայր «ԱՇ» կուսակցութիւնը: Բաժանումը դրդուած է Պահչելիի եւ Էրտողանի  միջեւ կնքուած դաշինքէն:

Խորհրդարանի մէջ ԱՇ ունի 49 աթոռ, իսկ Իյի` 39: Կարելի չէ գուշակել, թէ ի՛նչ պիտի ըլլայ 2023 թուի ընտրութիւններու արդիւնքը: Տեղի կ՛ունենան եռանդուն բանակցութիւններ: Կը խօսուի բաղադրատոմսերու մասին, ինչպէս «Ճումհուր իթթիֆաքը» եւ «Միլլեթ իթթիֆաքը»:  Այդ կը նշանակէ, որ տակաւին չէ կազմաւորուած յստակ ընդդիմութիւն: Էրտողան ի հարկէ անկիւն մը  ձեռնածալ չէ նստած, մօտ ապագային համավարակը պատրուակելով` պիտի առաջարկէ սահմանադրական փոփոխութիւններ: Կէտերը ծանօթ չեն, բայց մեկնելով քաղաքական կացութենէն` կարելի է ակնկալել, որ Էրտողան կ՛առաջարկէ ազատութիւններու սահմանափակում: Ընտրական առաջին փուլին ընտրուելու համար  անհրաժեշտ 50 տոկոս պայմանի մեղմացում, որպէսզի ԱԲԿ աւելի դիւրաւ ընտրուի: ԱԲԿ այժմ ունի ձայներու միայն շուրջ 35 տոկոսը: Ընտրական օրէնքը կը ձեւուի ըստ ԱԲԿ ձայներու: Միւս կողմէ` 10 տոկոս պատնէշը կը բարձրացուի, որպէսզի քիւրտեր եւ այլ անբաղձալի տարրեր խորհրդարանի մէջ պատգամաւորներ չունենան: Կարելի է նաեւ օրէնսդրութեամբ փոփոխութեան ենթարկել խորհրդարանի մէջ նահանգները ներկայացնող պատգամաւորներու թիւը:

Դիմակը վար.- Մօտ երկու տասնամեակ առաջ ժամանակակից իսլամական պետութիւն նախատիպար կերտելու ծրագիրը այժմ վարկաբեկուած է, վաճառելի չէ: Եթէ վաճառելի չէ, ապա անիմաստ է այդ ուղղութեամբ ներդրումներ կատարել: «Կանաչ դրամ»-ի հոսքը դադրած է: Չքացած է նաեւ Եւրոպական միութիւն մտնելու հաւանականութիւնը: Ներդրումներու աղբիւրը առ այժմ պարտաւոր է ըլլալ ներքին: Աւելի քան 4 տարի առաջ (29 ապրիլ 2017) Էրտողան կոչ ուղղած էր «անկողինի տակ պահուած դրամները» դուրս բերելու: Փորձած էր նաեւ սիրաշահիլ «սպիտակ թուրքերը»: Ծանօթ չէ, թէ որքա՛ն յաջողութիւն գտած է:

Թուրքիոյ ճարտարարուեստը ուղղուած է դէպի արտածում: Անցեալ 5 տարիներու ընթացքին թրքական լիրան արժեզրկուած է շուրջ 75%: Այդ հաւանաբար կը նշանակէ, որ արտածումի թափը նուազած է: Կ՛ենթադրուի, որ բազմապատկուած է արտաքին պարտքը:  Ինչպէս վերը նշեցի, կարելի չէ ունենալ ճշգրիտ տեղեկութիւն:

70-ական թուականներէն ի վեր թրքական պետութիւնը ինքզինք կը դասէ մեծ կայսերապաշտ երկիրներու փոքր գործակիցը: Այդ կը նշանակէ ծաւալողապաշտ քաղաքականութիւն:  Նկրտումը անհիմն չէ, որովհետեւ երկիրը ունի զարգացած ենթակառոյց եւ բարձր ճարտարագիտութիւն: Այդ մենք շատ ցաւոտ կերպով յայտնաբերեցինք:

Թուրքիա սկսած էր կրել բարեհամբոյրի դիմակը, որպէսզի Արեւմուտքի կողմէ ընդունելի դառնար որպէս գործընկեր: Այժմ այդ վար առնուած է: Թուրքիա հայեացքը ուղղած է արեւելք, դէպի իսլամական երկիրներ: Պարզ չէ, թէ որքան արդիւնաւէտ պիտի ըլլայ այդ ուղղութիւնը:

Ո՞ւր թաղուած է շան գլուխը.- Թուրքիոյ հիմնական հարցը ճեմաաթներու զօրակցութեան վրայ հիմնուած վարչակարգն է: Ինչպէս նշեցի, այդ կը նշանակէ, որ տնտեսութիւնը լիարժէք հակակշռի տակ չէ, եւ կարելի չէ տնտեսական ողջմիտ ծրագիր մշակել:

Վտանգուած է նաեւ մարդուժը: Պետական անձնակազմի, համալսարաններու եւ բանակի որակը անկումի մէջ է, որովհետեւ որակեալ կարող անձինք կը փոխարինուին էրտողանական պատեհապաշտ տականքներով: ԱԲԿ չի գործեր որպէս գաղափարապաշտ կուսակցութիւն, չունի առողջ կազմակերպութիւն: Այդ հեռատես ուղղութիւն չէ, որդեգրուած է Էրտողանի իշխանամոլութեան պատճառով: Միւս կողմէ` տիրող սարսափի մթնոլորտին պատճառով ընդդիմութիւնը ատակ չէ կազմակերպուած հաւաստի այլընտրանք առաջադրելու: Անձնապէս գոհ եմ, որ հեռատես որակեալ մարդուժով հարուստ կիւլենական շարժումը փոխարինուեցաւ էրտողանական ապիկար եւ կարճատես անձնակազմով:

————————–

  1. «Թուրքիոյ մէջ իսլամական հայեցակարգի պատմականը» 2015 ապրիլ բացառիկ:
  2. Վ. Պոզքուրթ, «Ճեմաաթներու Գաղափարական եւ կազմակերպչական հիմերը», 2018:
  3. «Հանրապետական կուսակցութիւնը անդամ է ընկերվար միջազգայնականին»:
  4. Տես «Ելոյթէն տարի մը ետք բեմայարդարումը կը շարունակուի», ՌԱԿ մամուլ 11 յուլիս 2017:
  5. Նման, թէեւ շատ աւելի վայրագ ոստիկանութիւն կը գործէր նաեւ ՏԱՀԵՇ-ի իշխած շրջաններուն մէջ:
  6. Կը պատմեն, թէ ծերունի մը այսպէ՛ս սաստած է բողոքող տղեկ մը. «Լռէ՛, քու յետսամասդ աւելի կարեւոր չէ, քան` մեր բոլորի վարկը»:

 

 

 

Նախորդը

Թուականներուն Թուականը

Յաջորդը

Քարէն Եփփէ Հայ Որբերու Պահապան Հրեշտակը

RelatedPosts

Հայրենիքի  Հաւատքը  Պահապան   Մեր Ինքնութեան
Անդրադարձ

Փաշինեանի «Իրական Հայաստան» Գաղափարախօսութիւնը- Ի՛նչ Է Եւ Ի՛նչ Չէ

Յուլիս 12, 2025
Սեդա Մարկոսեան-Խտըշեանի «Մեր Տունը» Գիրքին   Յառաջաբանի Փոխարէն
Անդրադարձ

Սեդային Տան Երդիքին Տակ

Յուլիս 12, 2025
Բացարձակապէս Մերժելի Է Փաշինեանի Կողմէ Արցախի Յանձնումը Ազրպէյճանին
Անդրադարձ

Փաշինեան Հատեց Բոլոր Կարմիր Գիծերը. Անոր Օրերը Հաշուըւած Են

Յուլիս 12, 2025
  • Home
  • About Us
  • Donate
  • Links
  • Contact Us
Powered by Alienative.net

© 2022 Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon). All rights reserved.

Welcome Back!

Login to your account below

Forgotten Password?

Retrieve your password

Please enter your username or email address to reset your password.

Log In
No Result
View All Result
  • Խմբագրական
  • Հայկական
  • Լիբանանեան
  • Միջազգային
  • Յօդուածներ
    • Անդրադարձ
    • Գաղութային
    • Հարցազրոյց
    • Հայրենի Կեանք
    • Գաղութէ Գաղութ
    • Զաւարեանական
    • Գիտութիւն
    • Ազդակ Գաղափարաբանական
    • Պատմական
    • Առողջապահական – Բժշկագիտական
    • Արուեստ – Մշակոյթ
    • Գրական
    • ԼԵՄ-ի ԷՋ
    • Մշակութային եւ Այլազան
  • Գաղութային
  • Մարզական
  • Այլազան
    • «Ազդակ»ի ֆոնտ
    • 50 Տարի Առաջ
    • Ի՞նչ Կ՛ըսեն Աստղերը
    • Յայտարարութիւններ
    • Կնոջական
    • Մանկապատանեկան

© 2022 Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon). All rights reserved.

Are you sure want to unlock this post?
Unlock left : 0
Are you sure want to cancel subscription?