Արմ-Մոնօ Եւ Մենաթատրոնի Ընկալման Թուաբանական Ձեւաւորումի Փորձ

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Անցեալ ամառ Հայաստանի մէջ կայացած մենաթատրոնի փառատօնը` «Արմմոնօ 18»,  նուիրուած էր Հրանտ Մաթեւոսեանի ծննդեան 85-ամեակին:

Սեռային .- Բացման եւ փակման ելոյթներու ընթացքին Նարինէ Գրիգորեան ներկայացուց «Գոմէշը», որ հիմնուած է Մաթեւոսեանի համանուն պատմուածքին վրայ: Դերասանուհին միաժամանակ ներկայացման բեմադրիչն էր: Այս երեւոյթը կը թուի ձեւաչափ դարձած ըլլալ ժամանակակից մենաթատրոնի համար: Ակնբախ էր նաեւ, որ փառատօնի հեղինակ-կատարողներու առնուազն երկու երրորդը կիներ էին: Կարգ մը տեսաբաններ մենաթատրոնը կը նկատեն էապէս իգական արուեստի սեռ: Նկատել, օրինակ, որ «Արմմօնօ» փառատօնի որմազդին վրայ կը տեսնուի իգակա՛ն ուրուագիծ: Նկատել նաեւ, որ պատմական առումով սեռը թափ առած է կիներու ազատագրութեան շարժումներուն հետ միաժամանակ: Մենակատարը հանդիսատեսին կը փոխանցէ իր հոգեկան զեղումները: Կին գրագէտներու համար օրինաչափ է գրել  բացառապէս իրենց անձնական հոգեկան զեղումներու մասին:

Քսանական թուականներէ ետք մեծ տարածում գտաւ ֆրոյտեան հոգեբուժութիւնը, որ (ի տարբերութիւն ներկայ ամերիկեան ձեւաչափին, որ կը փորձէ բուժել բացառապէս դեղորայքով) կը հիմնուի բժիշկ-հիւանդ երկխօսութեան վրայ: Բժիշկին դերն է յայտնաբերել հիւանդի հարցերը` անոր պատումներու ընդմէջէն: Նոյնը պիտի պատահէր մենաթատրոնի պարագային, ուր բժիշկին դերը կը վերցնէ բեմադրիչը: Կան ի հարկէ որոգայթներ: Թատրերգութիւնը կրնայ սահմանափակուիլ կանացի ֆրոյտեան քանի մը կարծրատիպերով, ինչպէս` ջղացնցութիւն (hysteria), կրաւորականութիւն (passivism) եւ մտասեւեռում կիներու ծննդաբերական դերին վրայ (obsession with feminine reproductive functions): Երրորդ կարծրատիպը «Գոմէշը» մենաթատրոնի հիմնական բներգն էր:

Թատրերգութիւն մը, որ ներկայացուեցաւ փառատօնի ե՛ւ բացման, ե՛ւ փակման հանդիսութիւններուն ընթացքին: Այդտեղ էգ գոմէշը կը հանդարտի միայն այն ատեն, երբ կը բեղմնաւորուի արու գոմէշի մը կողմէ: Ծննդաբերական դերի վրայ մտասեւեռումի աղաղակող դրսեւորում: Կարծրատիպի հեղինակը (Մաթեւոսեան) ոչ զարմանալիօրէն տղամարդ մըն է: Մեկնաբանելի է Ն. Գրիգորեանի նման կարծրատիպի ընտրութիւնը:

Հաղորդական .- Ֆրոյտեան հոգեբուժութիւնը կը հաւատար խօսքի՛ ուժին: Կը յենի նաեւ բժիշկ-հիւանդ կապին վրայ: Բժիշկը կ՛օգնէ ենթակային բացայայտելու, թէ ի՞նչ է հոգեկան խանգարումին պատճառը: Այս մօտեցումի կատակերգական «գործադրութիւն»-ներէն մէկն էր «Analyze This» ժապաւէնը(1999), ուր հոգեբուժ մը կը պարտադրուի օգնել վախկոտացած մաֆիոզի մը (Ռոպերթ տը Նիրօ): Բժիշկը չ՛օգտագործեր որեւէ դեղանիւթ: Փոխարէնը` կը քաջալերէ մաֆիոզը, որ վերյիշէ իր մանկութեան շրջանին գործած աններելի յանցանքը:

Գիտական (նիւթական) ենթադրութիւնը այն է, որ ուղեղը ի՛նք կը սկսի արտադրել անհրաժեշտ հորմոնները եւ այն, ինչ, որ հարկ է, երբ հասկնայ, թէ (ինչպէս հայկական առածը կ՛ըսէ) «ո՞ւր է թաղուած շան գլուխը»: Այդ մնայուն, հիմնական լուծում է` ի տարբերութիւն քիմիական դեղորայքի, որոնք ժամանակաւոր լուծումներ են եւ հաւանաբար ունին մնայուն վնասակար հետեւանքներ:

Հոգեբանական պրպտումը կը կատարուի «գիտակցութեան հոսք»-ի միջոցով (stream of consciousness), որ սակայն երազանման է, այսինքն անոր կը մասնակցին ուղեղի բազմազան մասեր: Նոյնը կը կատարուի մենակատարի ելոյթին ընթացքին:

Ինչպէս հոգեբուժութիւնը, այնպէս եւ թատրոնը, բայց յատկապէս մենաթատրոնը կը հաւատայ խօսքի ուժին:

Յաջող հոգեբուժութեան համար պարտադիր է, որ բժիշկը կարենայ շահիլ տուեալ անձին վստահութիւնը, որպէսզի ենթական ընդունի ենթարկուիլ իր յաճախ ցաւոտ ուղեցոյցին:  Կացութիւնը նման է մենաթատրոնի մէջ: Պարտադիր է, որ մենակատարը կարենայ շահիլ հանդիսատեսին վստահութիւնը, որպէսզի ընդունի իր ասքը, որ ի վերջոյ պարզապէս անհատական հայեցակէտ մըն է: Այս կը պահանջէ դերասանական արտակարգ հզօր կարողութիւն: Ի զուր չէ, որ յաջող մենաթատրոնը հազուադէպ երեւոյթ է:

Քաղաքական .- Մենաթատրոնը, որ յաճախ ունի յանկարծաբանական (improvisation) բնոյթ, ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ասք է: Մենակատարը ի՛ր հայեցակէտը կ՛արտայայտէ, նոյնիսկ երբ այլ կերպարներ կը ներկայացնէ: Մենաթատրոնին մէջ չկայ համայնապատկեր: Այս համահունչ է արդիական անհատապաշտութեան, ինչպէս եւ` յետարդիական յուսալքուած աշխարհահայեացքին, ուր բացառուած է միանշանակ տիեզերական ճշմարտութիւնը, եւ բացառուած են նուազապաշտ (reductionist) ասքերը: Մարդկային մշակոյթը կը նմանի խայտաբղէտ խճատախտակի մը, ուր չկայ իմանալի պատկեր, բոլոր խիճերը ունին իրերահաւասար հաւաստիութիւն: Նոյն պատկերը կը ներկայացուի ընկերային-քաղաքական գետնի վրայ: Իմանալի «պատկեր»-ի բացակայութիւն` կը նշանակէ հաւաքական մտքի եւ ժողովրդային կուսակցութիւններու բացակայութիւն: Այդ ձեռնտու կրնայ ըլլալ միայն իշխող «օլիկարխիային»: Ահա թէ ինչո՛ւ ջլատող եւ կործանարար է յետարդիական աշխարհահայեացքը:

Բարդութեան Տեսութիւն եւ Ինքնակազմակերպում (ComplexityTheory & Self Organization).- 19-րդ դարու բազմատաղանդ թուաբանագէտ Փուանքարէ ցոյց տուած էր, որ քաոսային թուացող երեւոյթներու ընթացքը կրնայ ունենալ ճանաչելի ձեւ (pattern), եթէ ներկայացուի յարիր տեղանիշերով (coordinates) երկու կամ աւելի տարափաչափ ունեցող ոլորտի (space) մէջ:

Այդ գծապատկերները, ի պատիւ գիտնականին, կը կոչուին «Փուանքարէի քարտէսներ»: Վերի գծապատկերի քարտէսը, օրինակ,  ներկայացուած է «Վիճակի ոլորտի» մէջ (Phase Space)(2):

Փուանքարէ ցոյց տուաւ, որ քաոսային թուացող շարժումները կրնան ունենալ նախընտրելի «վիճակներ», որոնց մօտիկ գտնուելու հաւանականութիւնը շատ աւելի մեծ է, քան` այլ վիճակներու մէջ: Այդ կացութաձեւերը կը կոչուին «ձգողներ» (Attractor): Գծապատկերին մէջ աջ կողմի քարտէսը ունի երկու յստակ «ձգող» կէտեր:

Փուանքարէ թուղթի վրայ ձեւաւորեց այն յարաբերութիւնները (Differential equations), որոնք կը կառավարեն քաոսային թուացող շարժումի ընթացքը: Գիտնականը չէր կրնար, սակայն, թուղթի վրայ փակ «վերլուծական գրահաշուի» լուծումներ (analytic solutions)  գտնել այդ հաւասարութիւններուն, որովհետեւ անոնք պարտադրաբար ոչ գծային են (non linear): Թուայնային, բայց ի հարկէ ոչ վերլուծական (numerical, not analytic) լուծումներ կարելի եղան վերջին տասնամեակներուն, երբ բաւարար կարողութեան համակարգիչներ մատչելի եղան: Առաջին կիրարկումները եղան մեքենագիտութեան մէջ, որ նախքան 20-րդ դար արդէն իսկ հիանալի տեսական զարգացում ունէր:

Բարդութեան տեսութիւնը այժմ կը կիրարկուի այլազան տարաբնոյթ մարզերու մէջ:

Ինքնա յարմարուողական համակարգեր (self adaptive systems) եւ հաւաքական մտածողութիւն (swarm intelligence).- Ընթերցողը վստահաբար դիտած է համեմատաբար փոքր թիւով (թերեւս 20) աղաւնիներու խմբական թռիչքը: Թռչունները առհասարակ կը ջանան մնալ համախմբուած, բայց խումբը ճանաչելի ձեւ չ՛ունենար: Պատկերը բոլորովին այլ է մեծ թիւով թռչող կամ լողացող էակներու պարագային: Խումբի անդամներուն միջեւ պարզ յարաբերութիւններն իսկ բաւարար են, որպէսզի այլապէս քաոսային շարժումը ստանայ ճանաչելի ձեւեր: Թռչուններու եւ ձուկերու պարագային, այդ պարզ յարաբերութիւնը կրնայ ըլլալ` «Մօտեցիր դրացիներուն, եթէ հեռու ես, հեռացիր, եթէ ՇԱՏ մօտիկ ես», այդ կրնայ խանգարել թռիչքը կամ լողը (1): Սահմանափակ տարածքով աւազաններու մէջ ձուկի վտառներու վարմունքը ուսումնասիրող փորձեր կատարուած են նաեւ ծրագրուած պարզ մարդամեքենաներու (robot) վրայ, բայց հասկնալի պատճառներով երկնքի թռչուններու հսկայ երամներու վրայ` ոչ: Բնական երեւոյթներէ դուրս առաջին նկատողութիւնը կատարուած է «ճազ» երաժշտութեան մէջ: Ճազ,  որովհետեւ այդ սեռը կը յատկանշուի իր «յանկարծային» բնոյթով: Անհատ երաժիշտներ կ՛արտաբերեն մեղեդիներ` դրդուած խումբի միւս անդամներու արտադրած մեղեդիներէն: Յանկարծ ձայները կը միանան կազմելու համար որոշ բնոյթի երաժշտական «կտոր» մը: Ոմանք կրնան առարկել, որ նուագախումբի երաժիշտները պատահաբար հաւաքուած անհատներ չեն, այնուամենայնիւ, կարելի չէ կանխապէս գուշակել, թէ տուեալ երաժիշտ մը տուեալ պահուն ի՛նչ ձայն պիտի արտաբերէ: Նման յանկարծաբանական փորձեր կը կատարուին նաեւ  թատրոնին մէջ:

Բարդութեան տեսութիւնը անկիւնադարձային եղաւ գիտութեան համար, ուր մինչ այդ կը տիրէր «նուազապաշտ» (reductionist) մտայնութիւնը: Բոլորին համար ակնյայտ դարձաւ, որ բնութեան մէջ եւ այլուր պարզ յարաբերութիւններ կրնան ծնունդ տալ բարդ, բայց ճանաչելի պատկերներու:

Բոլոր դիտարկումները ցոյց կու տան, որ համակերպողական պատկերներ կը կազմուին միայն այն ատեն, երբ խումբը (իմա` հաւաքականութիւնը) ունի բաւարար խտութիւն եւ բաւարար ծաւալ: Հարկ է ի մտի ունենալ այս հանգամանքը, երբ փորձենք հասկնալ թատերական հանդիսատեսի վարմունքը: Փոքր սրահներ եւ նօսր հանդիսատես յարիր չեն հանդիսատեսի մօտ «հաւաքական մտածողութիւն» յառաջացնելու:

Հաւաքական մտածողութիւնը կը թուի բնազդային դարձած ըլլալ հաւաքաբար ապրող էակներու համար: Այդ օգտակար է, օրինակ, գիշատիչ գազաններ կանուխ նկատելու համար (Տես կողքի լուսանկարը): Եթէ դրացիդ ճչաց ու փախաւ, ապա եւ` դուն: Օգտակար կրնայ ըլլալ նաեւ պտղատու ծառ մը կամ միջատներով հարուստ հողատարածք մը յայտնաբերելու համար: Դրացիի վարմունքը ընդօրինակելը եղափոխական (evolutionary) առումով օգտակար ուրեմն եւ ծիներու միջոցով փոխանցելի  յատկութիւն է:

Իմացականութիւն ունեցող ինքնավար (autonomous) էակներու (որոնց շարքին մարդիկ) յարմարողական գործընթացը կ’ունենայ նուիրապետական (hierarchical) բնոյթ: Խմբաւորումները հաւանաբար կը սկսին այն անհատներու շուրջ, որոնք աւելի հեղինակաւոր են կամ կը թուին ըլլալ: Յարմարումը կը տարածուի աստիճանաբար:

Վերի գծանկարին մէջ յարմարումը նշուած է կարմիր կապով: Գծապատկերի «հաւաքականութեան» թիւը շատ փոքր է (29): Այդ կը համապատասխանէ գրեթէ դատարկ թատրոնի:Կը տեսնենք յարմարումի երեք աստիճաններ: Լիարժէք սրահի մէջ այդ կարելի է շարունակել դէպի խոշոր կառոյցներ:

Ո՞ւր է թաքնուած սատանան.- Համակարգչային բազմաթիւ նմանակումներ (simulation) ցոյց տուած են, որ, այո՛, բարդ դրութիւններու միաւորներուն միջեւ պարզ յարաբերութիւններ կրնան ծնունդ տալ յարմարումի ճանաչելի կերպարներու: Թերեւս այդ թուաբանական իրողութենէն քաջալերուած` ոմանք բանաւոր էակներու միջեւ գործող յարաբերութիւնները կը փորձեն ներկայացնել պարզունակ «բաժանմունքային կաղապարներով» (compartmentalmodel):

Վերի գծանկարը ցոյց կու տայ նմուշ մը: Հարցը այն է, որ ուղեղը չափազանց բարդ օրկան մըն է, զորս կարելի չէ փոխարինել քանի մը բաժանմունքով: Այդ կը յիշեցնէ այժմ ժամանակավէպ ֆրոյտեան ego-id բաժանումը:

Ինչպէ՞ս կարելի է, օրինակ, մէկ հաւասարութեամբ արտայայտել ուղեղին կատարած կարգաւորումը: Թերեւս` միայն որոշ հարցերու պարագային: Օրինակ` ելոյթի մը ընթացքին ծափահարէ, եթէ շուրջդ երեք հոգի ծափահարեն: Չափուելու ատակ գրգիռ կրնայ նկատուիլ ծափահարութեան կամ սուլոցի ուժգնութիւնը: Վարմունք կարելի է համարել նոյնպէս ծափահարութիւնը կամ սուլոցը: Ինծի ծանօթ նման փորձեր (որոնցմէ ոչ մէկը կ’առնչուի թատրոնի) պարտադրաբար դիմած են փորձարկային (heuristic) հաշուաձեւերու (algorithm) (3): Տպաւորիչ իրագործումներ չկան: Մարզը տակաւին նորածին մանուկ մըն է:

Գծապատկերին մէջ, գրգիռի կողքին, թիթեռնիկ մը դրած եմ յիշեցնելու համար բարդութեան տեսութեան այն դրոյթը, որ քաոսի ատակ դրութիւններու մէջ թիթեռնիկի մը թփրտումը կրնայ ահեղ փոթորիկ յառաջացնել:

Հուսկ Բանք.-  Մենաթատրոնի սկզբնական «թիթեռնիկ»-ը նոյնինքն մենակատարն է: Անհրաժեշտ է, որ դերասանը ունենայ բաւարար հմտութիւն եւ հմայք, որպէսզի սրահին մէջ գտնուող «ղեկավարի» յատկութիւն ունեցող հանդիսատեսներ «յարմարին» իր ասքին, ընդունին իր հայեցակէտը:

Այս ուղղութեամբ հաւաստի ձեւաչափեր չկան: Թատրոնի մարդիկ իրենց փորձառութեան վրայ հիմնուած կը հակին նախապէս յաջողած ձեւեր կրկնելու: Այդ ցանկալի չէ, որովհետեւ կրնայ կարծրատիպեր յառաջացնել: Չեմ ուզեր օրինակներ բերել:

———————–

1.- Թռչունները կը յենին տեսողութեան, թերեւս նաեւ լսողութեան վրայ: Ջուրի մէջ տեսողութիւնը պղտոր է, եւ ձուկերը խուլ են: Փոխարէնը` իրենց մարմնի երկայնքին ունին ճնշումի եւ ելեկտրականութեան օրկաններ, որոնք կրնան ծառայել այլ ձուկերու հեռաւորութիւնը գնահատելու:

2.- Ջուրը, օրինակ, ունի երեք վիճակներ  (phases).- Սառոյց, հեղուկ եւ շոգի:

3.- Heuristic Այսինքն տեսական կուռ հիմնաւորում չունեցող: