ՆՈՒՊԱՐ ՏԵՄԻՐՃԵԱՆ
1 յունուար 1886 թուականը մեր մեծանուն հերոս, զօրավար ու սպարապետ Գարեգին Նժդեհի (Գարեգին Առաքել Տէր Յարութիւնեան) ծննդեան135-ամեակն է:
Ան եղած է եզակի հայ մեծ զօրավարներէն մէկը, որ կ՛անմահանայ իր հայրենական հողը ազատագրելու համար: Ան ծնած է Նախիջեւանի Կզնութ գիւղը, իր նախնական կրթութիւնը ռուսական վարժարանին մէջ ստանալէ ետք, շնորհիւ իր բացառիկ ընդունակութեան կ՛ուղարկուի Թիֆլիս` իր ուսումը շարունակելու, ուր նաեւ երիտասարդական շարժումներուն մաս կազմելով` մուտք կը գործէ ՀՅ Դաշնակցութեան շարքերը: Ան չբաւարարուելով Թիֆլիսի մէջ ստացած ուսումով, կ՛անցնի Ս. Փեթերսպուրկ` իրաւաբանութեան հետեւելու: Բայց պարտաւորուած կը զգայ երկու տարուան իր ուսումը ընդհատել` Դաշնակցութեան վերին մարմիններու կողմէ ուղարկուելու համար Սալմաստ, 1904-ին, որ օճախն էր երկրին մէջ խլրտացող ֆետայական շարժումներուն, ուր կը պատրաստուէին եւ կը զինուէին յեղափոխականները` ուղղուելու համար Երկիր եւ միանալու համար այնտեղ արդէն իսկ շղթայազերծուած ֆետայական շարժումներուն:
Հայ յեղափոխութիւնը կամ ազատագրական պայքարը միայն լեռներու վրայ չէր, որ տեղի կ՛ունենար, շուտով հայ ժողովուրդը պիտի պատրաստուէր պատերազմական գործողութիւններու: Իսկ միւս կողմէ, Գարեգին Նժդեհ իր համալսարանական կրթութիւնը կէս ձգած, ամէն գնով կը փափաքէր զինուորական վարժարան յաճախել: Այս առիթը կ՛ընծայուի իրեն, երբ 1905-ին ՀՅ Դաշնակցութեան գերագոյն մարմինի, յատկապէս` Ռոստոմի կարգադրութեամբ, կը յաջողի պուլկարական կառավարութեան հետ համաձայնութիւն գոյացնել եւ 1905-ին անցնիլ Սոֆիա` զինուորական վարժարանի սպայից բաժինը, չորս հայ երիտասարդներու հետ: 1907-ին` իր ուսումը աւարտելով, կը վերադառնայ Կովկաս:
Նժդեհ կը ձերբակալուի 1909-ին եւ ցարական բանտերուն մէջ կը մնայ մինչեւ 1911: Հազիւ ազատ արձակուած` անմիջապէս կը մեկնի Պուլկարիա եւ կը միանայ պուլկարական բանակին` տեղակալի աստիճանով:
Կը կազմուի հայ կամաւորական խումբ մը` մօտ 300 հոգիներէ բաղկացած, կռուելու համար պուլկար բանակին կողքին, ընդդէմ թրքական ուժերուն, ղեկավարութեամբ Անդրանիկին ու Գարեգին Նժդեհին:
Այս պատերազմին մասնակցող հայ մարտիկներուն մասին գովեստով կը խօսի Լեւ Թրոցքի. յատկապէս անդրադառնալով Նժդեհին` ան կ՛ըսէ. «Գարեգինը բանաստեղծ էր, ճառախօս զինուորական, իրեն վիճակուած առաքելութեան կարեւորութենէն դրդուած»:
Զանգեզուրի Հերոսամարտը
Իր նմանը չունեցող պոռթկում մը, որ տեղի ունեցաւ Զանգեզուրի մէջ: Հայաստան տակաւին ինքզինք ամրապնդած չէր` օժանդակելու Նժդեհին, երբ 11-րդ Կարմիր բանակը իր հայ առաջնորդներով, իր սիրաշահած Զանգեզուրի գիւղացիութեամբ, իր հսկայական պատերազմական կարելիութիւններով, Պաքուէն հոսող անհամար փողերով եւ թուրք- թաթար աշիրաթներով եկած էին ճզմելու Զանգեզուրը, զայն անպայման գրաւելու: Այս խոստումը տրուած էր Պաքուին` գրաւել Սիսեանէն մինչեւ Մեղրի եւ հիմնականօրէն արմատախիլ ընելու հայութեան հետքն իսկ, ապագայի երազով:
Աննկարագրելի կ՛ըլլայ Նժդեհի խումբին իրավիճակը: Թուլցած գիւղացիութիւնը ու բանակային կամաւորները պրկել անհրաժեշտ էր. Նժդեհ նոր հռետորական կոչով նոյեմբեր 30-ին զօրահաւաք կը հռչակէ եւ նոյն տարուան դեկտեմբեր 1-ին յարձակումի կը սկսի:
Հակառակ անոր որ հայկական խումբերը մէկ օրուան պաշար եւ մէկ օրուան հաց ու ռազմամթերք ունէին միայն, սակայն յաջողութեամբ կը յարձակին 11-րդ Կարմիր բանակին եւ թուրք ու թաթար հորդաներու վրայ: Յաջորդ օրը Բաղաբուրջի վրայ կը բարձրանայ եռագոյն դրօշը:
Յարձակումները, սակայն, կը շարունակուին սահմանամերձ գիւղերուն վրայ, եւ շատ կարճ ժամանակաշրջանի ընթացքին բոլոր շրջաններու վաշտապետները յանկարծ կ՛անդրադառնան, որ թաթար-թուրք բազմաթիւ գիւղացիներ փախուստի կը դիմեն` հեռանալով հայկական գրաւուած հողերէն:
Եւ այսպէս, 1919-ի աւարտին կ՛իրականանայ այն հրաշքը, որուն չէին հաւատար հայերը: Զանգեզուրի հայութիւնը միահամուռ կերպով Նժդեհին կը նուիրէր Դաւիթ Բէկին սուրը եւ զայն կը կոչեր պաշտօնապէս ԶԱՆԳԵԶՈՒՐԻ
Սպարապետ Գարեգին Նժդեհ:
Եւ ինչպէս Դաւիթ Բէկի անունը ահ ու սարսափի կը մատնէր թշնամիները, նոյնպէս եւ Նժդեհը կը հանդիսանար փրկիչը Զանգեզուրին:
Այս ոգեւորութիւնը, սակայն, երկար չի տեւեր: Օրդուբաթի թուրքերը կը յարձակին շրջանի գիւղացիութեան եւ Գողթնի հայութեան վրայ` ահաւոր կոտորածի ենթարկելով. ինքնապաշտպանութեան նոր հակազդեցութեան դիմելու համար Նժդեհ Հայաստանի օգնութենէն իր յոյսը կտրած` Գորիսի մէջ կրկրն կը դիմէ ժողովուրդին: Հաւաքելով գիւղացի մարտիկները` անմիջապէս օգնութեան կը փութայ հայ ազգաբնակչութեան, եւ այսպէս, գիւղացիներու բանակը անակնկալ կերպով կը գրոհէ թրքական 14 գիւղերու վրայ, որոնք այս անգամ կը լքեն ամէն ինչ ու կը հեռանան:
Նժդեհի այս յաջողութիւնները մեծապէս կը մտահոգեն Ազրպէյճանը, իսկ Թուրքիան Պաքուի մէջ արագ ժողով մը գումարելով` կը պահանջէ ամէն գնով գրաւել Զանգեզուրը:
Երբ Նժդեհ Օրդուբաթ կը գտնուէր, Ղարաբաղէն լուր կը ստանայ, որ կրկին համայնավարներու քարոզչութեան ենթարկուելով` իր բանակի կարգ մը միաւորներ կը մերժեն կռուիլ, ուստի Կապան վտանգուած էր եւ կրնար շուտով թշնամիներէն գրաւուիլ: Առանց այլեւայլի` Նժդեհ իր վաշտով կը հասնի Կապան, քանի մը ժամէն կը կազմակերպէ բանակը, կը միացնէ թուլցած զինուորները եւ նոր յարձակումով փախուստի կը մատնէ հակառակորդները:
Այս կռիւները վերջ չեն ունենար, 11-րդ Կարմիր բանակին, թուրք-թաթարներու դէմ եւ Ազրպէյճանի հսկայական պետական ներդրումներուն դէմ նոր կռիւներ կը սկսին Ղարաբաղէն դէպի Զանգեզուր: Կանոնաւոր բանակներու, թնդանօթներու, անհաշիւ ռազմական միջոցներու դէմ հայ գիւղացիութիւնը կը կռուէր իր նախնական միջոցներով: Անհաւասար մարտ: Աւելի ճիշդը` ոգեմարտ եւ հաւատամարտ:
Գարեգին Նժդեհ իր կտրիճներով կը բարձրանայ Խուստուփ լեռը, իր պայքարը կը շարունակուի Կապանէն, բայց Կապանի ժողովուրդը իր պատերազմներէն սպառած` կը խաբուի հայ համայնավարներու խոստումէն եւ կը ստիպէ, որ Նժդեհ անգամ մը եւս անձամբ մտնէ ժողովուրդին մէջ, վար կ՛իջնէ լեռնէն եւ Կապանը ազատագրելով կը մտնէ Գորիս:
Գարեգին Նժդեհ նամակներ կը ղրկէ Երեւան` զօր. Նազարբեկեանին, արտաքին ու ներքին գործոց նախարարութիւններու եւ ՀՅԴ Բիւրոյին` անոնց նկարագրելով աղէտալի կացութիւնը, որուն մատնուած է շրջանը, բայց միաժամանակ ան անտեղեակ չէր Հայաստանի կացութենէն, ուստի ոչ մէկ օգնութիւն ստացած ըլլալով` կրկին կ՛ապաւինի իր ուժերուն:
Այսպէս, այս անհամար պատերազմներու ընթացքին, 1919-1920, ոչ միայն կը յաջողի հայացնել ու փրկել Զանգեզուրը, այլեւ` զայն վերածել քաղաքական ինքնավար մարզի, Սիւնիքի գերիշխան Լեռնահայաստանի:
Մինչ այս դէպքերը տեղի կ՛ունենային Զանգեզուրի շրջանին մէջ, 1920 դեկտ. 2-ին Հայաստան պաշտօնապէս խորհրդային կարգերը կ՛ընդունի: Ղեկավարութենէն Ռուբէն Տէր Մինասեան կու գայ համոզելու Նժդեհը, բայց Նժդեհ կը մերժէ, որովհետեւ ան չի կրնար երեւակայել Հայաստանէն անջատուած եւ Ղարաբաղի ճակատագրին ենթարկուած, Ազրպէյճանի հովանաւորութեան տակ գտնուող Զանգեզուր մը:
