ԳԷՈՐԳ ՊԵՏԻԿԵԱՆ
Այդ օր, հաւանաբար բոլորին նման, հեռաձայնս ձեռքիս ու ինչպէս միշտ` հեռատեսիլին դիմաց նստած, օրուան հայկական լուրերուն կը հետեւէի: Պատերազմ էր, եւ հակառակորդը դարձած էր ոսոխ: Պատահեցաւ անսպասելին: Անիծեա՛լ օր: Ու ահա գլխաւոր լուրը եկաւ ու ամէն բան եւ ամէն ինչ գլխուս մէջ խառնեց: Ինչպէ՞ս բացատրեմ, երբ արդէն երեւակայութիւնս սկսած էր զիս ալ հալածել: Միտքերու պատկերաւոր ժխոր: Իսկ եթէ լսածս ճիշդ էր, ուրեմն ինչպէ՞ս պիտի գտնէի կեանքիս նոր ճամբան: Ինչպէ՞ս դիմանալ այս «նոր» անստուգութեան: Մէջս ամէն բան սառած էր կարծես: Իրականութիւնը ի՜նչ անողոք է եղեր, ըսի մտովի ու փորձեցի գէթ տնեցիներու աչքին հանդարտութիւն ձեւացնել: Սակայն այս հանդարտութիւնս միայն արտաքին երեւոյթ էր, ճիշդ պիտի ըլլար ըսել` տեսողական խաբկանք, որովհետեւ բուն շարժումը տեղի կ՛ունենար մտածումներուս ներքին շերտերուն մէջ: Ամիսէ մը աւելի պատերազմ կար հայրենի մեր հողերուն վրայ, իսկ այսօր` նուաստացուցիչ փաստաթուղթ մը ստորագրուած: Այս մէկը սարսափելի էր ու տագնապալի: Անոր համար ստեղծուած տագնապներն ու անոնցմէ բխող անկաշկանդ պոռթկումները` սկսած էին աւելի պրկել հոգեվիճակս:
Ուրեմն ո՞ւր մնացին ազգիս տարիներու մեծ բաղձանքները, յոյզերը, խորհուրդները, ակնկալութիւնները: Այդ օրուան այդ մեծ «լուրը» եկած ու խեղդած էր ամէն բան: Լուր ըսի, պէտք էր զայն գոյժ ալ անուանէի: Որակէի: Ուրեմն այս լուրը իսկապէս, որ գոյժ ալ էր: Արդ, ի՞նչ էր այս գոյժ ըսուածը: Կ՛ըսէին, որ անիրաւ էր եւ չարամիտ: Անձնապէս մօտէն ծանօթ չէի անոր հաստատ կարողականութեան, անոր վայրագ ու անգութ ուժի ցուցադրութեան եւ չափանիշին: Իսկ հիմա արդէն այդ «բոլորով» կ՛ապրիմ պարտադրաբար:
Նախ ըսեմ, որ նման լուր կամ լուրեր, մարդոց հոգիներն ու միտքերը հարուածող ջարդող- կոտորող, անխիղճ եւ անգութ ճշմարտութիւններ էին: Անիծեա՛լ կերպարներ: Եթէ կ՛ուզէք` նա՛եւ սարսափազդու իրականութիւն եւ անախորժ ներկայութիւն ու նոյնքան ալ` վայրագ գոյութիւն, որ մեր կեանքի անբաժան մասնիկներ ալ եղած էին եւ են: Տագնապ «բուրող»: Դամոկլեան սուրի նման` բոլորիս գլխուն վրայ կախուած: Անխնայ հարուածող մը: Արագաւազ:
Ըսէ՛ք, ո՞վ կ՛ընդունի նման տառապանք: Նման շրջուն իրականութիւն: Ո՞վ: Ո՛չ ոք: Անոր համար մարդիկ, իբրեւ մխիթարանք, դէպի Ամենակալին իրենց աղօթքներով եւ աղերսներով կը փորձեն միշտ հեռու մնալ անոր «հարուածներէն»: Ան այսպէս իր անակնկալ ծնունդով վայրկեանին իրականութիւն դարձող ու իր թիրախը ճշդող ու խօսքը յարգողի պարտաճանաչութեամբ գերիշխող ազդակ մըն է: Ան նոյնիսկ կրնայ ակնթարթի մէջ իր նշանակած թիրախաւորած վայրը հասնիլ ու իր բոլոր հնարքներով որոշուած վայրէն անսանձ մտնել եւ իր «պարտականութիւնն» ու «առաքելութիւնը» լրիւ ու կատարեալ իրականացնել:
Նաեւ պէտք է աւելցնեմ, որ ան իր այս «արշաւանքի» առաջին վայրկեանին նախ արմատախիլ կ՛ընէ մարդկային ամէն տեսակի տրամադրութիւն: Կը քանդէ հոն ստեղծուած մթնոլորտը ու հանդիպած անհատի ուղեղէն ներս թափանցելով` կը մկրատէ անոր մօտ գտնուող տրամաբանութիւն կոչուած հոսանքին բոլոր թելերը: Կը հաւաքէ անոր ժպիտն ու խինդը եւ անոնց տեղ սուգ կ՛ամբարէ: Իր իսկ «կրակով» ան նաեւ կ՛այրէ ամէն սիրտ եւ զգացում, ու երբ ամէն մարդ իր կսկիծէն ու ցաւէն որոշ բաժին ստացած ըլլայ, ինք`գոհանալով, անձայն կը հեռանայ` իր ետին ձգելով ողբ ու կոծ, լաց ու արտասուք:
«Կրակ» ըսի: Այս բառը ողորմած մեծ մօրմէս լսած էի տակաւին մանկութեանս տարիներուն: Ան միշտ նման պարագաներուն ըսած ու կրկնած էր.
«Ո՜վ Աստուած, թշնամիիս դուռն իսկ չձգես այդ կրակը»:
Բայց իմ այդ մանուկ հասակիս ինծի համար շատ դժուար էր հասկնալ այդ կրակին խոր իմաստը, խորհուրդը, ծանրութիւնն ու կատաղութիւնը: Տարիներ վերջ միայն հասկցայ, որ այդ «կրակը» ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ` չարագուշակ տեղեկութիւն: Մէկ խօսքով` գոյժ, որ նոյնիսկ այս օրերուն հեռաձայնիս թելերէն եւ Դիմատետրիս պաստառէն սողալով ինծի ալ հասած էր, իբրեւ հաստատ աղէտաբեր ու զիս` հոգեկան անդամալուծութեան մատնած: Ուստի քարացած ու ժամանակ մըն ալ անշարժացած մնացած էի: Ականջներուս հասած եւ միւս կողմէ ալ աչքերէս ուղեղիս մէջ տեղաւորուած տողերը իրապէս որ զիս նետած էին չեմ գիտեր ուրտեղերը: Պահս ու ժամերս անկէ ետք դարձած էին մտածումներուս ամբոխին իբրեւ աժան կեր: Ու չեմ յիշեր, թէ որքա՜ն ժամեր ինկած էի նման անորոշութեան մը գիրկը:
Հաստատապէս ես ինծի կը մերժէի այդ գոյժի ալիքներէն հասնող անժամանակ ցնցումները:
Զարտուղի որոշում` կը կրկնէի մտովի ու կ՛աւելցնէի. «Միայն Աստուած տար, որ անճիշդ ըլլար»:
Իրապէս այս մինակութեանս մէջ կեանքիս համը փախած էր, որովհետեւ գեղեցիկ եւ թանկագին բան մը կորսնցնողի նման, այս ճշմարտութեան առջեւ խեղճացած էի: Ջարդուած: Այս էր այդ օր կեանքէն ինծի եւ, ինչո՞ւ չէ, նաեւ ազգիս հրամցուած իրականութիւնը, գոյժը` չար լուրը, որուն դառնութիւնը ապրեցայ ճիշդ նոյեմբեր 9-ին: Ինծի հասածը լուր մըն էր, ծանր եւ ցաւալի, եւ որ միաժամանակ նոր էջ մը պիտի բանար ազգիս պատմութեան մէջ` անոր ճակատագիրը կարմիր բոց դարձնելով: Զարմացած էի: Ապշած մը` եթէ կ՛ուզէք:
Ամէն անգամ եւ ամէն առիթով կրկնած եմ, որ մեզի համար հայրենիքը, աւելի ճիշդ` հայրենի հողի խորհուրդը, անբացատրելի էր: Հայու կեանքի ապահով պարիսպ: Իսկ անոր կորուստը… Է՜հ… մի՛ հարցնէ՛ք: Հաստատապէս այլեւս բառերու հացով չէինք կրնար ապրիլ եւ ոչ ալ կենացներ ըսելով, գաղափարներու գինիով արբենալ: Լրջախոհութեան պահը հասած էր: Ականջիս հասնող բառերը դառնութեան ձայներով լեցուած էին: Ինչպէ՞ս պատռել այս արարքներուն կեղեւը երեւան հանելու համար միջուկը: Չէի գիտեր: Շուարած էի: Յանկարծակիի եկած էի: Անհաւատ մը դարձած, որովհետեւ իրապէս երազներս կորսուած էին: Կեանքս իր կշռոյթը հաստատապէս կորսնցուցած էր: Այդ լուր-գոյժը հալածած էր ամբողջ ազգ մը: Կը հաւատայի: Մեր պատմութեան էջերը կրկին խառնուած էին, ու անոր գիրերը դարձած էին անընթեռնլի: Ուրեմն սխալ բան մը կամ բաներ կային մեր կեանքէն ներս, որոնց գլխաւոր պատճառը մենք էինք, ամբողջ ազգով: Այնպէս կ՛երեւէր, որ մեր կեանքը սկսած էր մեզ որսալ: Մենք ալ` ուրիշներու նման, տակաւին զիրար չէինք հասկցած: Չափանիշները խախտուած էին` պատրանք մը ստեղծելով, բայց կար շեշտաւորեալ իրականութիւն մը: Փաստաթուղթի մը ստորագրութիւնը: Ցաւալի պարտութիւն եւ նոյնքան ալ տխուր:
Իսկ հիմա, այս օրերուն, եթէ տարբեր եւ վախազդու երկիւղ մը կար, այդ մէկը մօտիկ կամ հեռու մեր ապագայի անստուգութիւնն էր: Դէպի երկինք մեր աղօթքներն ու «Տէր, ողորմեա»-ն իրապէս դարձած էին անհասանելի: Կ՛անդրադառնամ: Որո՞ւ հաւատաս: Այսքան կռիւէ, զոհերէ, սխրանքներէ ետք, ո՞վ կ՛ընդունի նման նոր «տառապանք», ազգային «ցաւ» ե՛ւ «մահ»: Ցեղիս առջեւ ցցուած էին վճռական օրեր, ուստի էական ու կարեւոր էր, որ հիմա մենք ազգովին չկորսնցնէինք մեր հոգիի բանալին եւ մեր սեփական արժանապատուութեան զգացումը: Դասեր քաղելով պատմութենէն` քաղաքական իմաստութիւն ձեռք ձգէինք: Յստակ է, որ բոլորս ալ կ՛ապրէինք ծանօթ ու անծանօթ բեւեռներու մէջ, ճզմուած` զիրար առանց հասկնալու: Այլեւս ազգային մեր կեանքին ներելի չէ թեթեւամտօրէն վերաբերիլ:
Ճիշդ է, որ աշխարհը ծարաւ է արդարութեան պապակով: Ճիշդ է, որ մեր այս նոյն աշխարհը հիւանդ ալ է, եւ ամէն ժողովուրդ, կամայ թէ ակամայ, իր ջիղերով սկսած է ապրիլ, միւս կողմէ` մեր այս «կրակն» ալ իր հարուածին ծանրութեամբ եւ կատաղութեամբ մեզ նոր շփոթանքի մը մատնած է: Պատմական եւ անօրինակ: Ուստի ամէն բանի կարիքը ունինք, բացի ազգային մեր անտարբերութենէն: Զսպուած եւ յուզուած կ՛ըսեմ, որ պարտութիւն կամ յաղթանակ էական չէ այլեւս, այլ կարեւորը բոլորէն ետք կռուելու ընդունակութիւնն է: Ճիշդ է, որ ամէն բան կորած չէ ու նաեւ ճիշդ է, որ կեանքը պիտի շարունակուի, սակայն ազգովին զգաստալ է պէտք եւ մեր պետականաշինութեան լծուիլ: Հզօր: Կայուն եւ յարգալի: Ահա նոյեմբերի գոյժէն ժայթքող հրամայականը:
Ապա, այս բոլորէն ետք, ճարահատ, բայց` ոչ յուսահատ, երբ կրկին առանձնանալ փորձեցի, հոն, այդ կէս-մութ, կէս-լոյս սենեակիս պատերէն ներս զգացի, որ սիրտս մինակը սկսած էր հեծկլտալ:
